Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi

ƏBU HİLAL ƏL-ƏSKƏRİNİN “DİVANUL-MƏANİ” ƏSƏRİNDƏ ODLA BAĞLI 

TƏSƏVVÜRLƏR 

 

Nuranə HƏMİDOVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

 

İnsanın yaradılış tarixinə nəzər salsaq yaradılışın əsasında dörd cövhər dayandığının şahidi olarıq. Onlardan biri olan od 

özünün çoxsaylı həqiqi və məcazi mənaları ilə (ailə ocağı, ilahi başlanğıc, müqəddəs nur, cəhənnəm odu və s.) bəşəriyyətin 

istər mənəvi, istərsə  də maddi həyatında geniş  və  əhatəli təsir dairəsinə malikdir. Belə ki,  hər bir xalqın odla bağlı  

özünəməxsus inanc və etiqadları, əfsanə və əsatirləri vardır. Bunun olmamasını təsəvvür etmək belə, qeyri-mümkündür.  

Qədim misirlilər su ilə yanaşı odu da əsas paklıq vasitəsi saymış, onlar öz məbədlərində çoxlu qəndil və şam yandırmış, 

bəzi məbədlərdə hətta odun keşiyini çəkib onu sönməyə qoymamışlar. Misir panteonunda Osiris odu təcəssüm etdirmişdir.  

Hər bir xalq kimi ərəblərin də həyatında od və onun atributlarının böyük rolundan doğan inanclar olmuşdur. Yəni ərəb 

cəmiyyəti öz yaxın qonşuları olan İran və Azərbaycan rəsmi ideologiyasından müəyyən dərəcədə təsirlənsə də, olduqca isti 

Ərəbistan iqlimi, qızmar günəşin yandırıcı şüaları, od, ocaq anlamının ailə, qəbilə məfhumları ilə sıx bağlılığını və s. onlar 

arasında odla bağlı müəyyən adətlərin, inancların meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.  

Sadaladıqlarımız təbii ki, ilk öncə  şifahi və yazılı  ədəbiyyat nümunələrində öz əksini tapmışdır. Bir çox ədiblər 

özlərinin  əsərlərində bu mövzuya toxunmuş  və müxtəlif araşdırmalar aparmışlar. Bu şəxslərdən biri də X əsrdə yaşayıb 

yaratmış və ərəb ədəbiyyatında esiklopedik şəxsiyyət kimi iz buraxmış Əbu Hilal əl-Əskəridir. “Kəlmələr cəsəd, mənalar isə 

ruhdur” prinsipi ilə kəlmələrin mənalarını araşdıran Əbu Hilal əl-Əskəri özünün "Divanül məani" əsərinin bir hissəsini odla 

bağlı  təsəvvürlərə  həsr etmişdir.  İlk öncə  ədib odun həqiqi mənasına toxunaraq, onun Allah tərəfindən böyük bir nemət 

olduğunu qeyd edir, bu məqamda “Qurani-Kərim”in “Əl-Vaqiə” surəsinin 71-ci ayəsini sitat gətirir (Yandırdığınız odu 

görmürsünüzmü?), odun yaşadığımız cəmiyyətdəki faydalarına toxunur ki, bu da odun həqiqi mənasını ələ alır. Hətta ədib 

odsuz yaşamağın qeyri-mümkünlüyünü qeyd edir. Buna görə  də  məcusilər odu insan üçün ən  əhəmiyyətli bir vasitə  və 

insanın yaxın dostu hesab etmişlər. Hətta bir kəs digərinə bir pislik etsə idi, ona odla qarğış yağdırardılar (Oddan məhrum 

olasan və s.).   

Əbu Hilal eyni zamanda odun bir başa axirətlə də əlaqəsinin olduğunu qeyd edərək, "Biz onu (sizi cəhənnəm odu ilə 

qorxutmaqdan ötrü) ibrət dərsi və  səhrada olan müsafirlərin faydalanması üçün yaratdıq” ayəsini (Vaqiə-73) dəlil olaraq 

gətirir. Qeyd olunduğu üzrə ayəni iki aspektdən ələ ala bilərik. Belə ki, dünyaya və axirətə baxan tərəflərini nəzərə alaraq, 

ədib Allaha itaət etməyənlər üçün cəhənnəmdə bir yurd olduğunu bizə izah etməyə çalışmışdır.  

Əbu Hilal əl-Əskəri eyni zamanda ona qədərki poeziya nümunələrindən də örnəklərlə odu təsvir etmişdir.  

Mutaz deyir:  

Bütün gecə qadınlar odu alovlandırır,  

Ona odun və kömür atırlar.  

Ocaq qızıldan ağaclar kimi yüksəlir. 

Beytdən də gördüyümüz kimi, şair odun şölələrini qızıldan ağaclara bənzədir və bu məqamda təşbehdən istifadə edir. 

Digər bir tərəfdən də, ocağın sönməməsi üçün onun qorunmasında qadınların mühüm rolunu qeyd edir.  

Əbu Hilal əl-Əskəri beytlərin bəzilərində ərəblərin adət-ənənəsinə də toxunmuş, həmin adətlərlə bağlı bəzi poeziya 

nümunələrini də əks etdirmişdir. Bununla bağlı Raşid demişdir: 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

411 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

Axşam vaxtı ocaq qaladım,  

Burda yoldan ötənlər üçün göz vardır.  

Onun qığılcımları havaya qalxsa havanı işıqlandırar,  

Yerə düşərsə gümüşə çevrilər.  

Əbu Hilal əl-Əskərinin odla bağlı təsəvvürləri ayrı bir başlıq altında verməsi odun  ərəb poeziyasında və məişətindəki 

önəmindən bir daha xəbər verir, həyatın hər bir sahəsindəki önəmini bir daha vurğulayır.  

 

 

  ƏL-MƏƏRRİ YARADICILIĞININ ƏRƏB ƏDƏBİYYATINDAKI YERİ  

 

Pərviz AĞAYEV  

AMEA, Şərqşünaslıq İnstitutu 

[e-mail] 

 

Ərəb ədəbiyyatının parlaq simalarından biri olan Əbu Əla Əl-Müərri miladi 937-ci ildə Hələb yaxınlığında Məərrətun 

Nüman adlı  qəsəbədə elm mühitində dünyaya gəlmişdir.  İlk təhsilini atasından sonra isə dayılarından almışdır. Uşaqlıq 

dönəmində keçirdiyi çiçək xəstəliyi nəticəsində ilk öncə sağ sonra isə sol gözünü itirmişdir. O, gənclik dövründə daha çox 

elm  əldə etmək üçün Şam bölgəsini dolşmış, həyatını böyük ustad və alimlərdən faydalanmaq ilə keçirmişdir. 

Valideynlərini itirdikdən sonra mənəvi dincliyi Bağdadda axtaran ədib, burdakı mühitə uyğunlaşa bilmədiyindən yenidən öz 

məmləkətinə qayıtmışdır. Dövrünün əksər şair və ədiblərindən fərqli olaraq hər zaman fəqirlərin yanında olmuş, dəbdəbəli 

həyatdan uzaq duraraq heç zaman şerlərindən maaddi qarşılıq güdməmişdir.  Bağdadda olduğu müddətdə  şəhərin bütün 

kitabxanalarını gəzərək daha öncə oxumadığı əsərlərlə tanış olmuşdur. Bununla kifayətlənməyən ədib İslam coğrafiyasının 

çeşidli bölgələrini ziyarət etmiş, elm əldə etmək yolunda heç nəyini əsirgəməmişdir. Hələbdə olan zaman dil və ədəbiyyat 

təhsilini məşhur nəhv alimi ibn Hələveyhinin tələbəsi olan Məhəmməd ibn Abdullah ibn Səəddən öyrənmişdir.  Hədis 

elmini isə öz qəbiləsindən  olan Yəhya Tənuhidən almışdır. Bizansların hakimiyyəti altında olan Lazkiyə vilayətinə səfər 

etmiş oradakı bir çox yəhudi və xristian alimləri ilə elmi münaqişələrdə  iştirak etmişdir. Onun istər elmi ədəbi mühitdə,  

istərsə  də adi insanlar arasında nüfuzunun uca olması dövri kitablarda rəvayət edilmişdir. Dərin zəkası, zehni ilə dillərə 

əzbər olmuşdur. Elmi bəhslər zamanı istifadə olunan sözlərin yetmiş  bənzər mənası ilə  təkrar təkrar deməsi qaynaqlarda 

qeyd edilmişdir.  

Əl-Məərri həm nəsr həm də  nəzm formasında böyük yaradıcılığa malik olmasına baxmayaraq əsərlərinin bir çoxu 

düşmən istlası  nəticəsində  məhv edilmişdir. Lakin günümüzə isə onun yalnız üç əsəri gəlib çatmışdır. Bunlardan biri ilk 

dönəmdə yazdığı “Saktu Əz-Zənd” və “ Əd-Dariyyat” adlı divanlarıdır. Daha sonra isə yazdığı “Lüzum ma Yəlzəm “ adlı 

bir divanı da vardır. “Lüzum ma Yəlzəm” alı divanında elm, əxlaq, maddə, Allah, ruh, zaman, məkan, siyasət, sosial həyata 

dair olan fəlsəfi görüşlər yer almaqdadır. Ədibin nəsr olaraq yazdığı ən məşhur əsərləri “Risalətül Gufran”  və “Risalətul-

Məlaikə “ dir. Bu əsərləri ədib təkcə nəsr olsun deyə deyil, yaşadığı mühitdə ictimai siyasi prosesləri qiymətləndirmək və 

incələmək məqsədi ilə qələmə amışdır.   Əl-Məərrinin yaradıcılığındakı bu əsərlərin movzuları ilə aşağıdakı şəkildə tanış 

olmaq olar. Onun “Saktu Əz-Zənd” adlı divanındakı şerlərin əksəriyyəti gənclik dövründə qələmə aldığı şerlərdir və onların 

çoxu mübaliğəli  şəkildə yazılmışdır.  “Əl-Lüzumiyyət” adlı divanı isə on bir min beytdən ibarət bir divandır.  Bu divan 

haqqında öncə sadaladığımız mövzular kitabın  əsəs mövzusu hesab olunur. “Əd-Dariyyat” bu divan müharibə  əhvalında 

yazılmış bir əsərdir. Müharibə hazırlıqlarından bəhs edir. “Zecrun Nəbih” kitabını da  o, özünü dinsizlikdə ittiham edən 

insanlara cavab olaraq yazmışdır .  “Risalətul-  Ğufran”  əsərinin mövzusu onun Vəzir  Əbül Qasim ilə arasında keçən 

yazışmalardan ibarətdir. Simvolik olaraq qısa hekayələrdən və tarixi ibrətlərdən ibarətdir.  

Bir çox ədəbiyyatçıların fikrinə əsasən məşhur yazıçı Dante İlahi Komediyasını da yazarkən ibn Ərəbidən və Məərridən 

faydalanmışdır. Bununla yanaşı Azərbaycanın görkəmli alim və  ədəbiyyatşunası olan Xətib Təbrizi ondan dərs almışdır. 

Daha sonralar isə Təbrizi Əl-Məərrinin “Səqt Əz-Zənd” kitabına şərh də yazmışdır. Onun həmçinin məşhur  şair Buhtərinin 

divanı üzərinə yazdığı 5 adda müxtəlif şərh kitabları vardır. Ədibin həmçinin Mütənəbbinin “Mucizu Əhməd” kitabına da 

yazdığı şərhi vardır.  

Əl-Məərrinin öz dövrünün məşhur ədib və şairlərindən biri olması onun yaradıcılığından açıq aydın görülməkdədir. O 

həm nəsr həm də  şer mövsuzunda xüsusi bacarığa malik bir şəxsdir. Yaradıcılıq həyatının ilk dönəmlərində necəki, hər 

kəsin təsirləndiyi biriləri olursa, o da şair Mütənəbbidən təsirlənmiş və şerlərini onun üslubuna bənzər üslubda yazmışdır. 

Müəyyən bir məqama yetişdikdən sonra şerlərində özünəməxsusluğu ilə seçilmişdir. Yazdığı nəsrlərdə qısa hekayə janrına 

üstünlük vermiş, cəmiyyətin gerçəkliklərini orada qabarıq şəkildə göstərmişdir. Digər tərəfdən də öz şerlərində insanların 

əxlaq və davranışlarına baxaraq kor olmasını özü üçün bir nöqsan olmadığını, tam əksinə xalq arasında olan 

çatışmamazlıqları görmədiyi üçün öz halına şükr etmişdir. 

Bəzi  ədəbiyyatçılar  şer, nəzm və  nəsri biri birindən ayırdıqları üçün Əl-Məərri ilə Mütənəbbinin  şerlərinin  ərəb  şer 

üslubuna uymadığını iddia etmişlər. Ona görə ki, ərəbcə yazılan mənzumələrin ərəb şer üslubuna uyğun gəlməsi vacibdir. 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

412 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

Buna görə də bu şairlərin yazdıqları nəzm olaraq qəbul edilsə də şer hesab edilmir. Təssüflər olsun ki, ərəb şerini yeni bir 

üslub ilə tanış edən və bu sahədə  fəlsəfi məntiqi  hakim qəbul edən  hər iki şairin yaradıcılığı xeyli tənqidlərə  məruz 

qalmışdır. Halbu ki, bu şairlər fəlsəfə ilə şeri birləşdirərək yeni bir üslub ortaya qoymuşlar. Amma nə olursa olsun onun 

Ərəb ədəbiyyatına yeni bir üslüb, yeni bir yol gətirməsi gün kimi aydındır. Bu üslubun əslində Mütənəbbi ilə ortaya atıldığı 

iddia olunsada, Əl-Məərrinin şerlərində görülən müxtəliflik,  onun bu mövzuda örnək olduğuna bariz nümunədir. 

 

 

CƏNUBİ AMERİKAYA MÜHACİRƏT ETMİŞ ƏRƏB MƏHCƏR ƏDƏBİYYATININ 

GÖRKƏMLİ NÜMAYƏNDƏSİ ŞƏFİQ ƏL-MƏLUFUN “ABQAR” ŞEİRİ 

 

Səadət İBRAHİMOVA 

AMEA, Şərqşünaslıq İnstitutu 

[e-mail] 

 

XIX  əsrin sonu XX əsrin  əvvəllərində Yaxın  Şərqdə yaranmış qatmaqarışıq ictimai-siyasi vəziyyət və  ağır iqtisadi 

çətinliklər nəticəsində Suriya və Livandan Amerika qitəsinə ərəblərin kütləvi axını başladı. Həmin dövrdə Şimali və Cənubi 

Amerikaya mühacirət edən ərəb ədibləri tərəfindən müasir ərəb ədəbiyyatının ayrılmaz hissəsi olan ərəb məhcər ədəbiyyatı 

yaradıldı.  

Ərəb məhcər ədəbiyyatının tanınmış nümayəndəsi, xristian əsilli Şəfiq əl-Məluf 1926-cı ildə Livandan Braziliyanın San 

Paulo  şəhərinə mühacirət etmişdir.Ədib vətən həsrəti, təbiət, fəlsəfi mövzuda şeirlər yazsa da, ədəbiyyat aləmində onu  

məşhurlaşdıran “Abqar” adlı epik şeiridir.  Şeir ilk dəfə olaraq, 1936-cı ildə 6 fəsildən ibarət, 1946-cı ildə isə daha geniş 

həcmdə12 fəsildən ibarət formada işıq üzü görmüşdür. Müasir ərəb ədəbiyyatına yeni ruh gətirən “Abqar” şeirində romantik 

ruhlu şairin xəyallar aləminə səfəri və orada yaşadıqlarından bəhs olunur. 

İşıq üzü gördüyü vaxtdan ərəb məhcər ədəbiyyatında böyük rezonans doğuran “Abqar” şeirini təhlil edərkən, Şəfiq əl-

Məlufun bu şeiri Məhəmməd peyğəmbərin (s.a.v) yaşadığı merac hadisəsindən təsirlənərək qələmə aldığı hiss olunur.                                  

Merac dedikdə, Allahın rəsulu Məhəmməd peyğəmbərin (s.a.v) bir gecə  Məscidu-l Haramdan  Məscidu-l Aqsaya 

aparılması,  oradan səmaya yüksədilməsi və  Allahın hüzuruna çıxarılması  nəzərdə tutulur.Merac sözünün ərəb dilindən 

tərcümədə mənası “göyə çıxmaq üçün vasitə”, “pilləkan” kimi ifadə olunur.Öz davranışı, zəkası, mədəniyyəti, əxlaqı iləhər 

kəsə örnək olan həzrəti Məhəmmədin (s.a.v) yaşadığı merac hadisəsi zamanı Allahın varlığı, ölüm və ölümdən sonrakı 

həyat, cənnət və  cəhənnəmin mövcudluğu ilə  əlaqədar insanları hər zaman düşündürən suallar cavablandırılmışdır.Merac, 

Məhəmməd peyğəmbərin (s.a.v) Allahın izni ilə yaşadığı möcüzədir. Bu möcüzə  insan zəkasının tam dərk edə bilməyəcəyi 

qədər ali və ucadır. 

Şəfiq  əl-Məlufun yazdığı “Abqar” şeirində  də merac əlamətlərindən, xüsuilə  Məhəmməd 

peyğəmbərin merac gecəsi geri qaytarılarkən cənnət və  cəhənnəmi, orada yaşanacaqları görməsi ilə bağlı yazılan 

hədislərdən təsirləndiyi hiss olunur. Belə ki, bir çox hədis kitablarında Məhəmməd peyğəmbərə (s.a.v) merac gecəsi  

cəhənnəmin göstərildiyi bildirilmiş  və  cəhənnəm Peyğəmbərin dili ilə  təsvir edilmişdir. Həmçinin cəhənnəmdə 

yaşanacaqlar, bu dünyada törədilən mənfi  əməllərin hər birinə  tətbiq ediləcək cəza formaları da hədislərdə aydın  şəkildə 

göstərilmişdir. Şəfiq əl-Məluf da “Abqar” şeirində şeytanların, cinlərin və onların günah işləməyə sövq etdikləri insanlarla 

birgə yaşadığı qeyri-real  aləmə səfərindən və orada gördüklərindən bəhs edir. Əslində şair İslam peyğəmbərinin insanlara 

çatdırmaq istədiyi mesaji xəyalən səfər etdiyi dünyada mənəvi cəhətdən yaşadıqları ilə çatdırmağa çalışmışdır.Şeiri oxuyan 

hər bir oxucu şairin yaratdığı bu  xəyallar aləminə  qərq olduqca yer üzündə yaşadığı  gerçəkliklərlə qarşılaşır. Burada 

şeytan, cin və quşların dilindən dünyada baş verən riyakarlıqlar, ədalətsizliklərin tənqid edilir. Şeir on iki fəsildən ibarətdir: 

“Fi Tariqi Abqar” (“Abqar yolunda”),“Əl-İlahu-n Naqs” (“Yarım Allah”),“Hasrətu-r ruh” (“Ruhun həsrəti”), “Nəhru-l 

Ğayy” (“Günah çayı” ),“Vadi Siccin” (“Siccin vadisi”),“Əl-həvcəl və-l həvbər”,“Hilmu Hura” (“Huranın 

xəyalı”),“Hikmətu-l Kuhhan” (“Kahinlərin hikməti”),“Sauratu-l Bəğayə” (“Fahişəllərin üsyanı”), “Əl-Anqa”,“Əhadis-u 

Xurafə” (“Xurafənin söhbətləri”),“Abqariyyun” (Abqarlılar). 

Abqar cinlərin yaşadığı  kənddir. Real aləmdən uzaq, batil inancların hökm sürdüyü bu kənddə cinlər, divlər, quşlar, 

falçılar, şeir şeytanları yaşayır. Həzrəti Məhəmmədin (s.a.v) merac gecəsində gördüyü cəhənnəmi təsvir etdiyi kimi,Şəfiq əl-

Məluf da xəyalən səfər etdiyi aləmdə  cəhənnəmi təsvir edir. O,cəhənnəmdə qarşılaşdığı  şeytanları  təsvir etməklə yer 

üzündəki bütün insanları xəbərdar etməyə çalışır. Ədibə görə hər bir insanın daxilində, qəlbində bir şeytan gizlənib. Onun 

insana hakim olması isə insanın zəifliyi, tamahkarlığı, ədalətsizliyi, iradəsizliyi və vicdanını itirməsi nəticəsində olur. Ona 

görə də hər bir insan içindəki, mənfi hissləri boğmağı bacarmalı, nəfsinə məğlub olmamalıdır.  

Şairin cəhənnəmə  xəyali səfəri zamanı qarşılaşdığı  şeytanlardan biri müharibə  şeytanı    Səbərdir. Səbər insanlar ilə 

qidalanır. Burada şair göstərməyə çalışır ki, min illər boyu yer üzündə insanların torpaq, hakimiyyət, iqtidar, güc uğrunda 

etdikləri və milyonlarla insanların ölümünə səbəb olan müharibələr şeytanın insan üzərində qələbəsinin təzahürüdür. Daha 

sonra şair şəhvət şeytanı Avar ilə qarşılaşır. İslam peyğəmbəri Məhəmməd (s.a.v) cəhənnəmdə zina etdikləri üçün alovun 

üzərində mis qazanda yanan bir qrup qadın və kişi gördüyünü bildirir. Şair də  burada həzrəti Məhəmmədin insanlara 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

413 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

çatdırmaq istədiyi fikri yəni  əxlaqlı  şəkildə yaşamayanların və  şeytanın yolu ilə gedənlərin yerinin cəhənnəm olduğunu 

bildirir. 

 “Hikmətu-l Kuhhan” (“Kahinlərin hikməti”) adlı VIII fəsildə  şair  ŞıqvəSatihadlı kahinlərlə söhbət edir.Şıq və Satih 

cahiliyyət dövründə yaşamış  məşhur kahinlərdir. Kahinlik sənəti  İslam dinin zühurundan öncə  Ərəbistan yarımadasında 

yaşayan  ərəblər arasında məşhur idi. Belə ki, çətin iqlim və  ağır məişət  şəraitində yaşayan  ərəblər daima gələcəyi 

öyrənməyə can atır və bunun üçün kahinlərə müraciət edirdilər. Məlum olduğu kimi İslam dini kahinliyə, gələcəyi görməyə 

çalışan falçılara mənfi yanaşmış  və bu işlə  məşğul olanların cinlər vasitəsilə  gələcəkdən xəbər verməyə çalışdıqlarını 

bildirmişdir. Ona görə də İslam dini öncəgörücülüklə məşğul olmağı qadağan etmişdir. Şəfiq Məlufun da kahinlər ilə məhz 

cəhənnəmdə qarşılaşması İslam dinin və onun peyğəmbəri həzrəti Məhəmmədin buyurduğu kimi, onların cəhənnəm odunda 

yanacaqları fikrinə inandığını əks etdirir. 

 “Abqariyyun” (Abqarlılar) adlı XII yəni sonuncu  fəsildə şair artıq Abqardan çıxır və səssiz bir çölə gedir. Bununla da  

şairin xəyallar dünyasına səfəri başa çatır.  

Şəfiq  əl-Məlufun xristian dininə etiqad etməsinə baxmayaraq, “Abqar” şeirində  İslam dininin qanunlarından, təməl 

prinsiplərindən və Məhəmməd peyğəmbərin (s.a.v) yaşadığı  merac hadisəsindən təsirlənməsi normaldır. Çünki o, hər bir 

səmavi din kimi İslam dinin də  əsas məqsədinin “insanlığa xidmət” olduğunu anlayırdı. Yüksək məharətlə, dərin fəlsəfi 

məzmunda qələmə alınan “Abqar”  şeirimüasir ərəb ədəbiyyatının dəyərli ədəbi nümunələrindən biri hesab edilir.  

 

 

 

ƏRƏB DİLİNDƏ SÖZLƏR VƏ MƏNALARI ARASINDA ƏLAQƏ 

 

Şəhla TANRIVERDİYEVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail]

 

 

 Ərəb dili filektiv dillərə mənsubdur. Hər bir ilk qrammatik forma əksər halda üç, bəzən də dörd samitdən ibarət olan 

kökə istinad edir. Kökdən daxili fileksiya yolu ilə müxtəlif formalı sözlər əmələ gətirilir. Məsələn: (ﻢﻜﺣhkm) kökündən-  

ﻢآﺎﺣhakim,  

ﻢﻴﻜﺣ həkim, ﻢﻜﺣ hökm, مﺎﻜﺣأ ehkam,

 

 ﺔﻤﻜﺣ hikmət, مﻮﻜﺤﻣ məhkum, ﻢﻴﻜﺤﺗ təhkim, ﻢﻜﺤﻣ möhkəm, ﺔﻤآﺎﺤﻣ mühakimə, 

ﺔﻤﻜﺤﻣ məhkəmə,  

ﺔﻣﻮﻜﺣ hökümət və s. Ərəb dili söz ehtiyatının genişliyi cəhətdən dünyanın zəngin dillərindən hesab edilir. 

Burada sinonim sözlər çox geniş təmsil olunduğundan eyni məfhum çox vaxt ən azı bir neçə söz, bəzən isə onlarla, hətta 

yüzlərlə sözlə ifadə edilə bilir. Bununla belə,  ərəb dilində  bəzən bir-birindən ciddi şəkildə  fərqlənən mənaları olan 

polisemantik (çoxmənalı) sözlər də az deyildir. Hətta tərkibində zidd mənalar olan sözlərə də çox təsadüf edilir. Sözlərin 

böyük əksəriyyəti əsl ərəb mənşəli olduğu halda alınma sözlər cüzi bir miqdar təşkil edir. Ümumiyyətlə, ərəb dilçiliyinin 

təşəkkülü barəsində elm tarixində aşağıdakı üç əsas fikir mövcuddur: 

1.  Ərəb dilçiliyi xaricdən təsir görməmiş, yerli zəmin əsasında yetişib inkişaf etmiş müstəqil bir dildir; 

2.  Ərəb qrammatikası qədim yunan elminin, xüsusilə Aristotel məntiqinin təsiri altında yaranıb inkişaf etmişdir; 

3.  Ərəb dilçiliyi qədim hind qrammatika elminin təsiri nəticəsində təşəkkül tapıb formalaşmışdır. 

Birinci fikirə istinadən rəvayətə görə,  Əməvilər dövrünün tanınmış  sərkərdələrindən biri, sonralar Kufə valisi olmuş 

Ziyad İbn Əbihi (vəf. 673) Quran-Kərimi ilk dəfə hərəkələyən Əbul Əsvəd əd-Duəliyə Quranın təhrif olunmaması naminə 

nəhvə dair bir vəsait hazırlamağı  əmr etmiş, lakin Əbul  Əsvəd  əd-Duəli  əvvəlcə bu işdən boyun qaçırmışdır.  Əd-Duəli 

sonralar bir ərəbin Quranın “Tövbə” surəsindəkiُﻪُﻟﻮُﺳَر َو َﻦﻴِآِﺮْﺸُﻤْﻟا َﻦﱢﻣ ٌءيِﺮَﺑ َﷲا ﱠنَأ“Allahın və onun peyğəmbərinin müşriklərlə 

(çoxilahlılarla)  heç bir əlaqəsi yoxdur” ayəsində “rasuluhu” əvəzinə “rasulihi” oxuduğunu görüb çox hiddətlənmiş  və 

Ziyadın yanına gedərək onun əmrini yerinə yetirməyə hazır olduğunu bildirmişdir. Belə ki, bu zaman məna təhrif olunaraq 

aşağıdakı kimi başa düşülürdü: “Allah müşriklərdən və öz peyğəmbərindən uzaqdır”. Göründüyü kimi ərəb dilində bir səs 

(sait) səhv tələffüz edilməsi ilə sözün tamamilə fərqli bir məna ifadə edilməsinə gətirib çıxarır. 

 İnsan cəsəd və ruhdan ibarət olduğu kimi kəlam da söz və  mənadan ibarətdir. Söz bir sədəfdirsə, məna o sədəfdəki 

inci, söz bir zərfdirsə, məna o zərfdəki məktub, söz bir paltar isə məna o paltardakı dilbərdir. Sözün əsl məqsədi mənanın 

ifadə edilməsidir. Söz, sanki mənanın ifadə edilməsinə xidmət edir. Ədəbi bir ifadədə gözəl bir mənaya, gözəl paltar 

geydirilir. Ədiblərin məna incilərinin sədəfləri də gözəldir. Yalnız sözlərin gözəlləşdirilməsinə çalışmaq isə adi bir məktubu 

çox bəzəkli bir zərflə göndərmək və ya çox yaşlı bir qadına gəlin paltarı geyindirmək kimidir.  

Sözlərin dəlalət etdiyi şeylərin ağlımız xaricindəki varlıqlarmı yoxsa ağlımızdakı surətlərmi (obrazlar) olduğu xüsusi 

müzakirə mövzusudur. Abbad b. Süleyman əs-Saymərî, sözlərlə  mənaları arasında təbii bir əlaqənin olduğu fikrini irəli 

sürərək yalnız sözlərdən hərəkətlə mənalarının bilinə biləcəyini, sözün tələffüz edilməsindən mənasının çıxarıla biləcəyini 

müdafiə etmişdir.  Əs-Saymərînin bu görüşü bir dərəcəyə  qədər təbiətdəki səslərin təqlidindən ortaya çıxmış sözlər üçün 

(onomatope) doğru olsa belə dillərin bütün sözlərinə  şamil edilməsi mümkün deyil və eyni şeylərin fərqli dillərdə  fərqli 

adlarının olmasını və əks mənalı sözləri açıqlaya bilməz. Bundan əlavə, bu görüşün doğru qəbul edilməsi hər insanın bütün 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

414 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

dilləri anlaya biləcəyi nəticəsinə gətirib çıxarır. İbn Cinni isə sözlərin səsləri, hərfləri və vəznləri ilə mənaları arasında bir 

əlaqənin olma fikrini irəli sürmüş və müxtəlif sözlərlə mənaları arasındakı əlaqəni izah etməyə çalışmışdır. 

Klassik  ərəb abidəsi olan Qurani-Kərimə  nəzər saldıqda isə Quranda ən gözəl mənaların  ən gözəl sözlərlə ifadə 

edildiyini müşahidə edirik. Qurani-Kərimdə yer alan hər bir kəlimə, tam yerinə uyğun bir şəkildə  işlədilmişdir. Məsələn, 

şeytanın vəsvəsələrindən bəhs edən "Nəs" surəsində tez-tez təkrar edilən "s" səsi, sanki şeytanın fısıltılarını səs olaraq da 

əks etdirir. Yerdən suyun çıxışını izah edən "yəşəqqaqu" ifadəsi çatlayışın, axışın bütün şırıltısını, şaqqıltısını, taqqıltısını 

eşitdirərək, sanki suyun çıxış tərzini göstərir. Kafirlərə xəbərdaredici bir üslubla xitab edən Qaf surəsinin sözləri, cəza verici 

kəlimələrdən seçilmişdir. Cənnəti izah edən ayələrdə isə sözlər cənnətin lətafətinden hissə almışlar. 

Qurani-Kərim hərçənd şeir deyil. Lakin onu oxuyanların açıq-aşkar şəkildə gördükləri kimi Quran ayələrində şeirin də 

fövqündə olan bir axıcılıq və səlislik vardır. Bu İlahi bəyanın kəlamları, mənaya önəm verməyənləri sözləri ilə cəzb etdiyi 

kimi, mənaya vurğun olanları da zəngin mənaları ilə özünə çəkməkdədir. 

 

 

 

ЕСЛИ ЛИТЕРАТУРНЫЙ ЯЗЫК ЭТО СЕРДЦЕ, ТО ДИАЛЕКТЫ – ЭТО БЕГУЩАЯ В 

НЕЙ КРОВЬ! 

 

Сулейман МАМЕД-ЗАДЕ 

Бакинский Государственный Университет 

[e-mail]