Microsoft Word maq al-fargoniy ziyouz com doc

VII. Samoviy jismlar harakati muammosi. 

 

Al-Farg‘oniy astronomiyasining bosh masalasi yoritgichlar harakatini o‘rganish bo‘lgan. Albatta, 

geometriya-kinematika doirasida, hali dinamika yo‘q edi. U Quyosh harakatini sayyoralar harakatidan 

farq qilar edi: «Quyosh ekliptika bo‘ylab osmon sferasining sutkalik harakati yo‘nalishiga teskari, ya’ni 

SHarq tarafga harakat qiladi» (1, 44). Sayyoralar ekliptika qutblari atrofida G‘arbdan Sharqqa maxsus 

harakat qilgani holda, qolgan yoritgichlar faqat Sharqdan G‘arbga aylanadi. Ya’ni Quyosh bilan 

sayyorani harakat yo‘nalishlaridan ham farqlash mumkin. 

Al-Farg‘oniy yana davom etib, tezliklar yo‘nalishiga e’tibor beradi: «Oldin osmon shakli va Yer 

haqida gapirgan edik. Mana shu bayonni osmonning birinchi harakatidan hosil bo‘ladigan narsalarga 

ham tatbiq etish mumkin. Birinchi xil harakatlar, ular osmonda ikki xil ko‘rinadi. Ulardan birinchisi 

umumiy harakat bo‘lib, uning natijasida tun va kun ro‘y beradi. Unda Quyosh, Oy va barcha 

yoritgichlar har kecha-kunduzda Sharqdan G‘apbga qarab to‘la bir marta va bir xil holatda, ikkala 

qo‘zg‘almas qutb atrofida bir xil tezlikda aylanib chiqadi. Birinchi harakatning qutbidan biri — 

shimoldagisi shimoliy qutb deb, oldin eslatganimizdek, unga qarama-qarshi ikkinchisi — janubdagisi 

janubiy qutb deb ataladi. U birinchi harakat mintaqasi ham deyiladi, chunki u osmon sferasini teng 

ikki bo‘lakka ajratadi. Mintaqaning har ikkala qutbdan masofasi ayni bir xil bo‘ladi. Ikkinchi harakat 

shuki, bunda Quyosh va yoritgichlar birinchi harakat yo‘nalishiga qarama-qarshi o‘laroq G‘arbdan 

Sharqqa, birinchi harakat qutblaridan boshqa ikkinchi juft qutblar atrofida harakatlanadi. Mana bu 

boshqa qutblardan baravar uzoqlikdagi katta doira ikkinchi harakat mintaqasi bo‘lib, burjlar o‘rtalari 

doirasi deb ataladi» (1, 19).  

Al-Farg‘oniy bu bilan osmon ekvatori va ekliptika tushunchalari mazmunini boyitdi. 

Al-Farg‘oniy har xil qutblarning o‘zaro harakatlari haqida qiziq fikrni aytadi: «Harakatlanuvchi 

yoritgichlar ekliptika qutblari atrofida G‘arbdan Sharqqa o‘ziga xos tezlikda va barcha tebranishlar 

bilan aylanadi. Qolgan yoritgichlar Sharqdan G’arbra birinchi tur harakatda bo‘ladilar. Qutblardan 

o‘tuvchi doira birinchi tur harakatda qo‘zg‘almas, ya’ni harakatlanmaydi. Ekliptikaning qutblari ekvator 

qutblari atrofida birinchi tur harakatda bo‘ladilar va ularning ikkalasi ham, ya’ni ekliptika bilan ekvator 

ikki sfera qutblaridan o‘tgan chegaralovchi doirada, ya’ni meridianda joylashadi»(1, 20). Bu fikr 

mexanikada va astronomiyada ro‘y beradigan pretsessiya va mutatsiya hodisalari haqidagi dastlabki 

tasavvurdir.