Microsoft Word monoqrafiya docx

IV FƏSİL 
«İskəndərnamə» 
Nizaminin axırıncı əsəri «İskəndərnamə»dir ki, onun vasitəsiylə ağıl və  qələminin 
gücünü göstərmişdir.  Şair, tanınmış  sərkərdə  İskəndər Zülqədəri  əsas surət seçməklə 
həm dastanı maraqlı etmiş, həm tarixi simanı  ədəbiyyata gətirmiş, həm də öz fikir və 
mülahizələrini əxz etdirməyə çalışmışdır. O, əfsanəvi ağıl şəhəri simasında şəriət, təbiət, 
ictimaiyyət, behcət və səadətin bir məkanda mümkün olacağı ideyasını göstərmişdir. 
Bu bilik şəhərində  bərabərlik, azadlıq, qardaşlıq, kimi nəcib işlər hələ Nizaminin 
ilk  əsəri «Sirlər xəzinəsi»ndə özünü göstərmişdir.  İskəndər obrazı  əsasında  şair bir 
mühəndis və memar kimi dünyanı sanki özü tərtib etmiş, onun gərdişini və keçmişdə, 
indi və  gələcəkdə görmüşdür. Bu əsərdə  Şərqlə  Qərbin təması, dünyanın məhvəri, 

---

82 
 
 
müharibə  və sülhün əlaqəsi öz təntənəsini tapır. Nizami bütün bunları  İskəndərin 
simasında cəmləşdirib vermək istəmişdir.  Əsər iki hissədən ibarətdir. «Şərəfnamə»də 
İskəndərin fatehliyi və kiçik bir zaman çərçivəsində dünya ölkələrinin çoxunu 
tutmasından, onun şərəf və qabiliyyətindən bəhs edir. Ancaq Nizamiyə görə  hər bir 
hərbin sonu sülhdür prinsipi əsərin ikinci hissəsi «İqbalnamə»də (bunu bəzən 
«Ağılnamə» də adlandırırlar. 
İskəndərin İran şahı Dara və ruslarla müharibəsi onun iyirmi yaşından iyirmi yeddi 
yaşına qədər təsadüf edir. o, Misir, Babil, Hindistanı ələ keçirir. Nəhayət qıpçaq torpa-
ğına, Bərdəyə yürüş edir. İskəndər hətta əbədi yaşamaq üçün dirilik suyu axtarır. 7 illik 
döyüşlər və cahangirliyi İskəndəri  peyğəmbərlik mərtəbəsinə qalxmağa sövq edir. lakin 
bu arzu ona  16 ildən artıq nəsib olmur. O 36 yaşında ölür. Ancaq onu demək lazımdır 
ki, İskəndər o qədər filosofları başına toplamışdır ki, özü də alim kimi olmuşdur. Bu da 
ona döyüş taktikasında kara gəlmişdi.  İskəndər tutduğu ölkələrin xalqlarına zülm 
etməmiş,  əraziləri dağıtmamışdır. 27 yaşlı  İskəndər peyğəmbər adı alır. Dərbənd üçün 
«qapı» və «bənd» düzəltdirir. Digər tərəfdən  İskəndər filosof Flippin oğlu olduğundan 
ağıllıdır. Bunun nəticəsidir ki, «hakim» və «həkim» ideyası ona yabancı deyil. Nizami 
dünyanın hər yerində  ağıllı adamların olacağına işarə edir. Şair, Qərblə  Şərqi birləş-
dirərək dünyanın bir olduğunu izah edir. Bu filosofluq və  fəlsəfə Nizaminin qəhrəma-
nından çox onun özünə aiddir. Nizaminin yazılarında  şairin təxəyyülü olsa da, əksər 
məxəzlərdən istifadə etdiyi heç şübhəsiz nəzərə çarpır. Şair atəşpərəstlikdən çox söhbət 
açır. Həqiqətən bu islamdan daha qədimə gedib çıxır.  İskəndərin igid bir sərkərdə ol-
duğu Firdovsinin «Şahnamə» əsərindəki Rüstəm pəhləvan obrazına çox yaxındır. Niza-
mi qəhrəmanlıq motivlərindən məharətlə istifadə etmişdir. Nəticədə  əsrlər ötür, böyük 
rus yazıçısı Lev Tolstoy özünün məşhur romanı  «Hərb və Sülh»də bunu təsdiq edir. 
İskəndərin zəncilərlə döyüşündə  həm sərkərdəlik bacarığı, həm də elmi ona çox 
kömək edir. Əsir zəncilərdən birini seçib onu öldürtdürür və ətini bişirib yeyəcəyini əmr 
edir. Əslində isə o qara qoyunu bişirib başını yeyir. Zəncilər onu adamyeyən zənn edib 

---

83 
 
 
qaçırlar. Bu xəbər tezliklə Misirə yayılır. Bu psixoloji təsir Misirin daha tez məğlub 
olmasıyla nəticələnir. 
Nizami Gəncəvi böyük məharətlə göstərir ki, bəzən qılıncın gücündən elmin gücü 
daha böyükdür. Bu üsulla İskəndər tutduğu ölkələrin çoxunu müharibəsiz təslim edirdi. 
Nizaminin İskəndəri Bərdəyə gətirməsi  şairin öz təxəyyülü idi. İskəndər bu yerlərə 
heç vaxt gəlməmişdi. Onun Nüşabə ilə qarşılaşması  səhnəsi çox maraqlıdır. Arranda 
qonağı duz-çörəklə qarşılayırlar. Nüşabə isə bir boşqabda xörək  əvəzinə  İskəndərin 
qarşısına qızıl və gövhər qoyur. Buna məəttəl qalan İskəndər Nüşabə xanımdan soruşur 
ki, bu nədir? Cavabında eşidir ki, sən bura xörək yemək üçün deyil, var-dövlət üçün 
gəlmisən, buyurub apara bilərsən. Nüşabənin bu müdrik cavabı  İskəndəri Bərdədən 
əliboş getməyə vadar edir. Nizami ağlın hər şeydən üstün olduğunu bir daha göstərməyə 
çalışır. 
Lakin  İrana hücum edən  İskəndər bir çox sahəni tutur. O, Gilandan Reyə  və 
Xorasana hərbi yürüş edir. oradan Hindistana hərbi səfər etdiyini görən Hind şahı 
müharibənin qarşısını almaq üçün öz qızını, bir həkim və bir filosofu İskəndərə hədiyyə 
edir. Bunu görən Çin xaqanı ölkəsinə hücum olmasın deyə, Bərdə hökmdarının 
siyasətindən istifadə edir və düşünür ki, müharibəyə qalsa İskəndər güclüdür, məğlub 
olacaq. Böyük ikramiyyə  təşkil edib, İskəndərə  hədiyyələr verməklə sülhə nail olur. 
Üstəlik xoşüzlü və incəsəsli bir kənizi ona verir. Bütün bunların fonunda ruslar Bərdəyə 
hücum edir, oranı dağıdıb İskəndərin dərin rəğbətini qazanmış  Nüşabəni əsir götürürlər. 
İskəndər bu hadisədən kədərlənir və Nüşabəni ruslardan xilas etmək üçün Arrana, 
Bərdəyə gəlir. 
Nizami bu qıpçaq torpağına ona görə belə bağlı idi ki, öz Afaqı bu yerlərdən idi. 
İskəndər demək olar ki, bütün Şərqi tutmuşdur. Budəfəki, Qıpçağa gəlişində 
qadınların kişilərlə  bərabər düşmənə qarşı vuruşduğunu, açıq üzlə örtüksüz gördükdə 
heyrətə  gəlir və onların üzlərini örtməsini kişilərdən xahış edir. lakin cavab alır ki, 
qadınların həqiqi gözəlliyi örtük altında itir. Bu fikir İskəndərin xoşuna gəlir və o 
razılaşır.  İskəndər rus qoşunları ilə altı gün öz ordusuyla vuruşur. Yeddinci gün 

---

84 
 
 
müharibə  İskəndərin qələbəsi ilə bitir. O, Nüşabəni rus əsirliyindən azad edir. Nizami 
rusların iç üzünü açan ilk şairdir. Görünür Gəncəli  şair öz mütaliəsi sayəsində dünya 
xalqlarının əksəriyyətini yaxşı tanıyırmış. 
Bu müharibədən sonra qoca bir kişi  İskəndərə  nəql edir ki, bundan sonra sənə 
dirilik suyu tapmaq lazımdır ki, sən əbədi yaşayasan və o su bu yaxınlardadır, mən onun 
yerini sənə göstərərəm.  İskəndər Xızır adlı  sərkərdəsini ora göndərir. Xızır suyu tapıb 
ondan içir,  lakin İskəndər yetişənə  qədər su birdən yox olur. Xızır,  İskəndərdən aralı 
gəzməyə başlayır. Söz var ki, Xızırla birlikdə İlyas da o dirilik suyundan içib ki, o da 
əbədi yaşayıb. Ancaq İskəndər 40 gün suyun axtarışında olsa da, nəticə əldə edə bilmir. 
Öz qoşununun yanına qayıdır və naçar belə  qərara gəlir ki, hər kəsin ölümü gəldikdə 
ölməlidir. Oradan İskəndər rus torpağına yaxınlaşır. Burada şair əsərin birinci hissəsini 
sona çatdırır ki, bu «Şərəfnamə» idi. 
«İqbalnamə»  şairin özünün qocalıq vaxtına təsadüf edir. Bu əsərin meydana 
gəlməsi Nizaminin Rum tarix və  ədəbiyyatından xəbərdar olması ilə  əlaqədardır. 
Nizaminin yunan dilini bilməsi də öz güclü təsirini göstərir.  Əsər boyu yunan 
filosoflarının «ağıl» və «ağılnamə»lərini göstərən gəncəli  şair deyilənləri sübut edir. 
burada  şairin açdığı söhbətlər tarixə tam dəqiqliyi ilə söykənmir, rəvayətlər  əsasında 
qurulmuşdur. İskəndərin sevib hörmət etdiyi filosoflar arasında Sokrat xüsusi seçilirdi. 
İskəndərin ona böyük hüsnü-rəğbəti var idi. Onu da qeyd edək ki, Nizami yunan, rum, 
hind, misir və iran mədəniyyətlərindən bəhrələnmişdir. İskəndər peyğəmbərlik rütbəsinə 
çatmasında başına topladığı alimlərin və aldığı elmin nəticəsində  gəlib yetişmişdi. 
Nizaminin 30 illik dastan yazma tarixi bununla sona çatır. 
Müasir İran tədqiqatçılarından  Ə.Zərrinkub daha böyük nüfuza malik bir alimdir. 
O, Əfqanistan, Pakistan, Hindistan, Avropa və Oksford univesitetində çalışmış, Tehran 
Universitetinin sayılıb-seçilən professorlarındandır. Nizami haqqında yazıları da öz 
müfəssəlliyi ilə diqqəti çəkir. Lakin onun dediklərində ziddiyyətli fikirlər mövcuddur. 
O, Gəncə barədə geniş və dolğun məlumat verir. Nizami əsərlərinin təhlilinə dəqiq 
yanaşır. Lakin farslığa xas olan xüsusiyyət onu açıqca göstərir. Nizaminin farsca 

---

85 
 
 
yazması, onun farslığa dəlaləti, yaxud İraqdan köçüb gələn valideynlərinin fars 
qəbilələrindən olması fikirləriylə  qəti razılaşmaq olmaz. Əvvəla ona görə ki, İraqda 
xeyli miqdarda türk qəbilələri yaşamış və indi də Türkmənlər əhalinin əsas hissələrindən 
birini təşkil edir. Ikincisi əlimizdə  dəqiq məlumat yoxdur ki, Nizaminin ata babası  nə 
zaman köçmüşdür? Ancaq məlum olan odur ki, Nizami Gəncə torpağında, Azərbaycanın 
intibah dövründə anadan olmuş, burada yaşamış, yaratmış  və burada da rəhmətə 
getmişdir. Məzarı da bu ulu torpaqdadır.