Microsoft Word mirzaliyeva gunel docx

stifadə(istehlak) -

 onun iki aspekti nəzərdə tutulur: sosial - iqtisadi və bioloji. 

Ə

rzaq  məhsulları    kəmiyyət  və  keyfiyyətcə    mövcud    olduqda    və  əldə  etmək  

imkanına malik olduğu  hallarda  ailə (ev təsərrüfatını) hansı məhsullardan istifadə 

edilməsinin  məqsədəuyğunluğu seçimini edir. 

 

1.2. Dünyanın ərzaq istehsalının tarixi mərhələləri və onun 

müasir inkişaf istiqamətləri 

 

Ə

rzaq  təhlükəsizliyi  -  ərzaq  çatışmazlığı  təhlükəsi  ilə  bağlıdır.  Hələ  200  il 

bundan əvvəl ingilis iqtisadçı Tomas Robert Maltus (1766 - 1834) 1798 - ci ildə 

“əhali qanunu haqqında təcrübə” adlı əsər yazaraq, anonim ad ilə nəşr etdirmişdir. 

O  göstərirdi ki,  hər 25  ildən  bir əhalinin sayı  2 dəfə  (həndəsi silsilə üzrə)  artdığı 

halda  əhali  üçün  yaşayış  vasitələri  ədədi  silsilədə  olduğundan  tez  arta  bilməz. 

Beləliklə o, ərzaq məhsullarının çatışmazlığını təbii hal hesab edirdi. Maltus əhali 

artımı  ilə  ərzaq  çatışmazlığı  ilə  bağlı  olaraq  xəstəlikləri,  müəyyən  nöqsanları, 

müharibələri qanunauyğun hesab ediridi. Maltusun fikirləri özünü tam doğrultmasa 

da,  hər  halda  təbii  ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə  edilməsi,  kənd  təsərrüfatının 

quruluşunda dəyişiklik aparılması, islahatlar keçirilməsi, bəzi ölkələrdə əhali artımı 

barədə yeni siyasət yeridilməsi və bu kimi problemlərə olan məsuliyyəti artırmışdır. 

 Ərzaq  probleminin  vəziyyəti  həmişə  dünya  alimlərinin,  beynəlxalq 

təşkilatların  və  dövlət  orqanlarının  diqqət  mərkəzində  olmuşdur.  Ayrı  -  ayrı 

dövrlərdə bu sahədə müzakirələr, təhlillər, geniş araşdırmalar aparılmışdır. Demək 

olar  ki,  bütün  mütərəqqi  bəşəriyyət  cəmiyyətin  ərzaq  təhlükəsizliyinin  təmin 

edilməsinə dair öz qüvvələrini birləşdirmişdir. Belə ki, 1996 - cı ildə Vaşinqtonda 

“Dünyanın gələcəyini öyrənən cəmiyyət” yaradılmışdır. [32] Həmin illərdən ABŞ-

ın  15  institut  və  onların  tərkibində  minlərlə  alim  bəşəriyyətin  çağdaş  və  gələcək 

inkişaf  meyllərini  tədqiq  edir.  Vyanada  (Avstriya)  “Gələcəyin  problemləri 

---

15 

 

institutu”, Niderlandda “Bəşəriyyət 2000-ci ildə” beynəlxalq fondu yaradılmışdır. 

1968-ci ildə “Ümumdünya sisteminin inkişafını modelləşdirən və proqnozlaşdıran 

“Roma klubu” beynəlxalq təşkilatı yaradılmışdır və bunun üçün 5 qlobal problem 

və həlli  nəzərdə tutmuşlar. 

Bunlar aşağıdakılardır: 

1.

  Sürətli sənayeləşmə; 

2.

  Əhalinin sürətli artımı; 

3.

  Aclıq və ərzaq çatışmazlığının geniş yayılması; 

4.

  Təbii ehtiyatların tükənməsi; 

5.

  Məskunlaşma mühitinin pisləşməsi;  

Bu  problemlərin  tədqiq  edilməsi  üçün  müəlliflər  4  ümumiləşdirilmiş 

göstəriciyə əsaslanmışlar: 

1. Dünyanın potensial əkin sahəsi (3.2 mlrd. hektardır); 

2. 1970 - ci ilə nisbətən məhsuldarlığın 3 dəfə artırılması mümkünlüyü; 

3. 1970 - ci illə müqayisədə əldə edilə bilən ehtiyatların 200 dəfə artırılması 

mümkünlüyü; 

4.  Yer  üzündəki  müxtəlif  çirklənmələrin  qarşısının  alınması  (əks  halda,  bu 

1970-ci ildəkindən 25 dəfə çox ola bilər). [32] 

Beləliklə,  müəlliflər  əhalinin  sayının  təqribən  33  ilə,  sənaye  istehsalının  isə 

10-15 ilə 2 dəfə artması ehtimalını qəbul etmişlər. 

Ə

rzaq  təhlükəsizliyi  ilə  bağlı  olaraq  1974  -  cü  ildə  Romada  BMT 

“Ümumdünya  ərzaq  konfransı”  keçirilmişdir.  Bu  konfransda  ərzaq  qıtlığına  və 

aclığa  qarşı  birgə  mübarizə  üçün  ümumbəşəri  bəyannamə  qəbul  edilmişdir. 

Bəyannamədə belə halların yaranma səbəblərinin öyrənilməsi, xəbərdarlıq edilməsi, 

qarşısının  alınması  üçün  tədbirlər  görülməsi  məsələlərinə  diqqətin  artırılması 

tövsiyə edilmişdir.  Elə bu məqsədlə də 1974 - cü ildə “Ümumdünya Ərzaq Şurası” 

yaradılıbdır. Bu şura ümumdünya ərzaq proqramı təşkilatı kimi fəaliyyət göstərir. 

Təməli 1963-cü ildən qoyulmuşdur. Belə beynəlxalq tədbirlərdən biri də 1992 - ci 

ildə  keçirilmişdir.  Dünyanın  ən  qabaqcıl  1600  alimi  (o  cümlədən,  102  Nobel 

laureatçısı)  beynəlxalq  yığıncaqlar  keçirərək  elmi  təhlillər,  hesablamalar  aparmış, 

---

16 

 

ə

rzaq  probleminin  güclü  sosial  -  siyasi  mahiyyətə  malik  olmasını  göstəriblər. 

Beləliklə,  bu  alimlərin  hazırladıqları  sənədlərdə  aşağıdakı  problemlərə  diqqətin 

artırılması ön plana çəkilmişdir: 

1) Əsas ərzaq növü olan taxılçılığın əkin sahəsinin azalması məsələsi. 1980 - 

ci illərdə taxıl əkini sahələri 735 mln. hektar olduğu halda, 2003 - cü ildə 666 mln. 

hektar  təşkil  etmişdir  (69  mln.  hektar  azalaraq  1960  -  cı  illərin  səviyyəsinə 

enmişdir). 

Bu vəziyyəti 3 əsas səbəblə əlaqələndirmək olar: 

-

 torpağın  böyük  bir  qismi  əkin  dövriyyəsindən  çıxarılaraq  sənaye  

məqsədlərinə, infrastrukturanın inkişafına cəlb edilmişdir; 

-

 60-80-ci  illdərdə  kənd  təsərrüfatının  intensiv  inkişafının  nəticəsi  olaraq 

torpaqların eroziyası artmışdır. Ona görə də bir çox ərazilərdə yeni meşə salınması 

və çəmənliklər yaradılması zərurəti meydana çıxmışdır; 

-

 Dünya  üzrə  əhalinin  sayının  artması,  şəhərlərin,  qəsəbələrin,  bağ 

təsərrüfatlarının, müvafiq infrastrukturanın genişlənməsini tələb edir. 

2)  İçməli  su  qıtlığı  problemi.  Etiraf  etməliyik  ki,  hazırda  dünya  əhalisinin 

50 %-ə qədəri içməli su ilə qeyri qənaətbəxş təmin olunur. 

Bir  çox  hallarda  sudan  qənaətlə  istifadə  olunmur.  Sənaye  məqsədləri  üçün 

sudan  istifadə  artır,  bu  isə  su  mənbələrini  çirkləndirir.  Bəzi  regionlarda  suvarılan 

torpaqların  artması  da  içməli  suların  azalmasına  səbəb  olur.  Məsələn,  XX  əsrin 

ə

vvəllərində süni suvarılan əkin sahələri 40 mln. hektar olduğu halda 50 - 60 - cı 

illərdə bu göstərici 99 mln. hektar, 2003 - cü ildə 273 mln. hektar təşkil etmişdir. 

[32] 

Dünya  okeanının  qlobal  problemi  də  ərzaq  problemini  çətinləşdirir. 

Okeanlarda  (Atlantik  və  Sakit  okeanda)  balıqçılıq  hövzələrindən  həddindən  artıq 

balıq tutulması, dəniz məhsullarının mənimsənilməsi bir çox balıq növlərinin yox 

olmasına gətirib çıxarmışdır. Balıq ehtiyatlarının belə vəziyyətə düşməsi üzündən 

Avropa İttifaqı 2003-2004-cü illərdən balıq tutulmasına 40 % qadağa qoymuşdur.  

3) Ətraf mühitin çirklənməsi problemi də kənd təsərrüfatı və ərzaq təminatına 

böyük zərər vurur.  

---

17 

 

Bir  çox  tullantıların  -  qaz  və  digər  maddələrin  ətraf  mühitə  atılması  iqlimin 

istiləşməsinə  səbəb  olmuşdur.  Eyni  zamanda  qasırğa  və  tufanlar,  quraqlıqlar, 

daşqınlar və digər fəlakətlərin də sayı artmışdır.  

İ

qlimin gələcəkdə  daha da istiləşməsi, buzlaqların əriməsi Dünya okeanın 6-7 

metr qalxmasına səbəb ola bilər ki, bu da yüzlərlə şəhər və kəndlərin, torpaqların 

su altında qalması gətirib çıxara bilər. 

4) Məhsuldarlıq səviyyəsinin aşağı düşməsi problemi.  

Hazırda dünya üzrə taxılın məhsuldarlığı 31 sentnerdir. (Fransa və İngiltərədə 

buğdanın məhsuldarlığı 70 sentnerdir).  Geridə qalmış aqrar ölkələrdə bu göstərici 

Afrikada  -  13,  Rusiyada  -  20  sentner  təşkil  edir.  Məhsuldarlığın  artırılması  üçün 

çoxlu kapital qoyuluşu tələb olunur. [32] 

5)  Biçənəklərdə  otarılan  mal  -  qaranın  qədəri.  Biçənəklərdə,  çəmənliklərdə 

mal-qaranın otarılması heyvandarlıq məhsullarının artmasına zəmin yaradır. Lakin 

nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  bunun  da  müəyyən  həddi  var.  Mal  -  qaranın  və 

qoyunların  sayının  çoxalması  həmin  torpaqların  üst  qatının  korlanmasına  səbəb 

olur.  Ona  görə də  gələcəkdə  mal  əti  və  qoyun  ətinin  artırılması  ehtimalı  daha  da 

azalır.  

Son  illərin  məlumatına  görə  inkişaf  etməkdə  olan  113  ölkənin  24  -  ü  daha 

aşağı  səviyyədə  ərzaq  təhlükəsizliyinə  nail  olmuşdur  ki,  bunun  da  22  -  i  Afrika 

ölkələridir. 

2000 - ci ilin iyun ayında Azərbaycan hökuməti Avropa  komissiyasının ərzaq 

təhlükəsizliyi  proqramına  qoşulmaq  üçün  memorandum  imzalamışdır.  Beləliklə, 

ölkədə  Ərzaq  Təhlükəsizliyi  Proqramı  hazırlanmış  və  ölkə  prezidenti  tərəfindən 

2001 - ci il 2 mart tarixli sərəncamla təsdiq  edilmişdir. 

Ə

KTT  -  nin  hesablamalarına  görə  əhalini  ərzaq  məhsulları  ilə  təmin  etmək 

üçün (müvafiq normalarla) 2025 - ci il istehsalının həcmi 2 dəfə artırılmalıdır. Bu 

isə o qədər də real deyildir. Müəyyən iqtisadi hesablamalara görə 2030 - cu ilədək 

ə

rzaq məhsulları istehsalı zəif də olsa artan istiqamətdə dəyişəcəkdir. Lakin hazırkı 

qida normaları və əhalinin artımı müqabilində dünya bazarında 500 mln. ton taxıl, 

---

18 

 

40  mln.  ton  ət,  70  mln.  ton  balıq  və  balıq  məhsulları  və  bir  sıra  digər  məhsullar 

çatışmayacaqdır. [32] 

    Beləliklə, ərzaq probleminin həllində üç cəhətə xüsusi fikir verilir: 

1.

  İstehsalın 2 dəfə artırılması; 

2.

  Təbii artımın məhdudlaşdırılması; [32] 

3.

  Əsas ərzaq növləri üzrə qida normalarının azaldılması mümkünlüyü. [32] 

Belə  bir  cəhəti  də  qeyd  edək  ki,  “İstehsal”  iqtisadiyyatı  Neolit  inqilabından 

tutmuş 1960-cı illərə qədər uzun bir tarixi dövr ərzində mövcud olmuşdur.  

Bazar  təsərrüfatının  qərarlaşması  prosesi  (marksist  anlamda  kapitalizm 

ictimai-iqtisadi formasiyasının genezisi) Avropada XIV - XV əsrlərdə başlamış və 

ingilis  burjua  inqilabı  ilə  (XVII  əsr)  orta  əsrlərdə  başa  çatmışdır.  Asiya  istehsal 

üsulu şəraitində kapitalist transformasiyası Avropanın kütləvi müstəmləkələşdirmə 

və  qərbləşmə  siyasətinin  güclü  təsiri  altında  XIX  əsrin  ortalarından  start 

götürmüşdür. 

Erkən orta əsrlər (V - XI) → klassik orta əsrlər (XI - XV) →son orta əsrlər 

(XV-XVIII) - qeyd edilən dövrlənmə, həmçinin “istehsal” iqtisadiyyatının inkişaf 

spesifikasına tam şəkildə uyğun gəlir. Başqa sözlə, Avropada bazar təsərrüfatının 

qərarlaşması  iqtisadiyyatda  (onun  “istehsal”  xarakterində)  mahiyyət  dəyişiklikləri 

ilə müşayiət olunmamışdır. 

Erkən və klassik orta əsrlərin “istehsal” iqtisadiyyatı iqtisadi həyatın sabitliyi 

ilə  səciyyələnirdi.  Aqrar  cəmiyyətdən  əxz  edilmiş  “ənənəviçilik”  yalnız  yaşayış 

minimumu  səviyyəsində  (sadə  təkrar  istehsal  çərçivəsində)  nemətlərin  əldə 

olunmasını,  ənənəvi istehlak tipinin davam  etməsini saxlayırdı.  Natural təsərrüfat 

çərçivəsində  istehlaka  yönəlik  tələbin  həcmi  kifayət  qədər  aşağı  idi. 

Sənayeləşməyə qədərki dövrdə əhalinin böyük hissəsi gəlirlərinin yarıdan çoxunu 

qida  məhsullarının  əldə  olunmasına  yönəldirdi.  Qida  rasionunun  strukturu  həm 

ayrı-ayrı təbəqələr, həm də regionlar üzrə dəyişirdi.  

Yeni  ticarət  yollarının  axtarışı  böyük  coğrafi  kəşflərə  gətirib  çıxardı.  Yeni 

bazarlara  çıxış,  öz  növbəsində  orta  əsr  Avropa  iqtisadiyyatının  güclü  inkişafına 

təkan vermiş oldu. 

---

19 

 

Feodalizmin  qərarlaşdığı  dövr  “istehsal”  iqtisadiyyatının  bazara  qədərki 

genezisinin birinci dövrüdür. Bu dövrün əsas xarakterik xüsusiyyətləri ondan ibarət 

idi  ki,  natural  təsərrüfat  (“qapalı”)  -  istehsal  edilmiş  məhsul  istehsal  yerində  də 

istehlak  olunur.  Yəni  istehsalçı  öz  tələbatını  ödəmək  üçün  məhsul  istehsal  edir. 

İ

stehsal  və  istehlak  həmin  təsərrüfatın  çərçivəsindən  kənara  çıxmır,  mübadilə  - 

“mənimsəmə” iqtisadiyyatına xas olan mahiyyətdə həyata keçirilir, əmtəə istehsalı 

yoxdur, bazar yoxdur. 

Təbiidir ki, “yoxdur” ifadəsi mütləq məna daşımır. Həm mübadilə, bazar, həm 

də əmtəə istehsalı mövcuddur və öz ehtiyacları üçün istehsalla müqayisədə bunlar 

çox  cüzi  əhəmiyyət  kəsb  edirlər.  Bir  sözlə,  onların  təsərrüfata  təsiri  ifrat  səthi 

xarakter daşıyır. Sonrakı - bazar mərhələsindən fərqli olaraq, qeyd olunanlar həmin 

dövrün əlamətləri sırasına daxil deyildir və ona görə də, sözügedən epoxanı - yəni 

“istehsal iqtisadiyyatının” erkən formasını natural təsərrüfat kimi səciyyələndirilir.  

Klassik  orta  əsrlər  “istehsal”  iqtisadiyyatının  bazaraqədərki  ikinci 

mərhələsidir. Bu dövr sadə əmtəə təsərrüfatı, yaxud şəhər təsərrüfatı dövrü kimi də 

səciyyələnə  bilər.  Dövrün  əsas  xarakterik  cəhətlərindən  biri  ondan  ibarətdir  ki, 

ölkədaxili  iqtisadi  subyektlərin  ayrıca  bir  təsərrüfat  kimi  (“qapalı”)  bölgüsü  daha 

iri miqyasa – bütöv rayonlar, ərazilər (mərkəz-şəhərlər olmaq  etibarilə) - transfer 

edir.  Belə  geniş  miqyasda  formalaşan  təsərrüfat  həyatı  rəngarəngliyi  ilə  nəzər-

diqqəti  cəlb  edir.  Müvafiq  surətdə  əmək  bölgüsünün  də  miqyası  genişlənir. 

Dəyişən  şərait,  yəni  təsərrüfat  həyatının  miqyas  genişlənməsi  mübadiləni  zəruri 

proses  halına  gətirmişdir  ki,  bu  da  şəhər  əhalisinin  ayrı-ayrı  qrupları  arasında 

ə

laqəni  ayrıca  təsərrüfat  daxilində  (erkən  orta  əsrlərdə)  mövcud  olan  əlaqələrdən 

kəskin surətdə fərqləndirmişdir. 

Başqa sözlə, mübadilə - özünün real məzmununu kəsb etməyə başlamışdır. 

Şə

hər  bazarlarındakı  birbaşa  mübadilə  bu  dövrün  əsas  fərqləndirici 

xüsusiyyəti  hesab  olunurdu.  Belə  ki,  bu  halda  təkcə  şəhərdə  fəaliyyət  göstərən 

sənətkarlar deyil, həmçinin kəndlilər  də bazar  üçün istehsal  etməyə  başlamışdılar 

ki,  bu  da  təsərrüfatın  əvvəlki  natural  xarakterinin  itirilməsi,  əmtəə  təsərrüfatına 

keçməsi anlamında qəbul edilirdi. 

---

20 

 

Bununla  yanaşı,  söhbət  heç  də  mütləq  anlamda  əmtəə  təsərrüfatının 

qərarlaşmasından  getmir.  Yenə  də  istehsalın  böyük  bir  hissəsi  daxili  istehlaka 

yönəlirdi.  Sadəcə  olaraq  müxtəlif  növ  vergilərin  (rüsumların  və  s.)  pulla 

ödənilməsi zərurəti kəndlilərə məhsulun bir hissəsini satışa çıxarmaq məcburiyyəti 

yaradırdı. Eyni zamanda, açıq şəkildə müşahidə etmək mümkün idi ki, sözügedən 

mübadilə  təsərrüfatı  pul  təsərrüfatı  kimi  də  təzahür  edirdi.  Şəhərdaxili  və  ətraf 

kəndlərlə  mübadilə  üstün  xarakter  daşımaqla  şəhərlər,  eləcə  də  tədricən 

ölkələrarası müstəviyə keçirdi. 

Bu  əlaqələrin  mühümlüyü  heç  də  əksər  ərazilərdə  (şəhərlərdə)  bərabər 

səviyyəli  olmamışdır.  Belə  ki,  bəzi şəhərlər  böyük ticarət  mərkəzlərinə  çevrildiyi 

halda, digərləri üçün ticarət o qədər də əhəmiyyətli rol oynamamışdı. 

Həmçinin,  qeyd  edilməlidir  ki,  ticarətin  obyekti  kimi  yalnız  müəyyən  mal 

qrupu  çıxış  edirdi.  Digər  məmulatlar  bu  sferaya  daxil  edilmirdi.  Yerli  mübadilə 

birbaşa (istehsalçı→istehlakçı) formulası üzrə aparılırdısa, şəhərlər və ölkələrarası 

mübadilə vasitəçilər tərəfindən həyata keçirilirdi ki, bu da ticarət kapitalının, eyni 

zamanda  ilkin  formada  borc kapitalının meydana  gəlməsini  şərtləndirirdi.  Ticarət 

və  borc kapitalının meydana  çıxması  yalnız bir  sıra  şəhərlərdə  müşahidə  edilirdi. 

Ə

ksər  ərazilərdə  isə  sadə  əmtəə  təsərrüfatı  hökmran  mövqedə  qalmaqda  idi. 

Həmçinin,  kapitalın  hər  iki  formasının  meydana  çıxdığı  ərazilərdə  də,  ticarət  və 

kredit  istisna  olmaqla,  istehsalın  əvvəlki  forması  saxlanılırdı.  Son  orta  əsrlərdə 

formalaşmış iqtisadi situasiyanın birmənalı qiymətləndirilməsi problemi bu gün də 

öz  aktuallığını  saxlamaqdadır.  Kapitalizm  yalnız  XVI  əsrdən  formalaşmağa 

başlamışdır. Eyni zamanda, orta əsrlərdə yaranan ticarət və borc kapitalının sənaye 

kapitalına çevrilməsini əngəlləyən başlıca maneə feodal quruluşu olmuşdur. 

Səlib yürüşləri - böyük coğrafi kəşflərə qədərki dövrdə Qərbi Avropada bazar 

münasibətlərinin inkişafında müəyyən rol oynamışdır. Avropalılar onlar üçün yeni 

olan əkinçilik məhsulları ilə tanış oldular (düyü, qarpız, limon, ipək və s.). Parça 

istehsalı  və  metal  emalının  daha  yüksək  səviyyədə  olan  texnologiyalarını 

mənimsədilər. 

---

21 

 

 “İstehsal  iqtisadiyyatı”  -  son  orta  əsrlər  (dünya  iqtisadiyyatının  genezesi 

dövrü-XVI-XVIII  əsrlər).  Bu  dövr  klassik  bazarın  formalaşmağa  başladığı  dövr 

kimi  ilkin  olaraq  şəhərlərin  (ətraf  kəndlərlə  birlikdə)  birləşərək  daha  iri  ərazi 

vahidlərinin  yaranması  ilə  səciyyələnir.  Bununla  əlaqədar  olaraq  daxili  ticarətin 

obyekti  kimi  təkcə  bəzi  xammal  növləri  deyil,  həmçinin  müxtəlif  sənaye 

məhsulları çıxış edirdi. Eyni zamanda, şəhərlərarası ticarət əlaqələri daha intensiv 

surətdə  inkişaf  etməyə  başlamışdı.  Yenicə  yaranmaqda  olan  sənaye  sferasının 

istehsal  etdiyi  məhsullar  lokal  bazarlardan  ölkənin  sərhədləri  çərçivəsində 

formalaşmış  ümumi  bazara  çıxarılırdı.  Milli  sənaye  istehsalını  təşkil  etməklə, 

həmçinin  daxili  ticarəti  dəstəkləməklə  bahəm  dövlət  siyasəti  bütün  iqtisadi 

proseslərin  ölkənin  sərhədləri  çərçivəsində  “qapanmasına”,  xarici  məhsulların 

ölkəyə gətirilməsinə maneəçilik törədilməsinə yönəlmişdir. Eyni zamanda, dövlət 

xarici  ticarətin  inkişafında,  müstəmləkələrin  ələ  keçirilməsi  və  digər  ölkələrlə 

müstəsna  ticarət  hüququna  sahiblənmədə  əsl  “inhisarçı”  kimi  çıxış  etməyə  cəhd 

göstərirdi ki, bununla da digər ölkələrin həm ticarət, həm də gəmiçilik sferasında 

müəyyən  irəliləyişlərə  nail  olmasını  əngəlləməyə  çalışırdı.  Əslində,  son  orta 

ə

srlərin  başlanğıcında  həyata  keçirilən  siyasət  -  öz  mahiyyəti  etibarilə  şəhərlərin 

ə

vvəlki  dövrlərdə  tutduqları  mövqe  ilə  üst-üstə  düşürdü.  Sadəcə  olaraq,  bu  halda 

söhbət siyasi fəaliyyət sferasının genişlənməsindən (şəhər miqyasından bütövlükdə 

ölkə  miqyasına  transfer  olunma)  gedir.  Digər  bir  fərqli  nüans  ondan  ibarət 

olmuşdur  ki,  erkən  və  klassik  orta  əsrlərdə  şəhərlərin  yalnız  bir  qismi  -  ticarət 

mərkəzləri  kimi  çıxış  edənlər  qeyd  olunan  siyasətin  tətbiqində  maraqlı  idilər. 

(Digər şəhərlər ticarətin inkişafına xüsusi olaraq can atmırdılar). Son orta əsrlərdə 

isə ticarət üstünlüklərinə canatma, ticarəti inhisara alma istəyi ən ümumi xarakter 

kəsb etməyə başladı. Əksər ölkələrdə artıq sənaye ilə yanaşı ticarət siyasəti də yer 

tutmağa  başlayır.  Tamamilə  məntiqi  olaraq  kənd  təsərrüfatı  sferası  da  ölkənin 

prioritetləri  sırasına  daxil  edilir.  Kənd  təsərrüfatı  üzərində  himayəçilik  -  əkin 

sahələrinin genişləndirilməsi, təsərrüfatçılığın rasional metodlarının tətbiqi və s. - 

dövlət siyasətində mühüm yerlərdən birini tuturdu. 

---

22 

 

Terminoloji ifadə baxımından diqqət çəkən məqam “milli təsərrüfat” və “milli 

siyasət” anlayışlarının meydana çıxması olmuşdur. 

Son orta əsrlərdə həyata keçirilən iqtisadi siyasətin əsas cəhətlərindən biri də 

iqtisadiyyatın  əsas  sferalarını  (kənd  təsərrüfatı,  sənaye,  ticarət  və  s.)  əhatə  edən 

tədbirlər kompleksi formasında həyata keçirilirdi. 

Böyük  coğrafi  kəşflərin  sosial-iqtisadi  nəticələri:  Qərbin  iqtisadi  inkişaf 

tarixində  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Belə  ki,  yüksəliş,  yaxud  qiymət  “inqilabı” 

ə

sasən  ticarətin  əhəmiyyətli  dərəcədə  genişlənməsi,  tədavüldə  olan  pul  kütləsinin 

surətli  artımı  (qiymətli  metalların  Avropaya  axını  ilə  əlaqədar  olaraq),  kənd 

təsərrüfatı  məhsullarına  olan  tələbin  yüksəlməsi,  həyat  şəraitinin  daha  da 

yaxşılaşması, eləcə də Avropanın şımalında sənaye istehsalının yüksəlməsi ilə izah 

oluna  bilər.  Təbiidir  ki,  ticarətdən  əldə  edilən  gəlirlər  iqtisadiyyatın  inkişafında 

ə

sas amil kimi çıxış edən kapital qoyuluşunun həcmini də adekvat şəkildə artırırdı. 

Müstəmləkə  sistemi:  ilkin  kapital  yığımının  mühüm  mənbəyi,  böyük  tutuma 

malik satış bazarı və ən əsası - qərbdə sənayeləşmənin ən başlıca şərti kimi çıxış 

edirdi.  Müstəmləkə  təsərrüfatının  3  tipi  mövcud  olmuşdur:  plantasiya:  Müxtəlif 

məhsullar (tütün, pambıq, şəkər çuğunduru və s.) üzrə ixraca yönəlik ixtisaslaşma, 

fermer  (köçürmə  tipi)  təsərrüfatı:  Avropadan  Şimali  Amerikaya,  Avstraliyaya, 

Yeni  Zellandiyaya  köçənlərin  yaratdığı  təsərrüfat  tipidir.  Aborigen  xalqların 

sıxışdırılması, hətta soyqırımı hesabına bazar prinsiplərinə söykənməklə təsərrüfat 

təşkil edilir və fəaliyyət göstərirdi, feodal müstəmləkə təsərrüfatı: Metropoliya bir 

sıra müstəmləkələrdə feodal münasibətlərini toxunulmamış saxlayırdı. İlkin kapital 

yığımı - işçinin (kəndlinin) mülkiyyətindən məhrum edilməsi, istehsal vasitələrinin 

kapitala çevrilməsini özündə ehtiva edən tarixi prosesdir. 

Sadə  əmək  kooperasiyasının  genezisi  üçüncü  böyük  ictimai  əmək 

bölgüsündən  başlayır.  İqtisadi  əhəmiyyəti  əsasən  onunla  izah  olunur  ki,  əmək 

məhsuldarlığının  artması  yekun  olaraq  ticarət  və  pul  kapitalının  ilkin  tiplərinin 

meydana gəlməsini şərtləndirir.  

Manufaktura  -  mürəkkəb  əmək  kooperasiyası  olmaqla  genezisi  feodal 

münasibətlər  kompleksinin  dağıldığı  dövrdən  (XVIII  əsr)  başlayaraq  yeni  - 

---

23 

 

təsərrüfatın  kapitalist  ukladının  əsası  kimi  çıxış  edirdi.  Genezis  nöqteyi  - 

nəzərindən bir - biri ilə sıx bağlılıqda olan iki prosesin vəhdətinə söykənirdi: 

-

  istehsal prosesinin (sadə əmək kooperasiyası çərçivəsində) ayrı - ayrı əmək  

ə

məliyyatlarına parçalanması; 

-

  müxtəlif  sənət  və  peşələr  üzrə  ixtisaslaşmış  işçilərin  emalatxana 

çərçivəsində bir araya gətirilməsi. 

Sənaye çevrilişi mahiyyət etibarilə elmi - texniki inqilab xarakteri daşımışdır. 

Elmi-texniki  tərəqqinin  sürətlənməsi  (XVII  -  XVIII  əsrlər)  sənayedə 

manufakturadan  fabrikə  -  iri  maşınlı  sənayeyə  keçidin  əsas  hərəkətverici  qüvvəsi 

kimi  çıxış  etmişdir.  Sənaye  çevrilişi  ilk  dəfə  İngiltərədə  (XVIII  əsrin  sonu)  baş 

vermişdir. 

Sənaye çevrilişi real məzmunlu bazar iqtisadiyyatının formalaşması prosesini 

başa  çatdırdı.  Sənaye  inqilabı  “istehsal”  iqtisadiyyatının  inkişaf  prosesində  çox 

güclü  təkan  oldu.  Bütövlükdə,  Qərbi  Avropada  sənayeləşmə  prosesi  ilkin  olaraq 

yüngül sənayenin iri maşınlı bazaya keçirilməsindən başlanmışdır. Belə ki, yüngül 

sənaye  üçün  daha  az  avans  olunmuş  kapitala  ehtiyac  duyulur.  Digər  tərəfdən, 

kapitalın dövriyyəsi sürətlənir. 

XX  əsrin  70  -  ci  illərindən  etibarən  “istehsal”  iqtisadiyyatından  “yeni 

iqtisadiyyatın-xidmət  iqtisadiyyatı”na  keçid  formalaşma  təmayülləri  açıq  -  aydın 

şə

kildə müşahidə edilirdi. “Köhnə industrial qaydalar” informasiya texnologiyaları 

ilə cücərməyə başlayan “yeni iqtisadiyyatla” əvəz olunurdu. 

Xidmət sferası, elm, təhsil real sektoru (kənd təsərrüfatı, sənaye) üstələməyə 

başlayır, istehsal prosesində elmi biliklərdən istifadə intensiv xarakter alırdı. 

Artıq 1970 - ci illərin əvvəllərindən bəşəriyyətin yeni dövrə qədəm qoyduğu 

açıq-aydın  şəkildə  dərk  edilməyə  başlamışdı.  Cəmiyyətin  istehsalla  bağlı 

(maddiyyat  anlamında)  problemləri  öz  aktuallığını  itirmiş,  biliklərin  toplanması, 

sistemləşdirilməsi və yayılması ilə bağlı olan müxtəlif xidmətlər ön plana çıxmışdı. 

Eyni  zamanda,  elmi  -  exniki  inqilabın  məntiqi  nəticəsi  kimi  elm  əsas  məhsuldar 

qüvvəyə, inkişafın və təhlükəsizliyin başlıca amilinə çevrilmişdi. 

---

24 

 

İ

nformasiya  və  elmi  biliklər  istehsal  resursuna  çevrilir.  Elmi  araşdırmalar 

iqtisadiyyatın əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış etməyə başlayır. Əsas dəyərlər 

sırasında təhsil səviyyəsi, peşəkarlıq və kreativlik ön mövqelərə sahiblənir.