Microsoft Word Qasimov-ias docx

,
64
.
0
12


,    
1
.
1
13


,
56
.
0
14


.  
Buradan görünür ki, əvvəlki nümunədən fərqli olaraq, K
4
 
tematik kataloqu verilmiş sənədə daha relevantdır. Belə ki:  
56
.
0
min
1
4
,
1
14



l
l


. 

---

194 
Qeyd olunmalıdır ki, K
2
 tematik kataloqunun orta kvad-
ratik uzaqlaşma əmsalının qiyməti 
14

 əmsalından çox cü-
zi böyükdür, ona görə də bu kataloqu da d
1
 sənədinə rele-
vant kataloq kimi qəbul etmək olar. 
7.3.  İstifadəçinin qeyri-səlis sorğusuna əsasən daha 
relevant sənədlərin axtarılması alqoritmi 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, istifadəçinin sorğuları 
axtarış  əlamətlərini müəyyən edən açar sözlərdən və ya 
terminlərdən tərtib olunur. Əvvəlki paraqraflarda istifadəçi 
sorğusu 
 
H
h
t
Q

 kimi işarə edilmişdi.
İndekslər bazasında sənədlərin təqdim olunması forma-
tına uyğun olaraq, İAS axtarış prosesinin əvvəlində istifa-
dəçi sorğularını da müvafiq formata çevirir. Sorğuya daxil 
edilmiş  hər bir açar sözün və ya terminin həmin sorğuya 
münasibəti müəyyən edilir. Başqa sözlə, açar sözlərin tərtib 
edilmiş sorğu üçün vaciblik dərəcəsi göstərilir. Ümumiy-
yətlə, sorğu qeyri-səlis münasibət şəklində təqdim olunur: 
 


 
  
,
,H
h
Q
t
Q
h
t
h
1
/



.
(7.14)
"Sorğu-termin" münasibəti isə aşağıdakı kimi müəyyən 
edilir: 
 
 
 


H
h
T
t
T
T
Q
r
R
Q
h
Q
D
t
H
Q
h
Q
h
,
1
,
,
1
,
0
:







, (7.15) 
burada 
Q
T
 –  Q sorğusunu təşkil edən terminlər çoxluğu, 
 
Q
h
t
h



– t
h
  termininin Q sorğusu üçün vaciblik
əmsalı, 
Q
h
r
 – t
h
 termini ilə Q sorğusu arasındakı qeyri-səlis
münasibətdir. 

---

195 
Bundan  əlavə,  İAS axtarış prosesinə başlamazdan qabaq 
Q
T
 çoxluğunu normallaşdırır, yəni  T çoxluğunun 
Q
T
 çox-
luğunda olmayan terminlər bu çoxluğa  əlavə olunur, lakin 
onların vaciblik əmsallarının qiyməti sıfıra bərabər qəbul 
edilir. Onda (7.15) düsturu aşağıdakı şəkli almış olur: 
 


,
,J
 , h
,
 
T
 : T
R
Q
T
h
QT
1
1
0





 
J
QT
h
QT
r
R

,
(7.16)
burada  






olarsa.
 
 
0,
olarsa,
  
,
Q
h
Q
h
h
T
h
T
t
T
t


Axtarışın dolğunluğunu və  dəqiqliyini yaxşılaşdırmaq 
üçün sorğunun terminlərinin sinonimləri çoxluğundan isti-
fadə etmək olar: 


J
h
T
S
Q
h
T
t
Q
h
,
1
,
~



  
T
Q


.
(7.17)
Uyğun olaraq,  


,J
 ,  h
ν
T
h
jh
,J
j
h
1
max
~
1






.
(7.18)
Sonralar  Q sorğusundan danışdıqda fərz edəcəyik ki, o, 
Q
T
 normallaşdırılmış və tamamlanmış qeyri-səlis çoxluqdur. 
İndi isə belə qeyri-səlis Q sorğusuna əsasən informasi-
yanın axtarılması məsələsinə baxaq. Aydındır ki, axtarışın 
nəticəsi istifadəçi sorğusuna daha relevant olan sənədlərin 
siyahısından ibarət olacaqdır, yəni: 
 
G
g
R
d
I

.
(7.19)
Belə ki,  





I
i
D
i
Q
D
Q
R
T
T
T
T
I
,
1



.
(7.20)

---

196 
Q sorğusuna daha relevant sənədlərin müəyyənləş-
dirilməsi üçün (7.18) məsələsi (7.1) məsələsinə analogiya 
təşkil edir və onun həlli üçün də Belman-Zadə yanaşma-
sından istifadə etmək olar. 
D
i
R
 və 
Q
R
 münasibətlər çoxluqlarının kəsişməsi  d
i
  sə-
nədinin Q sorğusuna relevantlıq dərəcəsini verir, yəni: 
Q
D
i
DQ
i
R
R
R


.
(7.21) 
Əgər  
 
J
,
1
I
,
1
,
R
ij
DQ
i




j
i
  
(7.22) 
olarsa, onda çoxluqların kəsişməsinin tapılması qaydasına 
uyğun olaraq, 
J
I
j
ij
ij
,
1
,
,
1
,




j
  
i
  



, (7.23)
burada 
ij

 – t
j
 termininə görə d
i
 sənədinin Q sorğusuna re-
levantlıq dərəcəsidir. 
Tutaq ki, 
ab
d
 –  Q sorğusuna ideal dərəcədə relevant 
olan abstrakt sənəddir. Onda t
j
 termininə görə 
ab
d
 sənədi-
nin  Q sorğusuna relevantlıq dərəcəsini aşağıdakı kimi 
müəyyən etmək olar: 
 
J
ij
I
i
ab
j
,
1
,
max
,
1



j
  


,
(7.24)
İndi isə  hər bir sənəd üçün sorğunun bütün açar 
sözlərini nəzərə almaqla 
J
j
I
i
ij
,
1
,
,
1
,


 
 

 əmsallarının 
J
j
ab
j
,
1
,

 

 əmsallarından ümumi orta kvadratik uzaq-
laşmasını hesablayaq. Bunun üçün aşağıdakı düsturdan is-
tifadə etmək olar: 

---

197 


I
i
J
J
J
j
ij
ab
j
i
,
1
,
1
2





 



.
(7.25)
Sorğuya "ideal uyğun sənəddən" (abstrakt sənəddən) 
minimal uzaqlaşmaya malik olan sənəd ən relevant sənəd 
olacaqdır: 
 
i
I
i


,
1
*
min


.
(7.26)
(7.23)-(7.26) məsələsinin həlli yeganə  ən relevant 
*
d
 
sənədini tapmağa imkan verir. Lakin praktikada, adətən, 
yalnız bir ən relevant sənədi deyil, müəyyən relevantlıq 
dərəcəsi olan bütün sənədləri tapmaq tələb olunur.  
Bu məsələnin həlli üçün relevantlığın sərhəd qiymətini 
–

 parametrini daxil edək. Onda
I
i
i
,
1
  
,




(7.28)
şərtlərini ödəyən bütün sənədləri verilmiş sorğuya relevant 
qəbul edəcəyik.  
Aşağıdakı nümunənin köməyi ilə üsulun adekvatlığını 
göstərək. 
Tutaq ki, 


8
.
0
/
,
8
.
0
/
,
95
.
0
/
9
5
3
t
t
t
Q
 
 

 –  istifadəçi
sorğusu, 


5
4
3
2
1
,
,
,
,
d
d
d
d
d
D

 isə informasiya fəzasının
axtarış sistemi tərəfindən indeksləşdirilmiş  sənədləri 
çoxluğudur. 
İndeksləşdirmə 
nəticəsində 


10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
T

 çoxluğunun terminləri
ilə  d
j
  sənədləri arasında aşağıdakı münasibətlər aşkar 
olunmuşdur: 

---

 
 
198 
 
}
9
.
0
/
 
;
0
/
 
;
8
.
0
/
 
;
0
/
 
;
7
.
0
/
      
          
          
 
;
0
/
 
;
8
.
0
/
 
;
9
.
0
/
 
;
0
/
 
;
7
.
0
/
{
)
/
(
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
1
1
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
d
j
j


, 
}
0
/
 ;
8
.
0
/
 ;
0
/
 
;
0
/
 
;
9
.
0
/
      
          
          
 
;
9
.
0
/
 
;
0
/
 
;
8
.
0
/
 
;
0
/
 
;
6
.
0
/
{
)
/
(
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
2
2
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
d
j
j


,  
}
0
/
 
;
7
.
0
/
 
;
0
/
 
;
0
/
 
;
0
/
      
          
          
;
9
.
0
/
;
0
/
 
;
9
.
0
/
 
;
6
.
0
/
 
;
0
/
{
)
/
(
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
3
3
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
d
j
j


,  
}
0
/
 
;
6
.
0
/
 
;
0
/
 
;
8
.
0
/
 
;
7
.
0
/
     
          
          
;
9
.
0
/
 
;
0
/
 
;
0
/
 
;
0
/
 
;
0
/
{
)
/
(
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
4
4
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
d
j
j


,  
}
8
.
0
/
 
;
0
/
 
;
0
/
 
;
6
.
0
/
 
;
0
/
       
          
          
;
0
/
 
;
0
/
 
;
9
.
0
/
 
;
7
.
0
/
 
;
6
.
0
/
{
)
/
(
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
5
5
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
d
j
j


. 
Q
T
 çoxluğunu T çoxluğunun elementləri ilə aşağıdakı 
kimi tamamlamaq olar: 


0
/
 ,
8
.
0
/
 ,
0
/
 ,
0
/
 ,
0
/
 ,
8
.
0
/
 ,
0
/
 ,
95
.
0
/
 ,
0
/
 ,
0
/
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
T
Q

.    
(7.23) düsturuna əsasən 
ij

 əmsallarını tapaq: 
 

















0
0
0
0
0
0
0
86
.
0
0
0
0
48
.
0
0
0
0
72
.
0
0
0
0
0
0
56
.
0
0
0
0
72
.
0
0
86
.
0
0
0
0
64
.
0
0
0
0
72
.
0
0
76
.
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
86
.
0
0
0
ij

 
Onda (7.24) düsturunun köməyi ilə 
J
j
ab
j
,
1
,

 

 əmsa-
lının qiymətini hesablayaq:  

---

199 
 


0
64
.
0
0
0
0
72
.
0
0
86
.
0
0
0

ab
j

. 
(7.25) düsturundan:  
 

















68
.
0
41
.
0
06
.
0
05
.
0
82
.
0
i

qiymətləri, (7.28) düsturundan isə  
05
.
0
*


alınır. Buradan görünür ki, d
2
 sənədi verilmiş sorğuya da-
ha relevantdır. Əgər sərhəd qiymətlərini 
1
.
0


 qəbul et-
sək, onda verilmiş D sənədlər çoxluğundan d
2
 və d
3
 sənəd-
ləri sorğuya relevant olar.