Microsoft Word mirzaliyeva gunel docx
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3. Dünyanın ərzaq istehsalı və əhali artımının qarşılıqlı
əlaqələndirilməsi.
Hər il 16 oktyabr bütün dünyada “Ümumdünya Ərzaq Günü” kimi qeyd edilir. “Ümumdünya Ərzaq Günü” 1979 - cu ildə BMT - nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) konfransında elan edilmişdir. Günün elan edilməsində əsas məqsəd əhalinin dünya ərzaq problemləri barədə məlumatlandırılması, aclıq və
yoxsulluqla mübarizədə həmrəyliyin gücləndirilməsidir. 16 oktyabr tarixi həm də BMT - nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının yaranma günüdür. BMT - nin Baş Assambleyası 1980 - ci ildə qəbul etdiyi xüsusi qətnamə ilə (№ A/RES/35/70) Ümumdünya Ərzaq Gününün hər il keçirilməsini alqışlamışdır. [33] Hər il fərqli mövzulara və problemlərə toxunan “Ümumdünya Ərzaq Günü”nün bu ilki mövzusu “Ərzaq təhlükəsizliyi və qidalanma üçün davamlı ərzaq sistemləri” seçilmişdir. Ərzağın istehsalı və istehlakı prosesinə cəlb olunmuş istənilən proses ərzaq sisteminin bir hissəsi hesab olunur. Bura bitkinin əkilməsi, yığılması, emalı, qablaşdırılması, nəqli, marketinqi, alınması, saxlanması və istehlakı daxildir. Məşğuliyyət, maliyyə, elektrik enerjisi və qidalanma da bu sistemin hissələridir. Dünya əhalisinin sayının 2050 - ci ildə 9,0 milyarda çatması gözlənilir. Hər kəs üçün kifayət qədər qidanın olmasına əmin olmaq üçün ərzaq sistemlərinin vəziyyəti barədə düşünülməsinə ehtiyac vardır. Belə ki, ərzaq sistemlərinin ətraf mühitə təsirinin azaldılması zərurəti yaranmışdır, çünki bu gün ərzaq məhsullarının istehsalı nəticəsində atmosferə çoxlu miqdarda istixana qazları buraxılır, su 25
ehtiyatları sahəsində gərginlik yaradılır. Ərzaq alışı seçimlərinin dünyanın başqa bölgələrində yoxsul fermerlərə necə təsir etdiyi daha dərindən dərk edilməlidir. Zəncirboyu - ərzağın nəqli, saxlanması, super - marketlərdə və evdə ərzaq itkisinin qarşısının alınması yolları öyrənilməlidir. BMT hesablamalarına görə bu gün dünyada milyonlarla insan aclıqdan əziyyət çəkir. Kifayət qədər qidalanmama cəmiyyətə çox baha başa gəlir və müxtəlif formalarda təzahür edir. Dünyada beş yaşından aşağı hər dörd uşaqdan biri aclıqdan əziyyət çəkir. Bu o deməkdir ki, kifayət qədər qidalanmayan 165 milyon uşaq həyat boyu tam fiziki və əqli inkişafdan geri qalacaqdır. Təxminən 2 milyard əhali sağlam həyat üçün zəruri olan vitamin və mineral maddələrin çatışmazlığı ilə üzləşmişdir. [33] Dünya əhalisinin 1,4 milyard nəfəri, o cümlədən, 43 milyon uşaq artıq çəkidən əziyyət çəkir. Bunların üçdə biri piylənməyə düçar olmuş və ürək-damar xəstəlikləri, şəkərli diabet və digər sağlamlıq problemləri ilə üzləşmək riskindədir. Dünya üzrə piylənmənin göstəricisi 1980 - ci ildən bu günədək iki dəfə artıb. Hər il dünyada 2,8 milyon insan artıq çəki və piylənmədən dünyasını dəyişir. Kifayət qədər qidalanmamanın məhsuldarlığın itirilməsi və birbaşa səhiyyə xərcləri baxımından dünya iqtisadiyyatına vurduğu zərər nə az, nə çox qlobal gəlirin 5 faizi həcmində ölçülür ki, bu da illik 3,5 trilyon ABŞ dolları və ya adam başına 500 ABŞ dolları ekvivalentinə bərabərdir. [33] Dünyadan kifayət qədər qidalanmamanın kökünün kəsilməsi çətin məsələdir, lakin qoyulacaq investisiya özünü yüksək səviyyədə doğrultmaq gücündədir. Məsələn, ƏKTT-nin hesablamalarına görə əgər dünya cəmiyyəti mikro qida çatışmazlığının azaldılmasına beş il müddətinə 1,2 milyard ABŞ dolları həcmində investisiya qoyarsa bunun nəticəsi daha yaxşı sağlamlıq, uşaq ölümü səviyyəsinin azalması və gələcək yüksək mənfəət olacaqdır. Bu, illik qazancın 15,3 milyard ABŞ dolları səviyyəsində olmasına - mənfəət və xərclər nisbətinin demək olar ki, 13-ün 1 nisbətində olmasına gətirib çıxarması deməkdir. Kifayət qədər qidalanmamanın əsas səbəbləri mürəkkəb olmaqla aşağıdakılardan ibarətdir: 26
• təhlükəsiz, müxtəlif çeşidli, qidalı ərzağın qeyri - adekvat mövcudluğu və ə ldə edilməsi; • təmiz su, sanitariya və səhiyyə xidmətlərinə çıxışın çatışmazlığı; • uşaqların düzgün qidalandırılmaması və böyüklərin qeyri - düzgün qidalanma seçimləri. Kifayət qədər qidalanmamanın köklü səbəbləri daha mürəkkəbdir və daha geniş iqtisadi, sosial, siyasi, mədəni və fiziki ətraf mühiti əhatə edir. Bu baxımdan, kifayət qədər qidalanmama probleminin ünvanlanması kənd təsərrüfatı və ərzaq sistemində, təbii ehtiyatların idarə edilməsində, ictimai sağlamlıq və təhsildə inteqrə edilmiş fəaliyyət və əlavə müdaxilə tələb edir. Çünki zəruri fəaliyyətlər adətən bir neçə hökumət qurumlarını cəlb edir və koordinasiya edilmiş səyləri həvəsləndimək üçün yüksək səviyyəli siyasi dəstək tələb olunur. Ə rzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (ƏKTT) Avropa və Mərkəzi Asiya regionunda apardığı tədqiqat, 2030 və 2050 - ci illər üzrə proqnozlarının nəticəsinə ə sasən qeyd olunan regionda üç əsas uzunmüddətli problem aşkar olunmuşdur. - qidalanma vərdişlərinin dəyişməsi. 2050 - ci ilə qədər olan proqnozlara ə sasən Avropa və Mərkəzi Asiya regionunda aclıq səviyyəsinin azalacağı, həmçinin taxıl məhsullarının istehlakının azalacağı, ət və süd məhsullarının istehlakının isə artması gözlənilir. Belə qidalanma piylənmə hallarının çoxalmasına gətirib çıxaracaq və bu da ürək xəstəlikləri kimi xroniki və qeyri infeksion xəstəlikləri üzrə risk faktorudur. [33] - regionun istehsal potensialı. Regionda taxıl bitkilərinin istehsalının hazırkı vəziyyəti və proqnoz olunan istehsalının müqayisəsi göstərir ki, taxıl bitkilərinin hal-hazırda əsas istehsalçısı olan və növbəti illərdə də bu tendensiyanı davam etdirəcək 3 subregionda - Şərqi Avropa (Ukrayna), Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya və Türkiyə - istehsal səviyyəsi potensialdan xeyli aşağı olacaqdır. Region üçün məhsuldarlığın artımı çox mühümdür, çünki məhsuldarlıqda artım fermer gəlirlərinin artımı deməkdir. Azərbaycanın da daxil olduğu Qafqaz və Orta Asiya regionunda kiçik fermer təsərrüfatlarında məhsuldarlığın artması müşahidə olunmur. Qarşıda duran əsas məsələ fermer təsərrüfatlarının inkişafına və bazarlara
27
çıxışının təmin olunmasına dəstək verməkdir. Bəzi hallarda faktiki məhsuldarlıq potensial məhsuldarlıqdan 40% aşağıdır. Bu situasiyanın yaxşılaşdırılması kənd yoxsulluğunun qarşısını ala bilər. [33] Ərzaq məhsullarının istehsalının artırılması vacib məsələdir, lakin tam həll yolu deyil. Dünyada artıq kifayət qədər ərzaq vardır. Aclığın əsas səbəbi ərzaq məhsullarına çıxışın olmamasıdır. Dünyada istehlak üçün istehsal edilən ərzağın üçdə bir hissəsi, bu da illik əsasda təxminən 1,3 milyard ton itirilir və ya tullanılır. Problemlərin qarşısını almaq üçün innovativ və dayanıqlı yanaşmaların tətbiqinə ehtiyac vardır. [33] - resurslardan davamlı istifadə. Əlbəttə ki, Avropa və Mərkəzi Asiya regionu ölkələri üçün əsas məsələlərdən biri uzun müddətdə ətraf mühitin mühafizəsini təmin edən davamlı kənd təsərrüfatı istehsalına nail olmaqdır. Kimyəvi və digər gübrələrdən istifadə də narahatlıq doğuran bir faktordur. Kimyəvi gübrələrin nəzarətsiz tətbiqi yeraltı suların çirklənməsinə, ərzaq məhsullarının istehsalı və satışı sistemində təhlükəli tullantıların yığılmasına gətirib çıxara bilər. Baxmayaraq ki, Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrində onların daha çox inkişaf etmiş qonşu ölkələri ilə müqayisədə kimyəvi preparatlardan istifadə xeyli aşağı səviyyədədir, bu ölkələr su resurslarından intensiv istifadə edirlər. Regionda olan problem su qıtlığı deyil, suyun daşınması və istifadəsində köhnəlmiş və sıradan çıxmış sistemlərin mövcudluğudur ki, bu da xeyli səviyyədə su itkisi və sudan səmərəsiz istifadə ilə nəticələnir. Bu baxımdan, su itkisinin azaldılması məqsədilə bu sistemlərin bərpası, saxlanılması və təsərrüfat səviyyəsində su idarəçiliyinin yaxşılaşdırılması regionda su stresinin azaldılması istiqamətində ilkin addım hesab olunur. Bu gün Şərqi Avropanın 12 ölkəsində, Qafqaz və Orta Asiya ölkələrində 200 min ton pestisid qalıqları mövcuddur və bu da bütün dünya üzrə pestisid qalıqlarının 40 %-ni təşkil edir. [33] Orta Asiya və Qafqaz ölkələrində kifayət qədər qidalanmamaq riski müşahidə olunur. Kifayət qədər qidalanmayan əhalinin faiz nisbəti 26%, yoxsulluq səviyyəsi isə Dünya Bankının hesablamalarına görə 30 - 70% təşkil edir. Son beş il ə rzində Azərbaycan neft və təbii qaz ehtiyatlarının əldə edilməsi və ixracı 28
sayəsində misilsiz mənfəətdən bəhrələnmişdir. Demək olar ki, bütün insanların yaşayış şəraiti yaxşılaşmış, Ünvalandırılmış Sosial Yardım isə ən yoxsul ailələri dəstəkləmək üçün istifadə edilir. Yoxsulluq səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə enmişdir, lakin bir çox ailələr gəlir əldə etməkdə və uşaqlarının əsas ehtiyaclarını təmin etməkdə hələ də çətinliklərlə üzləşirlər. Azərbaycan əhalisi Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının müəyyən etdiyi gündəlik və illik qida normasından xeyli aşağı miqdarda ərzaq məhsulları istehlak edir, xüsusən yüksək kalorili məhsulların istehlakı müəyyən olunmuş normadan xeyli aşağıdır: “Ət və ət məhsulları istehlakının adambaşına illik norması 84 kiloqramdır. Reallıqda isə ölkə əhalisi adambaşına ildə cəmi 33 kiloqram ət istehlak edir. Süd və süd məhsullarının istehlakı norması adambaşına 360 kiloqram müəyyən olunsa da, il ərzində 248 kiloqram, balıq və balıq məhsulları üzrə norma 20 kiloqram olduğu halda 6,8 kiloqram, yumurta norması 280 ədəd müəyyənləşdiyi halda bunun yarısından da az, yəni 131 ədəd istehlak edilir”. [33] BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının hesablamalarında da Azərbaycanda gün ərzində ərzaq istehlakı səviyyəsinin aşağı olduğu vurğulanır: Azərbaycanda gün ərzində adambaşına orta hesabla 2242 kilokalori düşür. Gürcüstanda bu göstərici 2249, Ukraynada 2727, Belarusiyada 3007, Qazaxıstanda 3095 kilokaloridir. Qidalanma üzrə II Beynəlxalq Konfrans 19 - 21 noyabr 2014 - cü il tarixlərində Roma şəhərində keçirilmişdir. Konfrans 1992 - ci ildə keçirilmiş ə vvəlki qidalanma konfransından sonra əldə edilmiş nailiyyətləri, tərəqqini nəzərdən keçirəcək və yeni qlobal ətraf mühitdə qidalanmanın yaxşılaşdırılması üçün problemlərin həlli yolunun tapılması imkanlarını araşdıracaqdır. II konfrans kifayət qədər qidalanmamanın çoxsaylı yüklərini ünvanlamaq üçün hökumətlərin və digərlərinin bir araya gələrək və birgə çalışaraq problemlərin çözülməsi məsələlərinə baxacaq və qidalanma nəticələrinin yaxşılaşdırılmasında praktiki alətlərin, qaydaların və təcrübələrin bölüşməsi üçün forum təşkil edəcəkdir. ƏKTT və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən təşkil olunacaq bu yüksək səviyyəli
29
nazirlərin konfransı növbəti onilliklər üçün qidalanma ilə bağlı əsas problemlərin həlli məqsədilə çevik siyasət çərçivəsini təklif etməyi nəzərdə tutur. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı bu ilki Dünya Ərzaq Günündə aşağıdakı üş əsas çağırışları edir: - sağlam qida təhsil, sağlamlıq, sanitariya və digər faktorlarla yanaşı sağlam ə rzaq sistemlərinin olmasını tələb edir; - sağlam ərzaq sistemləri düzgün siyasətlərin, stimulların və idarəetmənin nəticəsində təmin oluna bilər; - yaxşı qidalanma sağlam qida rasionundan asılıdır. Qidalanma - insanın həyat fəaliyyətinin əsasıdır, onun mövcud olmasına, uzun ömürlüyünə, əhvali - ruhiyyəsinə, infeksiyalara qarşı davamlığına və ətraf mühitin digər əlverişsiz faktorlarına dayanıqlığının əsas şərtlərindən biridir. Qidaya və heyvanların yem rasionuna ərzaq və yemlərin keyfiyyəti birbaşa təsir etdiyindən onların həcmi, strukturu müəyyənləşdirilir. Bundan başqa, qida rasionunun optimallaşdırılması bir çox xəstəliklərin profilaktikası və müalicəsi üçün istifadə edilir. Ə rzaq məhsullarının müxtəlifliyi ilə yanaşı yalnız bir qrup daim bütün qida rasionlarında mövcuddur - bu da dənli bitkilər əsasında olan məhsullardır. Çörək - onların əsas nümayəndəsidir, onun yüksək qida dəyəri və unikal xüsusiyyəti var. İ qtisadi
ə dəbiyyatda müxtəlif qida
nəzəriyyələri mövcuddur. Balanslaşdırılmış, adekvat və optimal qida nəzəriyyələri müasir rasionların və dietoloq məsləhətlərinin əsasıdır. Bundan əlavə, funksional, ayrılmış, vegeterian, qan qrupuna görə və s. qida nəzəriyyələri işlənmişdir. Bunlardan hər biri müəyyən prinsiplərə əsaslanır və onların öz tərəfdarları və əleyhdarları mövcuddur. Rasional balanslaşdırılmış qidalanma rasionunun nəzəriyyəsi müxtəlif yaş və ə mək qrupları üçün tərtib edilmiş balanslaşdırılmış qidalanma düsturlarında öz ə ksini tapmışdır. Qidalanmanın rasional normaları akademik A.A.Pokrovski tərəfindən 1964 - cü ildə işlənib hazırlanmışdır və sonralar bir neçə dəfə dəqiq- ləşdirilmişdir. Balanslaşdırılmış qidalanma düsturlarında biokimyəvi mahiyyəti insan orqanizmində baş verən və onun yaşayış şəraitindən asılı olaraq dəyişən
30
mübadilə proseslərini əks etdirir. Aşağıdakı cədvəldə fiziki fəal əhalinin çoxluq təşkil etməsi, nisbətən sərin iqlimi, əsas müəyyən qida maddələrinin istehlak xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla orta sakinin balanslaşdırılmış qidalanma düsturu göstərilmişdir. Enerjidə ümumi istifadə 2500 kilokalori müəyyən edilmişdir. Müqayisə üçün cədvəldə ABŞ üçün Amerika Milli Elmlər Akademiyası tərəfindən tövsiyə edilmiş normalar göstərilmişdir, bu normalar üzrə gündəlik enerji istifadəsi 2000 kilokalori təyin edilmişdir. ABŞ-da ərzağın etiketində qida dəyəri qeyd edilərkən, həmçinin qida maddələrinin gündəlik enerji sərfini 2500 kilokalori hesabı ilə qeyd etmək adət halını almışdır. BMT ƏKTT "Alimentarius Məcəlləsi" komissiyası Yer kürəsinin şərti "orta" sakini üçün gündəlik rasionun enerji dəyərinin norması kimi 2300 kilokalori müəyyən etmişdir. Enerjinin qorunub saxlanması qanununa müvafiq olaraq insanın həyat fəaliyyəti prosesində enerjini sərf etdiyi qədər qidalanmalıdır. Bu tarazlığın pozulması ya piylənməyə, ya da orqanizmin zəifləməsinə gətirib çıxarır. İnsanın daxili fəaliyyətə (əsas maddələr mübadiləsi: nəfəs alma, ürəyin işləməsi və s.) enerji sərfiyyatı əsasən onun yaşından, cinsindən, çəkisindən asılıdır, eyni zamanda xarici fəaliyyətə enerji sərfiyyatı (həyat fəaliyyəti) əməyin xarakteri, yaşayış yeri və həyat tərzi ilə müəyyənləşdirilir.
Qida maddələrində və enerjidə insanın gündəlik tələbatının variantları Qida maddələri
SanPiN
2.3.2.560-02
Gündəlik tələbat Amerika Milli Elmlər Akademiyası "Alimentarius Məcəlləsi" Enerji dəyəri, kkal 2500,0 2000,0
2500,0 2330,0
Zülal, q 75,0
50,0 63,0
50,0 Yağlar, q 83,0 65,0
83,0 -
31
Doymuş yağlı turşular, q 25,0
10,0 25,0
- Doymamış yağlı turşular, q 11,0
- - - Xolesterin, mq 300,0
300,0 300,0
- Həzmedilən karbohidratlar, q 365,0
300,0 375,0
- Qida lifləri, q 30,0 25,0
30,0 - Mineral maddələr Natrium 2400,0
2400,0 2400,0
- Kalium
3500,0 3500,0
3500,0 - Kalsium 1000,0 1000,0
1000,0 800,0
Fosfor 1000,0
1000,0 1000,0
800,0 Maqnezium 400,0 400,0
400,0 300,0
Dəmir 14,0
18,0 18,0
14,0 Vitaminlər RE (retinol ekvivalenti), mkq 1000,0 1500,
1500,
B. (tiamin), mq 1,5 1,5
1,5 1,4
B 2 (riboflavin) mq 1,8
1,7 1,7
1,6 NE (niasin ekvivalenti), mq 20,0
20,0 20,0
18,0 C (askorbin turşusu). mq 70,0
60,0 60,0
60,0 Cədvəl 1. Mənbə: Abbasov İsmət Dursun oğlu. Azərbaycanın və dünya ölkələrinin kənd təsərrüfatı. Bakı 2013 |