Microsoft Word Qasimov-ias docx

VII FƏSİL  
QEYRİ-SƏLİS MODEL ƏSASINDA 
İNFORMASİYA AXTARIŞI ÜSULLARI  
Sənədlərin profillərinə görə informasiya fəzasının 
tematik kataloqlara bölünməsi  
Tematik profilin seçilməsinin dəqiqliyinin artırılması 
və tematik kataloqun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması 
üsulları 
İstifadəçinin qeyri-səlis sorğusuna əsasən daha 
relevant sənədlərin axtarılması alqoritmi 
Qeyri-səlis üstünlük münasibətləri əsasında relevant 
informasiyanın axtarılması 
Qeyri-səlis üstünlük münasibətləri əsasında paylanmış 
informasiya axtarışının təşkili 

---

184 
7.1.  Sənədlərin profillərinə görə informasiya 
fəzasının tematik kataloqlara bölünməsi  
İnternetin informasiya fəzasının sənədlərinin avtomatik 
olaraq tematik istiqamətlər üzrə ayrılması, yəni onların te-
matik kataloqlara bölünməsi məsələsi kitabxana-informa-
siya sistemlərində tematik kataloqların avtomatik yaradıl-
ması məsələsinə analogiya təşkil edir. 
Əgər 
D
i
T
– d
i
 sənədinin terminləri çoxluğu və T – əvvəlki
fəsildə müəyyən edilmiş tematik rubrikatordursa, onda d
i
 sə-
nədinin rubrikatora daxil olan tematik kataloqlara relevantlıq 
dərəcələrini bu çoxluqların kəsişməsi şəklində tapmaq olar: 







L
l
D
i
K
l
D
i
L
l
K
l
D
i
T
T
T
T
T
T
1
1










. (7.1) 
d
i
  sənədi üçün daha relevant tematik kataloqun aşkar 
edilməsi üçün Belman-Zadə yanaşmasından istifadə etmək 
olar. Bu proses mərhələlərlə həyata keçirilir. 
Birinci mərhələdə  d
i
  sənədinin  K çoxluğunun hər bir 
tematik kataloquna relevantlıq dərəcəsi müəyyən olunur. 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, d
i
 sənədi sistemdə T çoxlu-
ğuna daxil olan terminlərlə  həmin sənəd arasındakı 
D
i
R
münasibəti ilə təqdim olunur: 
I
i
R
iJ
i
i
D
i
,
1
},
,...,
,
{
2
1


 



,  
(7.2) 
burada 
 
i
t
ij
d
j



. 
Tematik kataloqlar da analoji qaydada təqdim olunurlar:  
,L
}, l
,...,
,
{
R
lJ
l
l
K
l
1
2
1





,
(7.3)
burada 
 
l
t
ij
K
j



. 

---

 
 
185 
 
Onda  d
i
  sənədinin  K
l
 tematik kataloquna relevantlıq 
münasibətini 
D
i
R
 və 
K
l
R
 münasibətləri çoxluqlarının kə-
sişməsi kimi vermək olar, yəni: 
K
l
D
i
DK
il
R
R
R


. (7.4) 
Məlum olduğu kimi, qeyri-səlis çoxluqların kəsişməsi 
bu çoxluqların uyğun elementlərinin cəbri hasili kimi 
müəyyən olunur: 
lj
ij
l
ij
η




, (7.5) 
burada  
,J
,  j
,L
,  l
R
η
DK
il
l
ij
1
1



 – t
j
 termininə münasi-
bətdə  d
i
  sənədinin tematikasının  K
l
 tematik kataloqunun 
profilinə relevantlıq dərəcəsidir. 
İkinci mərhələdə sənədin tematikası üçün daha üstün olan 
(üstünlük təşkil edən) tematik kataloq tapılır. Tutaq ki, 
ab
K
 – 
d
i
 sənədi üçün müəyyən olunmuş abstrakt tematik kataloqdur. 
O,  d
i
  sənədinin bütün terminləri üzrə mövcud tematik 
kataloqların müvafiq profilə  ən yaxşı relevantlıq mü-
nasibətlərini özündə birləşdirən tematik kataloqdur. 
ab
K
 tematik  kataloqu 
L
l
,
1

 üçün  bütün 
DK
il
R
 qeyri-
səlis çoxluqlarının birləşməsi, yəni bütün terminlər üzrə 
hər bir kataloqlar üçün 
l
ij

 kəmiyyətləri arasından maksi-
mumların tapılması yolu ilə müəyyən olunur: 
 
J
l
ij
L
l
ab
ij
,
1
,
max
,
1



j
  


, (7.6) 
burada 
ab
ij

 –  t
j
 termininə görə  d
i
  sənədinin 
ab
K
 tematik 
kataloquna relevantlıq dərəcəsidir. Buna əsaslanaraq de-

---

186 
mək olar ki, 
ab
K
 tematik kataloqu d
i
 sənədinə ən relevant 
olan abstrakt tematik kataloq olacaqdır. 
İndi isə {K
l
}
L
 çoxluğundan d
i
 sənədinin bütün t
j
 terminlə-
rini nəzərə almaqla tematik profili 
ab
K
 abstrakt kataloqunun 
profilinə  ən yaxın olan 
*
l
K
 tematik kataloqunu tapaq.  Bu
məqsədlə  {K
l
}
L
 çoxluğunun bütün K
l
 tematik kataloqlarının 
relevantlıq  əmsallarının 
ab
K
 abstrakt  kataloqunun relevant-
lıq əmsallarından ümumi orta kvadratik uzaqlaşmalarının nə-
zərə alınması tələb olunur. Orta kvadratik uzaqlaşmanı aşa-
ğıdakı düsturun köməyi ilə hesablamaq olar:  


L
J
J
J
j
l
ij
ab
ij
il
,
1
,
1
2





l 



,
(7.7)
burada 
J
 – d
i
 sənədinin K
l
 tematik kataloquna münasibət-
də  çəki  əmsallarının qiyməti sıfır olmayan terminlərinin 
sayıdır.  
Aydındır ki, çəki  əmsalı minimal orta kvadratik uzaq-
laşmaya malik olan tematik kataloq verilmiş  sənəd üçün 
ən üstün tematik kataloq olacaqdır. Başqa sözlə: 
 