Microsoft Word monoqrafiya docx

NƏTİCƏ  
Yazdığımız elmi işin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dahi Azərbaycan  şairi Nizami 
Gəncəvinin həyat və yaradıcılığına bir daha nəzər salıb, onun əsl azərbaycanlı olmasını 
tutarlı  dəlillərlə  əsaslandıraq. Artıq indi bütün dünya ədəbiyyatşünas, alim və 
şərqşünasları etiraf edirlər ki, Nizami Azərbaycan xalqının layiqli oğludur.  
İran alimlərinə gəlincə əvvəllər bunu etiraf etməkdən çəkinsələr də, indi göstərilən 
faktlar onu sübut etdi ki, Nizami, Gəncə şəhərinin ən hörmətli sakinlərindən biri olmuş 
və bu şəhərdə də dünyaya göz açmışdır.  
Gəlin nəticə olaraq aşağıdakılara nəzər salaq:  
1.
 
Nizami doğulub boya-başa çatdığı Gəncə şəhərini özünə təxəllüs seçmişdir.  
2.
 
Şairin məzarının da məhz bu şəhərdə olması əsas amillərdən biridir.  
3.
 
Atası, babası və dayısı da o dövr Gəncənin savadlı və tanınmış adamlarından idilər.  
4.
 
O dövr yəni XII əsrdə Azərbaycanda intibah dövrü sayılır. Gəncədə Əbu Üla Gəncəvi, 
Qivami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi kimi şairlərin olması, sənətkarlıq, ipəkçilik, 
xalçaçılıq, dulusçuluq və ticarətin inkişafı, ipək yolunun Gəncədən keçməsi Nizami 
kimi bir şəxsiyyətin də yetişməsində böyük rol oynamışdır.  
5.
 
Nizaminin farsca yazmasına səbəb orta əsr şeir dilinin fars dili olmasıdır. Axı, Nizami 
bu  ənənədən geri qala bilməzdi.  Əks halda o, bütün Yaxın və Orta Şərqdə 
tanınmayacaqdı.  
6.
 
Nizamidə  işlədilən türk sözləri və Azərbaycan zərbi-məsəlləri hətta fars şeirinin 
əsasını qoyan Firdovsidə də yoxdur. Ona görə Nizamini 30 il tədqiq etmiş böyük İran 
alimi V.Dəstgerdi demiş ki, Nizamidən türklük qoxusu gəlir. O, Nizamini 100 
dəfədən çox oxuyan, onu ən çox tədqiq edən alimdir.  
7.
 
Nizami, dünyanı  fəth etmiş  İskəndəri Azərbaycana gətirməklə, onu Bərdə hökmdarı 
Nüşabənin qarşısında çətin duruma salması, ancaq şairin vətənpərvərliyi ilə bağlıdır.  
8.
 
İran  ədəbiyyatşünasları  dərk etmişlər ki, onların  ədəbiyyatı dünya ədəbiyyatının 
dəyərli hissəsidir. Əgər Nizamini oradan təcrid etsələr, onda bu ədəbiyyat yetim qalar.  
9.
 
Nizamini təhlil və tədqiq etməklə dünya ədəbiyyatına töhfələr vermiş olarlar.  

---

137 
 
 
10.
 
SSRİ-nin o zamankı rəhbəri Stalin əmr vermişdir ki, Nizaminin 800 illik yubileyi 
böyük təntənə ilə keçirilsin. 1941-ci ildə alman faşizminin Sovet İttifaqına hücumu 
buna mane olsa da, 1943-cü ildə müharibənin  şiddətli bir vaxtında Leninqradın 
blokadası zamanında  əzəmətli Ermitajda şairin yubileyi keçirilir. Hər kəsə 50 qram 
çörək verilməklə oradan bir başa cəbhəyə yollanırlar.  
Alman komandanlığı  məəttəl qalır ki, acından ölən bir xalq, hələ  mənəviyyatini 
itirməmişdir. Öz dahilərinə ehtiramını ölüm ayağında da göstərir.  
11.
 
Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, ümummilli liderimiz Heydər 
Əliyev Nizami irsinin öyrənilməsi haqda iki fərman vermişdir. Bu fərmanlar  şairin 
800-850 illik yubileylərini layiqincə keçirilməsi və müasir gəncliyin öz irsini 
öyrənilməsi baxımından çox vaxtında və vacib verilmiş fərmanlar idi. 1979 və 1981-
ci ildəki bu fərmanlardan sonra Azərbaycanda Nizami yaradıcılığına xüsusi bir 
yanaşma müşahidə olundu. Nəticədə illərcə yazılmayan, tərcümə edilməyən mövzular 
meydana çıxdı.  
12.
 
İndi  İranda elə bir konqres, konfrans, şairlərin yığıncağı olmur ki, Nizamidən 
danışılmasın. Ondan bəhs edilməsin.  
13.
 
Aparılan tədqiqat işlərinin və elmi yazıların hamısında göstərilir ki, Nizami 
Gəncədə anadan olmuş, təhsilini orada almış və oradan da kənara çıxmamışdır. Necə 
ola bilər ki, bu dahi insan hansısa başqa bir yerin sakini olsun?!  Riyaziyyatda belə bir 
fikir mövcutdur ki, aksiyomaların isbata ehtiyacı yoxdur.  
Əlbətdə, bir elmi dissertasiya çərçivəsində bütün İran alimlərinin Nizami barədə 
yazdıqlarını  cəmləşdirib  şərh etmək mümkün deyil. Bizcə bu alimlərdən dünya 
şöhrətlilərinin  əsərlərini və onların yazdıqlarını  tədqiq işlərini göstərib, onların elmi 
mahiyyəti haqqında açıqlama vermək daha məqsədə uyğun olardı. Bu baxımdan 
Nizamidən ilk araşdırmalar aparan alimlərdən başlayaraq, ta indiki zəmanəmizə  qədər 
məşhur olan alimlərin əsərlərini araşdırmağa çalışdıq.  
Söz yox ki, V.Dəstgerdi bu işin başında dayanır. S.Nəfisinin də araşdırmaları 
diqqəti cəlb edir. Şəhabi, Zərrinkub, M.Sərvət, K.Əhmədnejad, M.Cəfəri kimi alimlərin 

---

138 
 
 
də  tədqiqatları  və elmi fikirləri diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Bu alimlər ayrı-ayrı 
dövrlərdə bəzi yanlışlıqlara yol versələr də, Nizami haqqında yeni mülahizələr, dəyərli 
tədqiqatlr aşkar etmişlər.  
Arzu edərdik ki, İran alimlərinin Nizami haqqındakı bu qədər çalışmaları, 
Azərbaycan alimləri üçün bir örnək olsun.  
Şairin vətənində açıq etiraf etməliyik ki, onun irsi hələ də layiqincə araşdırılmamış, 
tədqiqata ehtiyac duyulan sirləri bağlı olaraq qalmaqdadır. Xüsusiylə  də Nizaminin 
ölməz xəmsəsinin yalnız bir dəfə Azərbaycan dilinə  tərcüməsi və onunla da 
kifayətlənmək, bizcə doğru olmazdı. Çünki, bu tərcümələrdə çatışmayan cəhətlər 
çoxdur. Fikirlərimizi dəqiqləşdirmək üçün bəzi misallara müraciət edək:  
Qoftən ze mən , əz to kar bəstən  
Bikar nəmitəvan neşəstən.  
                                   (orijinalda)  
Məndən söyləməkdir, səndən eşitmək,  
Bir insan əliboş gəzməsin gərək. (87-32) 
                                     (tərcümədə) 
Orijinaldan məlum olur ki, əgər sən iş görsən,  əlin boş qalmayacaq və  sən öz 
təminatını ödəyə biləcəksən.  
Tərcümədən belə çıxır ki, mən deməliyəm, sən eşitməlisən. Nizami yaxşı bilirdi ki, 
hər eşidilən sözə  əməl edilməz. Digər tərəfdən «eşitmək» feli orijinalda ümumiyyətlə 
yoxdur. Tərcüməci bu feli hardan ağlına gətirmiş, hələ də şübhə doğurur.  
Digər bir misala nəzər salaq:  
 Mikuş be hər vərəq ke xani,  
Ta mənaye an təmam dani.  
                                    (orjinalda)  
Bir elmi öyrənmək istədikdə sən, 
Çalış ki, hər şeyi kamil biləsən. (87-32) 
                                     (tərcümədə)  

---

139 
 
 
Bu beytdə də yenə yanlışlıq var. Söhbət ancaq oxuduğumuz vərəqdən gedir. Burada 
elmdən danışılmır. Digər tərəfdən biz Nizamini öz səviyyəmizlə ölçməyə ixtiyarımız 
yoxdur. Nizamidəki dil zənginliyi, rəvan yazı, füsunkar şeir forması  və gözəl nitq 
mədəniyyəti ona imkan vermir ki, poliqlot olan Nizami, elmə, palançıya və pinəçiyə 
«kamil» deyə. Xeyir, Nizamiyə görə elm kamil, palançı mahir, papqçı yaxşı ustadır.  
Bunu daha da artırmaq olar. Lakin bizim məqsədimiz ondan ibarətdir ki, Nizamini 
hər bir iranlı orjinaldan oxuyub anlaya bilər. Biz özümüz isə ancaq tərcümə vasitəsi ilə 
onu başa düşməyə çalışırıq. Bu da yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi yanlışlıqlara gətirib 
çıxara bilir.  
İran alim, ədəbiyyatşünas və Nizamişünaslarının mütəmadi olaraq Nizami 
barəsindəki elmi araşdırmaları öz bəhrəsini vermiş, hətta o dərəcəyə gəlib çatmışdır ki, 
şairi özlərinki hesab edərək, onu digər xalqlara belə də təqdim etməyə çalışmışlar.  
Bizcə, artıq Azərbaycan alimlərinin də bu sahədə deyiləcək sözlərinə meydan 
vardır. Belə bir şairi biz ancaq yubileydən-yubileyə yad etsək, itirdiklərimiz içərisində 
ən qiymətli qaş-daşı da qeyb edəcəyik. Gəlin bütün qonşularımızın yaxşı cəhətlərindən 
faydalanaq, pis tərəflərini dərk edib vaxtında əncam qılaq.  
Biz zülməti boğmasaq,  
Zülmət bizi boğacaq…  
Son olaraq demək lazımdır ki, İran alim, ədəbiyyatşünasları Nizaminin əsərləri 
farsca yazıldığından, onu dəfələrlə oxuyub öyrənmiş  və  tədqiq etmişlər. Hətta bəzən 
əndazədən çıxaraq  şairi farslaşdırmağa çalışmışlar. Göstərilən müəlliflərin hamısı yeri 
düşər-düşməz Nizamini fars şairi adı ilə qələmə verib, ona bu prizmadan yanaşmışlar.  
Lakin olanlara olduğu kimi nəzər saldıqa görürük ki, Nizamidə  işlədilən türk 
sözləri və Azərbaycan zərbi-məsəlləri onun xəmsəsi boyu öz əksini tapmış, heç bir İran 
şairinin əsərində bu qədər türk sözləri olmamışdır.  
Nizami xəmsəsini diqqətlə mütaliə etdikdə orada təxminən 120 türk sözü və kifayət 
qədər Azərbaycan zərbi-məsəlləri mövcuddur ki, bu sözlər fars dilində yoxdur, ibarələr 
isə ancaq Azərbaycan dilinə xasdır. Bu kəlmə  və ibarələrdən bir neçəsinə  nəzər salaq: 

---

140 
 
 
Alaçıq, amac, tutuq, çirkin, dağ, qırmızı, kişmiş, dolma, köç, kömək və s. Atalar 
sözlərini Nizami böyük ustalıqla iki misraya çevirib fars oxucusuna çatdırmışdır:  
“Sirkə nə qədər tünd olsa, öz qabını çatladar”.  
Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasında:  
Şirin bu sözləri birdən eşitcək, 
Tündləşdi sirkətək, coşdu şirətək. (87- 370)  
“Acın toxdan nə xəbəri var”.  
Nizamidə: Ac üçün kəpək də yağlı çörəkdir,  
Tox üçün yağ-çörək sanki kəpəkdir. (87-101)  
“Pişik balasını istədiyindən yeyər”.  
Atalar sözü Nizamidə:  
Qorbe ço bovəd nazok pusti,  
Bəççeye xod ra xorəd əz dusti. (87- 642)  
Belə misalların sayını artırmaq olar. Lakin buna ehtiyac duymuruq. Nəticə 
etibariylə o qənaətə  gəlirik ki, dünyaca tanınmış dahi Azərbaycan  şairi hansı dildə 
yazmağından asılı olmayaraq istər  şərq, istərsə  də  qərb alim, şərqşünas və 
ədəbiyyatşünasları  tərəfindən Azərbaycan xalqının o cümlədən Gəncə  şəhərinin dünya 
arenasına bəxş etdiyi misilsiz şairidir.  
Güman edirik ki, 900 ilə yaxın bir məsafə keçsə  də Nizami bəşəriyyət tərəfindən 
öyrəniləcək və  tədqiq ediləcəkdir. Çünki, hələ Nizamidə açılmayan mətləblər 
qalmaqdadır. Elə Nizami də öz inci xəmsəsini yazarkən bəşəriyyətin xoşbəxtliyini 
nəzərdə tutmuşdur.  
«Nizami  İran ədəbiyyatşünaslığında» mövzusu Azərbaycanda ancaq bir dəfə alim 
Gülçin xanım Hüseynova tərəfindən araşdırıliışdır. Mən bu işi ilk dəfə yazıldığı üçün 
alqışlayıram. Lakin bununla belə iradlarımı da bildirmək istərdim: Əvvəla Gülçin xanım 
ancaq 3-4 müəllif üzərində dayanmışdır. Bu sahədə yazdığı  məqalələr də 3-4 olmaqla 
ancaq konfrans çıxışlarına əsaslanmışdır. Xaricdə heç məqaləsi dərc edilməmişdir. Mən, 

---

141 
 
 
əlbətdə anlayıram, dövr, zaman, təlimat və  tələblər dəyişir. Elm də bir yerdə dayana 
bilməz. 
Guman edirəm bizim yazdığımız dissertasiya işi «İran  ədəbiyyatşünaslığında 
Nizami irsinin tədqiqi» Nizamişünaslıqda qabağa doğru atılmış addım kimi 
qiymətləndiriləcəkdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

142