Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi

MEŞƏ SİÇANININ(APODEMUS SYLVATICUS L. 1758) BƏZİ  MORFOEKOLOJU 

XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

Qumru Hüseynova 

Azərbaycan Tibb Universiteti 

[e-mail] 

Azərbaycanda müstəqillik əldə olunduqdan sonra bir çox mütərəqqi dəyişilmələr baş verir. İlk növbədə urbanizasiya ilə 

əlaqədar olaraq regionllarda yeni-yeni yaşayış massivləri, istirahət və  məişət obyekləri,  idman qurğuları tikilir, yollar və 

komunukasiya xətləri salınır, idman yarışları keçirilir, dünya səviyyəsində mədəni kütləvi forumlar keçirilir. Digər tərəfdən isə 

respublikamıza hər il güclü turist axını müşayət  olunur. Bütün bunlara uyğun olaraq istər yerli əhalinin və istərsədə turistlərin 

sağlamlıgını qorumaq üçün həmin ərazilərdə yaşayan və bir çox xəstəliklərin daşıyıcısı olan gəmiricilərin hərtərəfli öyrənilməsi 

zərurəti meydana çıxır.  Əhalinin nisbətətn sıx olan  və turistlərin daha çox meyl göstərdiyi regionlardan biri də 

respublikamızın  Şimali qərb bölgəsidir. Buranın həm təbii iqlim şəraiti, həmdə flora və faunası çox zəngindir. Yuxarıda 

göstərilənləri nəzərə alaraq Azərbaycanın Böyük qafqaz dağlarının cənub  ətəklərində geniş yayılan meşə siçanlarının 

bioekoloji və morfoloji xüsusiyyətlərini öyrənməyi qarşıya məqsəd qoyduq. Tədqiqat obyektimiz olan meşə siçanı Balakən 

rayonundan başlayaraq Qobustanadək geniş bir ərazidə yayılıbdır.  İnsanlarla və onlarla daimi təmasda olan digər vəhşi 

heyvanlarla eyni biotopda yaşadığından bir çox xəstəliklərin yayılmasında, dolayısı yolla insanlara yoluxmasında mühümm rol 

oynadığından öyrənilməsi vacibdir və günün tələbinə müvafiq olduğundan daha aktualdır. 

Meşə siçanı Respublnkamızın faunasının  əsas və daimi nümayəndəsi olmasına baxmayaraq onun morfoekoloji xüsu-

siyyətləri hələ lazımi səviyyədə  öyrənilməyib. Xüsusi qeyd etməliyik ki, meşə siçanın  bəzi bioloji xüsusiyyətləri  ötən əsrin 

ikinci yarısında vətən alimləri X.M.Ələkbərov S.N. Erofoyeva və  Ş.B.Əliyeva (1965,1966,1975) tərəfindən öyrənilib. Bu 

tədqiqatlardan artıq 40-50 il kecib, ona görə də növün yenidən təftiş olunması zərurəti meydana çıxır. Bütün bunları nəzərə 

alaraq biz respublikamızın  Şimali-şərq bölgəsində meşə siçanının morfoekoloji xüsusiyyətlərini öyrənməyi qarşıya məqsəd 

qoyduq. Bunun üçün həmin bölgəyə 2012-2013-cü illərdə ekspedisiyalar təşkil etdik və  42 ədəd meşə sicanı tutduq. Siçanlar 

“Qero” tipli tələlrlə tutlaraq 5% formalində fiksə olunub, daha sonra isə onlar üzərində laboratorya şəraitində morfometrik 

analizlər aparılıb. Növün təyinində indikator rolunu oynayan bədənin, quyruğun, kəllənin, ətrafların və digər  xarakter ölçülər 

kötürülüb. 

Aparılan araşdırmalar nəticəsində məlum olub ki, respublikamızın Şimsli-qərb bolgəsində rast gəlinən meşə siçanlarının 

ümumi bədən uzunluğu 71-107  mm (M=93,8), quyruq uzunluğu isə  65- 110 mm (M=91,2), arxa ətrafın uzunluğu 13,9-25,1 

mm (M=22,6), ön ətrafın uzunluğu 11,2-20,5 mm (M=19,3), kəllənin ümumi uzunluğu 24,4-29,1mm (M=26,2), qulaqların 

hündürlüyü  12,1-16,5 mm (M=15,6) arasında dəyişir, kütləsi isə 15,8- 30,6 (M=21) qram arasında dəyişir. Böyük qafqaz 

dağlarının cənub ətəklərində meşə siçanın yayılması şaqulu vertiqallığa tabedir, populyasiyada say dinamikasının dəyişməsi isə 

dəniz səviyyəsindən yüksəkliyə qalxdıqca azalma istiqamətində gedir. Bu ilk növbədə meşə zolağının alp və subalp çəmənlik 

massivinə keçməsi,  qida mənbəyinin azalması və temperaturanın aşağı düşməsi ilə əlaqədardır. Lakin,  bu gəmiricilərin saynın 

artıb-azalmasına onların təbii düşmənlərinin  qidalanmasından,başqa sözlə  sıxlığından və  qış  fəslinin  şaxtalı olmasından da 

asılıdır. Son illər meşə siçanları insanlar məskunlaşan dağətəyi yaşayış  məntəqələrinin  əhatəsində  və istirahət və iayişə 

obyektləri ətrafında daha çox rast gəlinir. Buna qida faktoru öz təsirini göstərir. Meşə siçanın düzənlik, dağətəyi və yüksək 

dağlıq qurşaqlarından toplanmış  fərdlərinin ayrı-ayrı morfometrik ölçüləri heç də üst-üstə düşmür, yəni müəyyən qədər 

kənarlanmalar müşayət olunur. Fikrimizcə buna səbəb həmin heyvanların müxtəlif biotoplarda yaşaması, biosenozun qida 

zəncirindəki aktivlik dərəcəsi və mühitə uyğunlaşmaları ilə  əlaqədar olar. Meşə siçanının xəzinin rəngi, tutulduğu  ərazinin 

mühit rəngi ilə müsbət korrelyativ əlaqədardır, döş nahiyyəsində olan tünd ləkə isə heç də hamısında rast gəlinmir, burada həm 

cinsi dimorfizm, həm də heyvanın yaşı əhəmiyyət kəsb edir. 

 

 

 

ULTRABƏNÖVŞƏYİ-B ŞÜALARININ VƏ TEMPERATURUN 

 LOBYA TOXUMLARININ MORFOFİZİOLOJİ GÖSTƏRİCİLƏRİNƏ TƏSİRİ 

 

Lalə KAZIMOVA 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

 

Biosferə antropogen təsir bir sıra ekoloji dəyişikliklərə, xüsusilə, stratosferin ozon qatının zəifləməsinə  və 

ultrabənövşəyi –B ( UB-B) – şüalarının səviyyəsinin yüksəlməsinə  səbəb olmuşdur. Son illərdə    UB-B  şüalarının canlı 

orqanizmlərə, o cümlədən bitkilərə təsiri geniş tədqiq olunur. Bitkilərin yüksək temperatur stresinə qarşı cavab reaksiyası 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

156 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

kimi onlarda baş verən  əsas fizioloji dəyişiliklər barədə  ədəbiyyatda geniş  məlumat vardır. Təbiətdə  ətraf mühitin qeyri 

əlverişli  amilləri bitkilərə eyni zamanda təsir göstərir və onların  bu amillərin birlikdə  təsirinə qarşı cavab reaksiyası 

ayrılıqda baş verən təsir effektindən  əhəmiyyətli dərəcədə  fərqlənə bilər. Lakin, ədəbiyyatda müxtəlif amillərin birlikdə 

bitkilərə təsirinin öyrənilməsinə aid işlər azdır. Bunları nəzərə alaraq UB-B şüalarının və temperaturun lobya toxumlarına 

ayrılıqda və birlikdə təsirinin tədqiqi aktualdır. 

Quru lobya  toxumlarının UB-B şüalandırılması zamanı suyu udma qabiliyyəti dozadan asılı olaraq dəyişir. Belə ki, 

UB-B şüalarının 1,5x10

4

erq/mm

2

 dozası ilə şüalanmış toxumların suyu udma qabiliyyəti kontrola nisbətən artır. Lakin UB-

B şüalarının dozası artdıqca (2,2-4,5x10

4

erq/mm

2

) toxumun suyu udma qabiliyyəti azalır.  

Temperaturun (30

o

C-60

o 

C) quru lobya toxumlarına təsirindən sonra (təsir müddəti 30 dəqiqə) suyu udma qabiliyyəti 

dəyişir. Belə ki, 30

o

C-45

o 

C temperaturda udulan suyun midarı kontrolla muqayisədə bir qədər azaldığı halda, 50

o

C-55

o 

C 

temperaturda nisbətən artır. 

UB-B şüaların (1,5-4,5x10

4

erq/mm

2

) və temperaturun  (40

o

C) birlikdə quru lobya toxumlarına təsiri zamanı toxumların 

suyu udma qabiliyyəti UB-B şüalarının dozasından(1,5-4,5x10

4

erq/mm

2

)  asılı olaraq dəyişir və bütün dozalarda kontroldan 

yüksəkdir. UB-B –nin, 3x10

4

erq/mm

2 

dozası ilə şüalanmış toxumlardaudulan suyun miqdarı kontrolla nisbətən 1,5 dəfə artır. 

Əsas kökün uzunluğu UB-B şüalarının 1,5-2,2x10

4

erq/mm

2 

dozalarında kontrolla müqayisədə 2,5 dəfə, 3,7x10

4

erq/mm

2 

dozada isə 2 dəfə artır. Bu zaman əlavə köklərin sayı UB-B şüalarının  istifadə olunan dozaların (3x10

4

erq/mm

2

 dozasından 

başqa) təsirindən sonra artır. Şişmənin III fazasında əsas kökün uzunluğu kontrola nisbətən qısadır, əlavə köklər isə əmələ 

gəlmir. 

30

o

C-45

o 

C temperaturun quru lobya toxumlarına təsirindən sonra əsas kökün uzunluğu 2 dəfə artır, 50

o

C-55

o 

C 

temperaturda isə iki dəfə azalır.  Əlavə köklərin sayı isə 45

o 

C temperatura qədər 2 dəfə artır, 50

o

 C -55

0

C-də azalır. 

Şişmənin III fazasında isə temperaturun (30

o

C-45

o 

C) təsirinə məruz qalmış lobya toxumlarında əsas kökün uzunluğu 1,1 

dəfə artır 50

o

 C - 55

0

C-də isə toxumun inkişafı dayanır. Əlavə köklərin sayı isə 30

o

C-40

o

C 2,5 dəfə artmış, 50

o

C-55

o 

C isə 

ümumiyyətlə əmələ gəlməmişdır. 

Alınmış nəticələr göstərir ki, quru və şişmənin III fazasında  aşağı temperaturun (30

o

C-45

o 

C)  təsirinə məruz qalmış 

toxumlarda kontrolla müqayısədə əsas kökün uzunluğu və əlavə köklərin sayı stimulə olunur, yüksək temperaturda (50

o

C-

55

o 

C ) isə kəskin azalır. 

UB-B  şüaların və temperaturun  (40

o

C) birlikdə quru lobya toxumlarına təsiri zamanı toxumlarda 3 x10

4

erq/mm

2 

dozasının təsiri nəticəsində əsas kökün uzunluğu kontrola nisbətən 2 dəfə artmış, 4,5x10

4

erq/mm

2 

isə 0,8 dəfə azalmışdır. 

əlavə köklər isə inkişaf etməmişdır. Şişmənin III fazasında əsas kökün uzunluğu 3,7 x10

4

erq/mm

2

 dozasında 2,1 dəfə artır, 

4,5x10

4

erq/mm

2 

isə 0,1 dəfə azalmışdır. Əlavə köklərin sayı isə UB –B şüalanmanın dozasından asılı olaraq artır, yüksək 

dozalarda isə nisbətən azalır. 

Aparılmış  tədqiqat nəticəsində müəyyən olmuşdur ki, UB-B şüalarının kiçik dozaları (1,5-2,2x10

4

erq/mm

2

) lobya 

toxumlarını – quru və şişmənin III fazasında  temperaturun zədələyici təsirindən qoruyur. 

Müəyyən olunmuşdur ki, şişmədən əvvəl şüalandırılmış toxumlar UB-B şüaların və temperaturun ayrılıqda və birlikdə 

təsirə qarşı daha davamlıdır. Toxumların morfofizioloji göstəricilərinə stimuləedici təsir UB-B şüalarının kiçik dozalarında 

(1,5-2,2x10

4

erq/mm

2

) və 40

o

C temperaturda müsahidə olunur. Alınmış nəticələrə və ədəbiyyat məlumatına əsasən güman 

etmək olar ki, UB-B şüalarının qeyd olunan dozasının və temperaturun lobya toxumlarına stimuləedici təsiri zamanı sərbəst 

–radikal reaksiyalarının tənzimləyicisi olan antioksidantların miqdarının və fəallığının yüksəlməsi ilə əlaqədardır. 

Məlumdur ki, şişmənin III fazasında  hüceyrədə oksidləşdirici stress mümkündür. Bu zaman membran quruluşunun 

yenidən qurulması başa çatır və metobolizm kəskin aktivləşır. Mitoxontri, endoplazmatik şəbəkə və digər hüceyrə sistemləri 

tərəfindən oksigenin aktiv formaları (OAF) generasiya səviyyəsi, hüceyrənin antioksidant aparatının imkanlarını üstələyə 

bilər. OAF ifrat çoxluğu toxumun rüşeym oxunun zədələnməsinə  səbəb ola bilər və  nəticədə morfoloji defekti olan 

cücərtilər əmələ gəlir. Aydındır ki, bu rüşeym oxu hüceyrələrinin bölünməsinin pozulması nəticəsində baş verə bilər. 

 

 

 

FOTOSİNTEZ VƏ ONUN FOTOİNGİBİRLƏŞMƏSİ 

 

Pərvin ƏLİYEVA, Zaman MAHMUDOV  

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail], [e-mail] 

 

Fotosintez prosesi Yer kürəsində  işıq enerjisini kimyəvi enerjiyə çevirən yeganə prosesdir. Yaşıl bitkilər 

tərəfindən kimyəvi rabitələrdə toplanan bu kosmik enerji  bütün canlıların həyat fəaliyyətinin  əsasını  təşkil edir. 

Fotosintez zamanı suyun fotooksidləşməsi nəticəsində xaric olan oksigen bütün canlıların  tənəffüsündə istifadə 

edilir.  

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

157 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

Fotosintez prosesində qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələrin  əmələ  gəlməsi Yer üzərində baş verən  ən 

möhtəşəm, nadir və mürəkkəb bir proses olmaqla həyatın mövcudluğu üçün zəruridir. Hazırda dünyanın bir çox 

ölkələrində minlərlə alim bu unikal prosesin ayrı-ayrı aspektlərinin tədqiqi ilə məşğuldur. 

Fotosintez prosesində onu təmin edən işıqdan daha çox intensiv olan işıq fotosintezin fotoingibirləşməsinə  gətirib 

çixarır.Fotoingibirləşmə  əvvəllər, ifrat işığın təsirindən fotosintezin ingibirləşməsi kimi təyin olunurdu. Bitkinin işığı 

effektiv  şəkildə istifadə etmək qabiliyyəti həddini aşan bu işıqlanmanın fotosintetik aparatın fotodestruksiyası yolu ilə 

fotosintetik aktivliyin azalmasına  gətirib çıxardığı iddia olunurdu. Ancaq hal-hazırda fotoingibirləşmə termini daha geniş 

mənada istifadə olunur. Belə ki, fotosintetik aparatın zədələnməsi - fotosintezin həyata keçirilməsi üçün udulan işığın 

natamam istifadə olunması və qismən geri dönən, işığı quru material və bitkinin inkişafı üçün çevirə bilmək qabiliyyətini 

itirməyə gətirib çıxara bilən bir proses kimi nəzərdən keçirilir. Bitkilərin təkamülü onlarda işığın effektiv mənimsənilməsi 

qabiliyyətinin artmasına və fotosintetik aparatın ifrat işığın təsirindən zədələnməsinin azalmasına  kömək etmişdir.  İşıq 

təbiətin digər iqlim amillərindən fərqli olaraq amplituda və onun dəyişmə sürəti ilə səciyyələnir. Bitki gün ərzində kəmiyyət 

və keyfiyyət baxımından kəskin dəyişən işıq radiasiyasının təsirinə məruz qalır. Bitkilər işığı fotosintez məhsuluna çevirə 

bilmək qabiliyyətlərini azaltmadan fotosintez aparatlarının incə  və  dəqiq adaptasiya mexanizmləri vasitəsilə bu 

dəyişikliklərə cavab verməyə hazır olmalıdırlar.  İşıq intensivliyi artan zaman və ya hər hansı bir başqa hədd amillərinin 

(ətraf mühitin yüksək və ya aşağı temperaturu, mineral qidalanma defisiti və s.) təsirindən bitkinin artan işıqlanmaya 

adaptasiya etməyə qadir olmadığı hallarda fotosintetik aparat fotoingibirləşmə vasitəsi ilə  zədələnməyə  məruz qala bilər. 

Bitkilər  təbiətdə  işıq rejiminin dəyişməsinə qarşı  işıqlanma  şəraitindəki dəyişikliklərə cavab vermək qabiliyyətindən 

başlamış fotosintetik aparatın zədələnməsinə  qədər olmaqla fərqli cavab verə bilərlər. Bu cavab işıq fluktasiyalarının 

müvəqqəti şkalasından asılıdır. Aşağı intensivlikdə (1000 µmol m

-2 

s

-1

  az olmaqla) udulmuş işığın 80%-dən çoxu oksigen 

xaric etmə kvant çıxımı üzrə  nəticələrə uyğun olaraq bitkilər tərəfindən fotosintez prosesinə  sərf oluna bilər. Yüksək 

intensivlikli işıqlanma (1000 µmol m

-2 

s

-1

) zamanı bitkilər tərəfindən udulmuş kvantların  25% -dən azı istifadə olunur. 

Lakin tam günəş    işığında  sərfiyyat 10% -ə enir. Bitkilər artan işıq rejiminə uyğunlaşmaq qabiliyyətinə malik 

deyillərsə, onda fotosintetik reaksiyaların fotoingibirləşməsi baş verir. Düşən işıq enerjisinin intensivliyinin 

artırılması zamanı fotosintezin səviyyəsinin enməsini təyin etmək üçün bir neçə termin təklif olunmuşdur. Bunlara 

“fotoingibirləşmə”, “fotooksidləşmə”, “fotohissiyyat”, “solyarizasiya” və “fotodinamik reaksiya” kimi terminlər aiddir. 

Tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu fenomenin tədqiq edildiyi müddət  ərzində “fotoingibirləşmə” termini daha çox istifadə 

olunmuşdur. Həmçinin fotosistem II-nin zədələnməsi zamanı da həmin terminə müraciət olunur.  

Fotoingibirləşmə anlayışı təcrübədə aşağıdakıları ifadə edir: CO

2 

udulması və CO

2 

xaric olunması üçün maksimal kvant 

effektivliyi səviyyəsinin aşağı düşməsi; FSII-nin fotokimyəvi aktivliyinin azalması (F

v

/F

m 

xlorofil a flüoressensiyasının 

nisbəti) və uzun müddətli işıqlanma zamanı ifrat işığın təsirindən fotosintezin maksimal sürətinin zəifləməsi. 

Aydın oldu ki, fotoingibirləşmə FSII-nin hər hansı zədələnmə forması qədər enerjinin istilik dissipasiyasının artması ilə 

əlaqədar ola bilər, hansı ki, zədələnmə dərəcəsini yox, müdafiə effektinin dərəcəsini əks etdirir. Fotosintezin sürətinin və 

xlorofilin flüoressensiyasının (dəyişən flüoressensiyanın FSII-də flüoressensiyanın maksimal çıxımına nisbəti, F

v

/F

m

)  

ölçülməsi əsasında fərz etmək olar ki, fotoingibirləşmə hüceyrədə güclü işığın təsiri altında hər hansı zədələnmənin nəticəsi 

ola bilər. O, yalnız istilik enerjisinin dissipasiyasının artması effekti ilə əlaqədar deyil. Fotoingibirləşmənin mexanizmi in 

vivo və in vitro tədqiqatlar əsasında nəzərdən keçirilmişdir. 

Fotoingibirləşmə avtotrof orqanizmlərin fotosintezi haqqında bizim təsəvvürlərimizi və onun fotosintetik mexanizmini 

başa düşmək üçün vacibliyinə görə ən əsas məsələlərdəndir. Müasir təsəvvürlərə görə, intensiv işığın təsiri nəticəsində ilkin 

fotozədələnmə FSII ətrafında müşahidə olunur. Fotoingibirləşmə  əsasən aşağıdakı mexanizmlərlə izah olunur: manqan 

mexanizmi, akseptor mexanizmi və donor mexanizmi. Manqan mexanizmi Mn-klasterin quruluş və funksiyasında baş verən 

dəyişikliklərlə  əlaqədardır.Fotoingibirləşmənin akseptor mexanizminə görə  Q

A 

vəQ

B

 xinon akseptorları arasında tarazlıq 

pozulduğundan elektron nəqlinin sürəti azalır. Oksigen ayıran kompleksin funksiyasının pozulması fotoingibirləşmənin 

donor mexanizminin əsasını təşkil edir. 

Zədələnmiş FSII-nin bərpası mürəkkəb çoxmərhələli prosesdir ki, bu prosesə zülal subvahidlərinin yığımı, kofaktor-

ların əlaqələnməsi, elektron nəqlinin aktivləşməsi və FSII-nin tamam fotoaktivləşməsi daxildir. Stromal tilakoidlərdə 

FSII kompleksinin hissə-hissə dağılmasının ardınca zədələnmiş zülallar(xüsusən D

1

 zülalı) dağılır və yeni sintez 

olunmuş zülallarla qarışır. 

Stromal lamellalarda D

1

 zülalının de novo sintezi, FSII kompleksinin mərkəzi zülallarının, OAK periferik 

zülallarının təkrar yığılması  və  FSII kompleksinin fotoaktivləşməsi baş verir. Yeni yığılmış  FSII kompleksi 

əksinə qrana membranına miqrasiya edir ki, orada da qalan digər kompanentlər yığılır və sonda FSII funksional 

dimeri formalaşır. 

 

 

 

 

 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

158 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

XƏZƏRNAZİKBARMAQGEKKONU ABŞERON YARIMADASININ  

MÜASIR EKOLOJİ  ŞƏRAİTİNDƏ 

 

Ramin HƏŞİMOV 

Azərbaycan Tibb Universiteti 

[e-mail] 

 

Əvvəlcə özünü təbiətdən qorumağa çalışan, sonra təbiət üzərində qələbə çalıb onu istədiyi kimi dəyişən insan, Abşeron 

yarımadasında özünü ən güclü ekoloji amil kimi göstərir. Abşeron yarımadasında antropogen amillərin təsirinin nəticəsi 

olaraq ekoloji şərait mütəmadi olaraq dəyişir. Xəzər nazikbarmaqgekkonu-Cyrtopodion caspius (Eichwald, 1831)  təbii 

şəraitdə yarımsəhralıqda olan qayalıqlarda, gizlənmək üçün yeri olan biotoplarda yayılmışdır. Abşeron yarımadasında xəzər 

nazikbarmaqgekkonu hemisinantrop növdür. Bu növ yarımadada yeni tikilmiş binaların üzərində, köhnə binaların divarla-

rında olan çatlarda, üzəri örtülü damlarda, toyuq hinlərinin içində, tövlələrdə, hasarların üzərində olan çatlarda, daş yığınları 

arasında, kanalizasiya çuxurlarında, quyuların içində, tülkü yuvalarında, köhnə  qəbir daşlarının arasında, çardağlarda rast 

gəlinir. Yarımadada C.c.caspius (Eichwald, 1831) yarımnövü yayılıb. Hal-hazırda bu kərtənkələyə yalnız böyük şəhərlərin 

(Bakı və Sumqayıt) mərkəzlərində rast gəlinmir. Xəzər dənizində olan adalarda C.c. insularis yarımnövü də yaşayır. 

Xəzər nazikbarmaqgekkonunun aylar üzrə aktivliyini müəyyən etmək üçün 2008-2012-ci illərdə ekspedisiyalar zamanı 

müşahidə edilmiş 679 baş və müəllifin 2012-ci ildə daim müşahidə edə bildiyi 2 stasianarda olan 16 baş (I stasianarda 7 baş, 

II stasianarda 9 baş) gekkonun saatlar üzrə sığınacaqdan kənarda rast gəlinmə vaxtları araşdırılmışdır. Mart ayında havanın 

hələ  də soyuq olması ilə  əlaqədar olaraq yalnız günün isti vaxtında müşahidə edilir. Aprel ayının I yarısında havaların 

hələdə soyuq olduğu üçün yalnız günorta vaxtı müşahidə olunur. Aprel ayının II yarısından etibarən axşamlar da 

sığınacaqdan kənarda müşahidə edilməyə başlayır. Əgər gekkon bu ayda axşam ov edibsə səhər gün günəş altında qızınır. 

Xəzər nazikbarmaqgekkonunun ən aktiv olduğu vaxtlar may ayının sonu və iyun ayında olur. Bu aylardan başlayaraq onlar 

axşamlar sığınacaqları daha intensiv tərk edirlər.  İyul ayından etibarən, təbii  şəraitdə, xəzər nazikbarmaqgekkonuna 

axşamlar rast gəlmək olur. Sentyabr ayından etibarən onlar sığınacaqlarını daha az tərk edirlər və  qış yuxusuna getməyə 

hazırlaşırlar. Oktyabr ayında çox nadir hallarda görsənirlər. 

 Xəzər nazikbarmaqgekkonunun təbii düşmənləri  Şneyder uzunayaqlısı, levantiya irigürzəsi, çökəksifət  kələzilanı, 

zeytuni yastıbaştəlxə, iri vəhşi quşlar, ev toyuqları, pişiklərdir. Təbii düşmənlərdən qorunmaq və qida rəqabətini azaltmaq 

üçün əsasən gecə vaxtlarında fəal olmaq uyğunlaşması qazanıblar. Abşeron yarımadasında autotomiyalı gekkonlar nisbətən 

çox rast gəlinir. Belə ki, müşahidə edilmiş  hər 8/9-cu baş gekkonun quyruğu ya qopmuş ya da qopub autotomiya etmiş 

vəziyyətdə olur. Autotomiya etmiş quyruq əvvəlki quyruqdan kiçik amma nisbətən qalın olur. Ölmüş 7 ədəd xəzər 

nazikbarmaqgekkonun quyruğunu dartıb qoparmağa çalışılmışdır. Amma quyruğun çox çətinliklə  qırıldığı müşahidə 

edilmişdir. Buradan nəticəyə  gəlmək olur ki, autotomiya hadisəsi quyruqda müəyyən ağrı baş verdikdə  və güclü 

həyəcanlanma zamanı baş verir.  

Hal hazırda xəzər nazikbarmaqgekkonun ərazisinin genişlənməyinə baxmayaraq müəyyən sahə vahidində olan sıxlığı 

artmamış, hətta azalmışdır. Qayalıqlar üzərində olan sıxlığı 10 m

2

-da 12-15 baş göstərilirdisə, eyni biotopda müəllifin 

müşahidələri zamanı 10 m

2

 sahədə üç dəfə az 4-5 baş gekkon qeyd edilmişdir. Antropogen ərazilərdə hər 100 m

2

 sahədə 5-6 

baş məskunlaşır.

 

 

BİTKİ MƏNŞƏLİ MADDƏLƏRİN  

ANTİOKSİDANT XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN TƏDQİQİ 

 

Sara ƏLƏKBƏRLİ, S.R. ÇIRAQOVA 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

 

Sərbəst radikallar və reaksiyaya daxil ola bilən oksigenli birləşmələrin mövzusu elmi cəmiyyət tərəfindən böyük diqqət 

çəkməyə davam edir. Antioksidantlar – hüceyrəni (daha dəqiq desək hüceyrə membranını), orqanizmdə ifrat oksidləşmə 

yarada bilən zərərli effekt və ya reaksiyalardan qoruyan birləşmələrdir. Bizim planetimizdə demək olar ki, həmişə 

parçalanma prosesləri Oksigenin iştirakı ilə, oksidləşmə yolu ilə gedir. Dəmirin paslanması, insanın xəstəliyə tutulması, 

qocalması oksidləşmə prosesinin nəticəsidir. Qidanın tərkibindəki antioksidant birləşmələri sağlamlığı qoruyan maddələr 

kimi mühüm rol oynayır. Təbii şəraitdə sərbəst radikalların miqdarı azdır və onların hüceyrəyə təsiri xaricdən qida ilə qəbul 

olunan antioksidantlarla təmamilə yatırılır. Istənilən qida məhsulunun antioksidant aktivliyi çox vacib amildir, belə ki, bu 

göstərici sərbəst radikalların ifrat dərəcəsini neytrallaşdıran, orqanizmin hüceyrə  və toxumalarını  zədələyən oksidləşmə