Microsoft Word Sintaktik III cild doc

partlayıcı maddə olan fişəngə deyilir ki, keçmişdə şənlik vaxtı bunu

Yüklə 1,52 Mb.

Pdf görüntüsü

səhifə	2/3
tarix	02.01.2022
ölçüsü	1,52 Mb.
	#39721

1 2 3

Nergiz-lll cild-2

partlayıcı maddə olan fişəngə deyilir ki, keçmişdə şənlik vaxtı bunu

vurub çatladardılar).

Feillər isə müxtəlif növ və forma şəkilçiləri ilə işlənmişdir: 1)

Nə böyrərsən, nə bozlarsan, nə ağlarsan. 2) Bögürdübəni atdan

yerə saldı. 3) Böyürə-böyürə ağladı. 4) Ağzınla burundan qan

şorladaydım. 5) Qaraqoç atları kişnəşdirən... 6) Gün kimi işılda,

ulduz kimi parla.

Qədim mənbələrdəki (Mahmud Kaşğari, “Dədə Qorqud”)

təqlidi sözlərdə belə bir cəhət diqqəti cəlb edir ki, bu sözlər əsasən

təkrar şəklində işlədilmişdir. Bunların tək işlənmiş formasına çox az,

nadir hallarda təsadüf edilir.

Təkrarlanan həmin təqlidi sözlər ya birhecalı (struktur ünsürlə

və bunsuz), ya da ikihecalı (struktur ünsürlə) şəkildədir. Digər

tərəfdən söz ya eyni formada, ya da sait səsin dəyişdirilməsi ilə təkrar

edilir.

M.Kaşğarinin lüğətində bu deyilənləri göstərək:

I. Birhecalı sözlər təkrarlanır: a) struktur ünsürsüz olaraq:

بج بج

ْ

َ

çab-çab – Qamçı vurulanda çıxan səs və dodaq

şappıltısı.

يديي بج بج کرا لا

ِ ْ

ُ َ

(I,308)

بز بز

zab-zab – Yüyürəndə ayaqların sürəti ilə əlaqədar çıxan

səs.

ز بز

َْ

لغرب ب

ْ ْ ْ

ِ َ

(I, 308)

Misal çoxdur:

تج تج

çat-çat (I, 310) رش رش

ْ

َ

şar-şar (I, 313)

رج رج

ْ ُ

çur-çur (I, 313) ست ست

tos-tos (I, 317)

قت قت

toq-toq (I, 320) قز قز

ْ

َ

zaq-zaq (I, 321)

قس قس

saq-saq (I, 321) رق رق

qur-qur (I, 448)

Belə isimlər qədim mənbələrdə və müasir dilimizdə geniş yer tutur.

ببوا –

ubub (MK, I, 107);

رترت – tartar (MK,I, 448) özləri indi hophop və dıradıra

şəkli almışdır. Hazırda işlənən leylək, zığzığ, ququ, qurbağa kimi adlar da

təqlidi sözlərdən düzəldilmişdir. Ş.İ.Xətainin bu misrası diqqəti cəlb edir:”

Qum-qum der idi ağacda qumri”.

19

Məsələn, M.Kaşğari lüğətinin I cildində cəmi iki söz

ترج

ْ ْ ِ

(328),

قج

ْ َ

(321) tək şəkildə işlədilmişdir. Təkrarlanmış şəkildə belə sözlər onlarladır.

20

Mətbəənin imkanları ilə əlaqədar müvafiq hərəkələr göstərilmədiyi üçün

oxuculardan üzr istəyirəm – müəllif.

Musa Adilov

328

b) struktur ünsür ilə:

سرج سرج

ْ ْ

çars-çars (I, 332)

سرق سرق

ْ ْ

qars-qars (I, 333)

ترت ترت

ْ

ْ

tirt-tirt (I, 328)

II. İkihecalı sözlər təkrarlanır:

ردب ردب

ْ

َ

badar-badar (I, 341)

رقت رقت

taqır-taqır (I, 342)

رکت رکت

ْ

ِ ِ

ِ ِ

tikir-tikir (I, 342)

ركج ركج

cikir-cikir (I, 344)

ردلب ردلب

buldur-buldur (I, 425)

لجردلج

ْ ِ

رد

ْ ِ

çaldır-çaldır (I, 425)

İkinci tərəfin səslisinin dəyişilməsi ilə təkrarlanan sözlərə aid

misallar:

رق رق

qar-qurیتا رق رق نرق

ّ ِ ْ

ْ ِ

(I, 313)

قجقج

ْ ُ ْ َ

çaq-çuq (I, 320)

لش لش

şal-şul (I, 324)

ترج

ْ ْ َ

ترج

ْ ْ ُ

çart-çurt (I, 328)

ترس ترس

sart-surt (I, 328) کنآيدلق ترس ترس یقاذآ

ْ

ْ

ِْ ْ

ترق ترق

qart-qurt (I, 328) یتا ترق ترق کلا

ّ َ

جرق جرق

ْ ْ

qarç-qurç (I, 329)

Təqlidi sözlərdəki çoxmənalılıq bu lüğətdə də qeyd olunur.

Məsələn, ترک ترک

ْ

ْ

kürt-kürt sözü “ot, yem yeyəndə çıxan səs” kimi

izah olunur və belə bir nümunə verilir: یديي ترک ترک یناپرآ تآ

ِ ْ

(at

arpanı kürt-kürt yedi). Bunun dalınca müəllif qeyd edir ki, həm də

adam bərk şey çeynəyəndə çıxan səsə də bu söz ilə təqlid olunur (I,

329).

Qeyd olunan bu sözlərin bir qismi M.Kaşğaridən bu günə qədər

olan zaman ərzində formasını, mənasını olduğu kimi mühafizə edə

bilməmişdir. Bir qismi isə dialektlərdə, habelə müxtəlif türk dillərində

mühafizə edilib qalmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, başqa söz

kateqoriyalarına nisbətən təqlidi sözlərdə belə dəyişikliklər daha çox

olmuş, bu sözlər daha çox təbəddülata uğramışdır. Bunun əsas səbəbi,

güman edirik ki, həmin sözlərin orta əsrlərdə yazılı ədəbi dildə

işlədilməməsidir. Klassik ədəbi dil xalq danışıq dilinə xas olan bu

kimi sözlərdən mümkün olduqca imtina etmişdir. Bütün bunlara

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

329

baxmayaraq, belə bir fakt şübhəsizdir ki, təqlidi sözlər xalq dilində ən

qədim söz kateqoriyalarındandır.

§ 11. Vasitəli və vasitəsiz təqlid. Dilin hər hansı bir səsindən

müəyyən təəssürat yaratmaq üçün istifadə mümkündür. Sözdəki

müxtəlif səs birləşmələrinin köməyi ilə təbiətdə mövcud olan səsləri

təqlid etmək mümkündür ki, buna dolayı və ya bilavasitə, vasitəli

təqlid (müstəqim, bilvasitə, vasitəsiz təqliddən fərqləndirmək

məqsədilə) demək olar.

Vasitəli təqlidin klassik nümunələrinə Nəsimi poeziyasında

təsadüf edirik:

Susən eşitdim ki, aydır dəmbədəm:

Dəm bu dəmdir, dəm bu dəmdir, dəm bu dəm!

Gər dilim, yar, ğeyrinə meyl eyləsə,

Öz dilim ilədilimni diləmən.

Bu misallarda təkrarlanan səslərin musiqisi hadisəni əks etdirir.

“Hərflər və kəlmələrin imtizacları ilə hasil olan ahəng sayəsində həyat

səhnəsində təsadüf olunan bəzi hadisə və hərəkətləri təqlid və

təsviredici səslər yaratmaq mümkündür ki, buna şeirdə “ahəng təqlidi”

deyilir. Bu tamamilə mexaniki bir mahiyyətdədir. Futurizmin

əsaslarından biri də bu ahəng təqlididir. Lakin bu saf mexaniki halda

olduqda böyük bir qiyməti yoxdur. Bu şəkli-ahəngin, bu zahiri və

şəkli-musiqinin fikir, hiss və məna ilə müvafiqliyi əsasdır. Şeirdə

əsasən aranan da budur. Musiqidə bir növ əsas olan ahəng şeirdə

qüvvətli bir alət, canlı bir vasitədən başqa bir şey deyildir”.

Car çəkir çarxların çaxnaşıq səsi (S.Vurğun) – misrasındakı “c”,

“ç”-ların mənası yoxdur. Bu kimi səs təkrarının bədii estetik

əhəmiyyəti də o zaman ola bilər ki, məzmunla sıxı əlaqədar olsun,

müəyyən bir fikir ifadə etsin. R.Rzanın “İlk səfər” şeirini oxuyan hər

kəs müxtəlif səslərin təkrarı ilə müəllifin qatarın hərəkətini, təkər

səslərini təqlid etdiyini görməyə bilməz.

Qatarım fikrimi anlamış kimidir.

Relslərin tıq-tırıq səsiylə

Şeirimi teleqraf dilinə döndərir

Göndərir:

Moskva yolunun nəğməsi

“Maarif və mədəniyyət” jurnalı, 1926 №10-11, səh.31.

Musa Adilov

330

Şairin ilk səfər nəğməsi

Alınız!

Redaktor, redaktor, redaktor

Qaça-aça qatarım töyşüyür

Və deyir:

Mossskva, Mosskva!

Elə bil bağırır – Qarauuuul!

Qatarım deyəsən yorulub.

Əfsussssss...

Vasitəli təqlidi yazıda vermək, onu qrafik olaraq əks etdirmək

üçün müəlliflər müxtəlif üsullardan istifadə edirlər. Sözləri hecalara

bölmək, ayrı-ayrı səsləri fərqləndirmək, müəyyən səsləri uzatmaq və

ya təkrarlamaq və s. belə üsullardandır.

M.Rzaquluzadənin “Saat” şeirində deyilir:

Haray salacaq: – Vaxtdır-r-r!

Dur-r-r!

Bir sıra hallarda həm vasitəli, həm də vasitəsiz təqlid məqsədi

güdən sözlər eyni mətndə yanaşı işlədilir və bu yolla daha qüvvətli

effekt alınır. Məsələn, M.Dilbazinin bir şeirindən alınmış aşağıdakı

misralarda cırcırama, cırıldamaq, qurbağa, qurr sözləri vasitəsiz

təqliddir, digər ahəngdar sözlərin işlədilməsi ilə isə vasitəli təqlid

yaranmışdır.

Cırcırama cırıldadı...

Gəldi bütün canlı – cana,

Canlı – cana, canlı – cana!..

Qurbağalar bağırdılar...

Dur, məclisi quruda qurr!

Quruda qurrr!..

Başqa maraqlı və qüvvətli bir misal:

Nağaramı vurum-vurum,

Dum-ba-durum, dum-ba-durum (X.Əlibəyli).

M.Dilbazi. Şeirlər. Poemalar. Kiçik pyeslər. Bakı, 1959, səh.79 (Burada

“canlı-cana” tərkibinin defislə yazılışı da onu göstərir ki, məqsəd fikri ifadə

etməkdən daha çox ahəng məsələsidir, estetik məsələdir).

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

331

Burada birinci misrada vasitəli, ikinci misrada vasitəsiz təqlid

vardır ki, bunların oxşar səs tərkibi (alliterasiya) həm görmə, həm də

eşitmə obrazlılığının yüksəlməsinə səbəb olmuşdur.

M.Rzaquluzadənin “Çimən sərçələr” şeirində bu vəziyyət daha

qabarıq nəzərə çarpır:

Cik-cik-cik,

Biz çimirik...

Çimirik qalmayaq çirk.

Cik-cik-cik,

Gəlin çimin!

Çimin, qalmayın çirk-çirk!

Başqa bir misal:

Saat yeddi...

Çıq-çıq, çıq-çıq...

Qalx yataqdan,

Bağçaya çıx!

Çıq-çıq! Çıq-çıq!

Çıx, çıx! Çıx, çıx! (İ.Tapdıq).

Səs təkrarı ilə dilin mənalı ünsürlərinin (söz, morfem) təkrarı

arasında fərqlər vardır. Səs təkrarında yalnız musiqilik nəzərdə

tutulursa, söz təkrarında məna da diqqət mərkəzində durur.

Ümumi xüsusi əsasında meydana gəlsə də, hər bir xüsusi

hadisəni ümumiyə aid etmək olmur. Ekspressiv keyfiyyətə malik

təqlidi sözlərin bir dildə çoxluğu bu dilin bütövlükdə başqa dillərə

nisbətən daha çox ekspressiv olduğu qənaətini doğurmamalıdır.

Ekspressiya üçün də hər dilin ümumi olduğu kimi, səciyyəvi

keyfiyyətləri – xüsusiyyətləri də vardır. Bu cəhətdən St.Ulmanın

aşağıdakı fikri diqqəti cəlb edir. Məlumdur ki, alman dili öz fonetik

strukturası ilə motivləşmiş olan təqlidi sözlərlə olduqca zəngindir,

halbuki belə sözlər fransız dilində çox azdır. Lakin bu dil alman

dilindən heç də az ekspressiv deyildir”.

12. Lüğət tərkibinin zənginləşməsində təqlidi sözlərin rolu.

Azərbaycan dili lüğət tərkibinin zənginləşməsində təqlidi sözlərin

mühüm rolu vardır. Həm də söz yaradıcılığı prosesində bu sözlər tam

Ст.Ульман. Дескриптивная семантика и лингвистическая типология,

Сб. «Новое в лингвистике», вып. II, ИЛ, М., 1962, стр.25.

Musa Adilov

332

ayrı səciyyə kəsb edir. Xüsusi sözdüzəltmə ünsürləri (şəkilçiləri)

vasitəsi ilə təqlidi sözlərdən yeni sözlər (düzəltmə təqlidi söz,

düzəltmə isim, düzəltmə feil) əmələ gətirilir.

Digər tərəfdən müəyyən spesifik şəkilçiləri qəbul edib-

etməməsinə əsasən bu sözlərin əsil, ümumişlək təqlidi sözmü və ya

başqa səciyyəli (alınma, fərdi, yeni, uydurma və s.)

söz olduğu

aydınlaşdırıla bilər. Və ya əksinə, sözlərdə müəyyən şəkilçilər sübut

edir ki, bunun kökü təqlidi söz olmuş, sonralar müxtəlif dəyişmələrə

məruz qalmışdır. Bu mənada təqlidi sözləri öyrənməyin etimoloji

təhlil üçün də az əhəmiyyəti yoxdur. Məsələn, “hənirti” sözünün hənq

[(n)-irti] təqlidi sözdən düzəldiyini söyləmək mümkündür. Eyni üsulla

əmələ gələn qışqırtı, bağırtı, hönkürtü, anqırtı və s. sözlərin varlığı da

bu fikri təsdiq edir.

Təqlidi sözlərdən yeni sözlər düzəltmək üsullarını öyrənməklə

ədəbiyyatda təsadüf olunan müəyyən tərkiblərə düzgün qiymət

vermək mümkündür. Feil və ya isim düzəldici şəkilçi qəbul edən

sözlərin, demək olar ki, hamısı, nə qədər yeni söz olmuş olsa da,

ümumxalq səciyyəsi daşıyır

və ya dildə qədimdən mövcuddur

(əlbəttə, burada yalnız sırf səs təqlidi sözlər nəzərdə tutulur, obrazlı

sözlər isə ümumiyyətlə feilləşmir). Həmin şəkilçiləri qəbul edə

bilməyən sözlər haqqında isə yuxarıdakı fikri söyləmək mümkün

deyildir. Bu sonuncular məhz sözdüzəldici (isim və ya feil düzəldici)

şəkilçi qəbul edə bilməməsinə görə əsil təqlidi sözlərdən fərqlənir.

Bunların bir qismi fərdi olduğu kimi, bir qismi də texniki səslərə

təqlid cəhdi nəticəsində düzəldilmişdir.

1. Dit-di-di, dit-di-di... Turac qızları fikirdən ayırdı

(Ə.Vəliyev).

Məsələn, M.Dilbazinin bir şeirində “ağ fərə”nin qah-qah, qah-qah şəklində

“qaqqıldadığı” göstərilir. Və ya İ. Hüseynov yazır: “...düdüt-ha-düdüt,

kolxozun maşınları belədən belə gedir, elədən elə”. Qeyd olunan təqlidi

sözlərdən feil və ya isim düzəldilmir.

Məsələn, “Traktor tır-tır edib irəliləyir” (M.İbrahimov) – misalındakı “tır-

tır” təqlidi sözündən “tırıltı”, “tırıldamaq” kimi isim və feillər düzəldilə bilir

və bunlar ümumxalq səciyyəli sözlərdir.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

333

2. N.B.Vəzirovun Hacı Qəmbəri deyir: “Gedək yataq, İsrafil

zurnasın çalanacan (əlini ağzına tutub) du-u-u! Ay İsrafil qardaş, du-

u-u! Ölsən də yatıb durmayacağam, du-u-u”.

3. V.Babanlının zavoddan bəhs edən bir əsərində deyilir: “Tak,

trax-trrax... tıssa-tıssa səsləri bir anda bütün sexi bürüdü”.

Bütün bu kimi tərkiblər haqlı olaraq söz hesab edilmir və lüğət-

lərə daxil edilmir. Bunlardan isim və ya feil düzəlmir; duuldamaq,

duuultu, traxıldamaq, traxıltı və s. kimi “sözlər” dildə yoxdur.

Başqa bir misal: “Bir az uzaqdan trap-trup səsi eşidildi”

(A.Şaiq) – cümləsində qeyd olunan sözün orfoqrafiyası təhrif

olunmuşdur, “tarap-turup” (tarap-turupatlılar...” – Nağıldan)

olmalıdır. Həmin təqlidi sözdən düzəlmiş “trappıltı”, “trappıldamaq”

kimi isim və feil dildə yoxdur (“tarappıltı...” vardır). Habelə təqlidi

sözlərin əvvəlində iki samit səs bir yerdə işlənməz.

Substantivləşməyən təqlidi sözlər cümlədə heç bir üzv ilə

əlaqədar ola bilmir; bunlar qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə

bağlanmayan sözlərə bənzəyir, heç bir suala cavab vermir və istənilən

vaxt işlənildiyi cümlənin tərkibindən ümumi məzmuna xələl gəlmədən

kənar edilə bilərlər.

Xırr... Qatar dayandı (Mir Cəlal). Elə bil mis tiyana çaşnı tökür-

lər: “cırınnnqq” (Mir Cəlal). Qaçır qatar, uçur qatar: Taraqhataq

(F.Qoca).

Təqlidi sözlərin də substantivləşməsi əsasən ixtisar ilə əlaqədar-

dır. Məlumdur ki, substantivləşən hər bir söz əşyavi («предметный»)

məna kəsb edib ismə çevrilir və ismin bütün qrammatik əlamətlərini

qəbul edir. Təqlidi sözlər də substantivləşdikdə “əşyavi” səsləri

bildirir, yəni elə səsləri ki, bunlar əşya şəklində təsəvvür olunur.

Substantivləşən təqlidi sözlər ismin cümlədəki bütün vəzifələrində

çıxış edə bilir. Bunlar ismə məxsus nisbət, kəmiyyət, hal şəkilçilərini

qəbul edir.

Əlbəttə, bəzi sonorları nəzərdə tutmuruq. Yarım sait – sonor “R” xüsusilə

fərqlənir. Lakin hər halda daxilində sonor olan sözlər də iki variantda çıxış

edir. OL-da “brovhabrov”, “drin-drin” sözləri getmişdir. Bu sözlərin danışıq

dilində “burov-burov”, “dirin-dirin” variantları da mövcuddur: “Burov-burov

ilə Moskvaya getdi”, “Burov-burov vaxtı idi” (“Koroğlu” dastanlarında:: –

buroy-buroy // broy-broy). Bəzi dialektlərdə Göycə qarğa dra-dra və ya dıra-

dıra adlanır (AB, 43).

Musa Adilov

334

İlk dəfə yarandığı zaman məfhumi səciyyə daşımasa da,

sonralar təqlidi sözlərin mühüm qismi mənaca dəyişilərək təqlid

olunan işin, hadisənin ümumiləşmiş adı olur. Bu zaman söz sanki

məcaziləşir, obraz adı olmaqdan çıxıb məfhum adına çevrilir.

Metaforik təqlidi sözlər bütöv ifadələrin məcaziləşməsinə təsir

göstərir: Pıç-pıç ev yıxar (Atalar sözü); Pişik miyo-miyonu anasından

öyrənər (Atalar sözü); Sən bu cib-cibi kimə öyrədirsən? (C.Cabbarlı).

Bu isə onu göstərir ki, təqlidi sözlər də təfəkkürün məhsuludur, yalnız

duyğu və təsəvvür ilə əlaqədar deyil, ümumilik ifadə edən məfhumlara

çox yaxın konkret məfhumlar ilə əlaqədardır. Həmin sözlərin

məfhumilik bildirən isimlərə çevrilə bilməsi də məhz bununla

əlaqədardır. Bu sözlər metaforik işlənərək müxtəlif əşyaların adını

bildirir: Tıntın (Həsən), Şaqqulu (bəy), tıqtıq (xanım), gurgur (pilətə),

şıqşıq (otu), tıstıs (botanikada - bitki adı), şırşır (bulaq), cırcır (bulaq),

zırzır (ağlağan), çırt (çubuğu), tırtıl, çıqqa, xor-xor (pişik), çaq-çaq,

cızbız, cırbır...

Belə tam substantivləşmiş təqlidi sözlərə sözdüzəldici şəkilçilər

qoşmaqla yeni nitq hissələri əmələ gətirmək olar. Məs.: cızbızçı,

cızbızxana; cığvığçı; tırtıllı (traktor). İsim və sifət düzəldən şəkilçilər

diqqəti daha çox cəlb edir.

...Çaraq-çuruqlu dünya (S.Rəhimov), ...Taraq-turuqlu əlfaz...

(M.F.Axundov), ...Çəm-xəmli nigarım, bəri bax (Vaqif), ...Cızvızçı və

dükançılar (C.Məmmədquluzadə).

Təqlidi sözlərdən isim əmələ gəlməsinin yuxarıda göstərilən

semantik üsulundan başqa, morfoloji, leksik-semantik və leksik-

morfoloji üsulları da vardır. Bütün bu üsullarda substantivləşmə

hadisəsi də mühüm yer tutur.

§ 13. Beləliklə, təqlidi sözlər bir sıra düzəltmə sözlər – isim və

feillər üçün əsas, baza rolunu oynayır. Aşağıda qeyd olunan şəkilçilər

vasitəsilə təqlidi sözlərdən isim düzəlir.

Qeyd etmək lazımdır ki, həmin şəkilçilərdən bəhs edən

müəlliflər bunların təqlidi sözlərdən də isim əmələ gətirdiyini

göstərmirlər

. Müasir dildə çox işlək olmasa da, tarixən bir çox

Bu cəhətdən prof. Ə.Dəmirçizadə aşağıdakı qeydləri ilə fərqlənir: “...cücə,

qarğa, qırğı, qu quşu adları isə əsasən bu quşların səslənmələrinə görə, yəni

cücə adətən ci-ci...cü-cü...cö-cö...cip-cip...tonunda, qarğa da qa-qa...qırğı isə

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

335

isimlərin məhz təqlidi sözlərə həmin şəkilçiləri qoşmaqla düzəldiyi

faktdır. Odur ki, sözlərin morfoloji təhlilində bu şəkilçilərin təqlidi

sözlərə də qoşula bildiyi nəzərdə tutulmalıdır.

1.-a şəkilçisi vasitəsilə əsasən birhecalı (bəzən də ikihecalı) və

təkrarlanmayan təqlidi sözlərdən isim düzəlir. Burada sözün kökü –

təqlidi söz iki şəkildə özünü göstərə bilər. Kök ya bir səsdən

(samitdən) ibarət struktur ünsürlə, ya da ünsürsüz həmin şəkilçiyə

birləşir.

a) Struktur ünsürsüz: lopa, zopa, bağa

(vağ-vağ// bağ-bağ

sözündən).

Bəzən danışıq dilində həmin sözdüzəldici “a” şəkilçisinin

düşməsi də müşahidə edilir. Məsələn, aşağıdakı misalda qıya//qiyya

sözündə olduğu kimi:

O nə quşdur ildə çəkər bir qıya; hər qiyasında yüz min nahaq

qan olur (“El şairləri”).

b) Struktur ünsürlə: lıqqa, cıqqa, şaqqa, daqqa (qarın), daqqa

(papaq), zorba, dıqqa, cızza (uşaq dilində), qıyya (çəkmək), şəlpə,

şəltə, domba, hərrə, lomba, danqa

∗

, zoqqa, happa//appa (uşaq dilində

– yemək. Gəl hapba ye!).

Habelə: goppa (DL), cıqqa (DL), doqqa (DL), hoppa (DL),

çıtqa (DL), bomba (DL), kömbə (DL), dəbbə (DL).

(Son iki misalda “a” şəkilçisinin ahənginə görə incə variantı “ə”

işlənmişdir).

Bəzi sözlərdə “n” struktur ünsürünə təsadüf edilir. Məs.: xorna

(çəkmək), hırra//hırna (vurmaq).

qır...ğı...qı...qı...tonunda səslənmələrinə görə sövti təqlid əsasında düzəldilmiş

adlardır”. Bax: Ə.Dəmirçizadə. 50 söz. Bakı, 1968, səh.64.

A.Ş.Şerbak “qurbağa” sözünün mənşəyindən bəhs edərkən yazır: “Bağa

sözünün əsasında ehtimal ki, səs təqlidi söz durur. Müq.et: uyğurca pak-pak.

Qur (kur) sözünün mənşəyi haqqında müəyyən şey deyə bilmərik” (Bax:

Названия домашних и диких животных в тюркских языках; Сб.

«Историческое развитие лексики тюркских языков». Изд-во АН СССР,

М., 1961, стр. 153). Lakin buradakı «qur” sözünün də təqlidi söz olduğu heç

bir şübhə doğurmur. Bunu bir sıra tədqiqatçılar da təsdiq edirlər.

∗

Müqayisə et: cöngə.

Dialektlərdə bəzən “a” əvəzinə “o” şəkilçisi işlənir. Məs.: qaqqo (DL),

zəqqo (DL), Diqqo ələk, diqqo sac... (Atalar sözündən).

Musa Adilov

336

Bəzən bu isim düzəldən “a” şəkilçisi iki dəfə işlənir və mənanın

şiddətləndirilməsinə, intensiv yaradılmasına səbəb olur. Məs.: qaqqa(-

na) çəkmək.

Qaqqa sözü (qaqqa çəkdi) təqlidi sözdən “a” şəkilçisi vasitəsilə

düzələn isimdir. Bu ismə yenə də təqlidi sözdən isim düzəldən “a” [-

na kompleksində “n” struktur ünsürdür; yuxarıdakı misallara bax]

şəkilçisi qoşulmuşdur.

“a” şəkilçisi bəzi ikihecalı təqlidi sözlərdən də isim əmələ

gətirir. Burada söz kökünün ikinci hecası struktur ünsürdən ibarət olur.

Məs.:

şırıqqa, taraqqa//tırıqqa,

dombra (müqayisə et:

dombul//dumbul, dumbur-dumbur təqlidi sözləri), çolaqqa (DL),

cırıqqa (DL).

-a şəkilçisi qəbul etmiş (və çox vaxt təkrar şəklində işlənmiş)

təqlidi sözlərə yeni sözdüzəldici “ma” şəkilçisi də qoşulur ki, bu

sonuncusuz söz müstəqil şəkildə mövcud deyildir. Məs.:

Zırrama, cırcırama, qurqurama (quşqulu) (DQ), qırqırama (çox

duzlu mənasında) (DL), gurgurama

(uşaq kitabında).

Belə -“a” şəkilçisi ilə düzəlmiş təqlidi isimlərin təkrarı başqa

isimlərin təkrarından fərqlənmir.

Lopa-lopa, domba-domba, cıqqa-cıqqa (tər tökmək) kimi

təkrarların təqlidi sözlərə dəxli yoxdur. Başqa sözlə, isim əmələ

gəldikdən sonra artıq təqlidilik məfhumu arxa plana keçir. Əmələ

gəlmiş isimlər isə ismə məxsus əlamətləri (sözdəyişdirici şəkilçilər,

təkrarlanma və s.) qəbul edə bilir.

II. -ı,-i,-u,-ü şəkilçisi ilə təqlidi sözlərdən atributiv isim düzəlir:

danqı, zırpı, mızı, zırı, sızı.

Habelə: zıqqı

(DL), çaqqı (DL), bombı (DL), bombu (DL),

şoqqu (DL), şoqqı (DL), xırxı (bəzi dialektlərdə: əl mişarı mənasında).

Bu şəkilçi bəzi sözlərin tərkibində yaşayır. -ıl,-il,-ul,-ül şəkilçisi

də bir sıra təqlidi sözlərdən isim düzəldir: dombul//dumbul, gombul...

R.Kunqurov özbək dilində (səs) təsviri sözlərdən bəhs edərkən belə misallar

çəkir: jaranqlama, şargirama, yargirama. Bax: Р.Кунгуров. Тасвири

сузлардан ясалган сифатлар. «Труды Самаркандского гос.ун-та им.

А.Навои», вып №139, 1964, стр.18.

N.K.Dmitriyev də bu sözün təqliddən düzəldiyini göstərmişdir.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

337

Bu kimi isimlərə yenə də isim əmələ gətirən –ı,-i,-u,-ü şəkilçisi

qoşmaqla intensiv mənalı sözlər düzəlmiş olur. Məs.: cıppılı//cumbuli

[cumb-ul-i], cunquli [bəzən cunqul yerinə cunquş da işlədilir; “ş”

ünsürü ən çox kiçiltmə bildirən ünsürdür. Elə bu kimi, intensivlik

yaradan sözlər də kiçiltmə bildirir], çıqqılı, dıqqılı

∗

Bu intensivliyi yenə də artırmaq mümkündür:

cumcumbuli//cıpcıppılı (əsasən danışıq dilində) və s. Bütün bu kimi

kiçiltmə bildirən (bir növ intensiv) sözlərə yenə kiçiltmə billdirən “ca”

şəkilçisi qoşulur (sanki “intensivin kvadratı” yaradılır). Məs.:

çıqqılıca, dıqqılıca və s.

III. –an,-ən,-in şəkilçisi vasitəsi ilə bəzi təqlidi sözlərdən isim

düzəlir: şırran (şır-şır sözündən), şirdan (sırt sözündən), dıqqan (DL),

zobban (DL).

Buraya OL-dəki dombalangöz (müq.et: dombagöz), çəkçəkin

(ədəbi dildə: çəkçəki – quş adı), pərpərən (//pərpərək) sözləri də

aiddir. Məs.: Müəllimlərin pərpərən toxumu kimi hərəsini bir kəndə

dağıdır (C.Gözəlov).

Bu şəkilçi bəzi təqlidi sözlərdən həm də düzəltmə feil əmələ

gətirir: hoppanmaq, hıqqanmaq, qıcanmaq, gücənmək.

Həmin şəkilçi bir sıra sözlərin tərkibində də özünü göstərir.

Məs.: pətənək (// pətək), sağsağan

∗

(zığ-zığ//zıx-zıx quşu) dağdağan

(Dağdağana

dağda dana böyüdü... Sabir).

IV. -q,-k,-aq,-ək,-ıq,-ik,-uq,-ük şəkilçiləri ilə əsasən birhecalı

təqlidi sözlərdən (struktur ünsürlü və ünsürsüz) isim düzəlir: şıllaq,

şallaq, şıltaq, hinaq, qıdıq, pipik, tütək//düdük, fırıq (işi fırıqdır),

lümək, lopuq, pərək (burun pərəyi), çəpik, sırtıq//çırtıq, pətək, kirtik,

∗

Müqayisə et: uşaq oyunu – naqquli. Dilimizdə bir növ ümumiləşmiş xüsusi

ad olan Şaqquli (klassik ədəbiyyatımızda olan Əmr və Zeyd adları ilə

müqayisə et) sözü də bu üsulla düzəlmişdir. Misallar: 1) O yanı taxta, bu yanı

taxta, Şaqqulu bəy otaqda (Tapmaca); 2) Şaqqulu bəzəkli qaldı (bu məcazi

ifadə əsasən Bakl dialektində işlənir).

∗

Bu kimi sözlərin bir qismi yer adları kimi də işlənir: Sağsağan (dağ zirvəsi),

Dağdağan (kənd) və s.

Sonuna “a” əlavə edilən belə sözlər yenə vardır: qaqqana,

cuqqana//cıqqana, dıqqana, şaqqana// şaqqanat (çəkmək). OL-də pərtənəgöz

(müq. et: pərtdəgöz).

Musa Adilov

338

topuq, cırıq, zırıq, titrək, palçıq

, işıq (müq.et.: - iş//-ış-armaq, ış-

qarmaq)

, təpik//tipik

, şapalaq

, cınqırıq, sümük

və s

∗∗

Ördək sözünün ör-dək//örd-ək//hört-ək şəklində, hər halda səs

təqlidi ilə əlaqədar olduğu şübhəsizdir.

Cınqırıq sözünün kökü – cınqır da isimdir. Bu ismin kökü isə

cınq – təqlidi sözdür. Struktur “q” ünsürü qəbul edən “cın” sözü

sözdüzəldici ır (-ıl; müq.et.: dombul, cumbul-i və s.) ilə birləşib cınqır

təqlidi ismini (cınqırını çıxarmamaq) əmələ gətirmişdir ki, bu sonuncu

da yenə təqlidi sözdən isim düzəldən “ıq” şəkilçisi vasitəsilə intensiv

mənalı yeni isim əmələ gətirmişdir.

Zahirən bunlara bənzəsə də, aşağıdakı vahidlər təqlidi sözlərdən

deyil, təqlidi feillərdən düzəlmişdir: asqırıq, bvağırıq, öskürək,

püskürək//püskürük, fınxırıq, fısqırıq, fışqırıq, hıçqırıq, hönkürək,

hayqırıq, çağırıq, çığırıq, qırpıq (gözüqırpıq), qışqırıq.

Türkmən dilində “döş” mənasına gələn kükrək (kükrə-k) sözünü

də buraya aid etmək olar. Bu sözlərin bəzilərinin kökləri (obrazlı qırp-

, təqlidi cır-) həm təqlidi söz, həm də feil mənası daşıyır. Belə

Bu sözün kökü “palç” dilimizdə təqlidi söz kimi işlənmir. Bəzi türk

dillərində isə müstəqil söz kimi yaşayır. Bax: М.Худайкулиев.

Пoдражательные слова в системе словопроизводства туркменского

языка. Труды Института языка и литературы АН СССР, 1957, стр.82.

Э.В.Севортян. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском

языке. ИВЛ, Л., 1962, стр.201.

35

Э.В.Севортян (Bax: yenə orada, səh.466) da bu sözün təqliddən

düzəldiyini göstərir.

Bu sözün kökünün sapp(-ıq)//şapb(-ıq), yaxud sap(-alaq) olduğu ehtimal

edilir.

E.V.Sevortyan bu sözün kökünün (süm) [buradan da sümürmək] təqlidi söz

olduğunu (bax: yenə orada, səh. 414) göstərir.

∗∗

Dilimizdəki təqlidi pəltək, vokativ doduq//xotux, obrazlı nıtıq (nıtıq burun)

(müq. et: nıs/nısburun) sözlərini də bura daxil etmək mümkündür. Habelə

torpaq//torpaq (top-ar-aq?) sözünün də mənşəyi bununla əlaqədar izah edilə

bilməzmi?

Sözün əsli “qıyqırıq”dır. Bunun kökü “qıy” sözü “qıy vurmaq”, “qıy

çəkmək” ifadələrində işlənir. DL-də həmin mənada qıylamaq, qıyxırmaq

sözləri vardır.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

339

sinkretik köklər təqlidi sözlərə çox xasdır

və buna görədir ki, məsdər

şəkilçisi “-maq/-mək” belə köklərə bitişdikdə isim əmələ gətirir. Məs.:

cırmaq, toxmaq, çaxmaq

, qırpmaq

(göz qırpmaq tərkibində).

Bəzən -aq... şəkilçisi təqlidi söz kökünə deyil, bu söz kökünə

qoşulmuş olan -an,-ən şəkilçisindən sonra gəlir və beləliklə, sanki -

anaq,-ənək şəkilçiləri də təqlidi sözlərdən isim düzəldən şəkilçi kimi

formalaşmış olur. Məs.: pətənək (pətək), xirtdənək (xirtdək), qayqanaq

və s.

V. -ız, -iz, -uz, -üz, -az, (-əz) şəkilçisi də bir sıra təqlidi sözlərə

qoşularaq isim düzəltmişdir: ulduz

, cılız

, öküz, toppuz,

donuz//donquz

, dımbız//dumbuz (dialektlərdə yumruq

mənasında

işlənir), pampız, qapaz.

Bəzən “qarpız” sözünün fars dilindəki “xərbuzə”dən düzəldiyini

söyləyirlər. Məsələn, V.Q.Yeqorov müxtəlif türk dillərində işlənən bu

sözün (arpus, xarpuz, arbuz, karpız, karbuz, karpuz, qarpız, barpız,

tarvuz) farscadan ( زبرخ

) olduğunu deyir. Müəllif göstərir ki, farsca

“qarpız” tərbuz ( زوبرت ) adlanır.

Э.В.Севортян. Указ.раб.

Müqayisə et: dırmaq, dırnaq, cırnaq.

E.V.Sevortyan da bu sözü təqlidi feil hesab edir. Bax: Göstərilən əsəri,

səh.333.

Sözün əsli yıldız olub, dilimizdə işlədilməyən «yılt” təqlidi sözündən

düzldilmişdir. Burada “l” səsi N.İ.Aşmarinin belə bir fikrini bir daha təsdiq

edir ki, türk dillərində bu səs işıqla əlaqədar olan obrazlı sözlərdə özünü

göstərir. (Вax: «Подражание в языках Среднего Повольжя», Известия

АГУ им. В.И.Ленина, Баку, т.2-3, 1925, стр.146.

Sözün kökü “cıl”, cılğa və cılğı sözlərinin tərkibində də qalır. Ehtimal ki,

dılqır//dılğır sözünün kökü də fonetik dəyişməyə uğrayan (c d) həmin “cıl”

sözüdür.

Sözün kökü don//donq, feili donquldamaqdır. İntensiv forması donq-donq

donquldamaq. Müasir dildə bu söz ilə donuz deyil, əsasən ayı səsinə təqlid

edilir. Olsun ki, bu sözlərin sonrakı məna diferensiasiyasının nəticəsidir.

Р.Рустамов. Глагол в диалектах и говорах азербайджанского языка

(автореф. докт. дисс.), Баку, стр.16. Hər iki sözün kökünü (dum və yum)

müqayisə et.

В.Г.Егоров. Этимологический словарь чувашского языка. Чебоксары,

1964.

Musa Adilov

340

هزبرخ və ya هزوبرخ isə fars dilində yemişə, qovuna deyirlər.

Belə bir fikir vardır ki, fars dilində iki cür yazılışı olan söz

kökləri bir qayda olaraq fars sözü deyildir.

Məs.: B.V.Millerin

lüğətində gedən ağıl لغآ və لوغآtapança هچناپط və هچناپت və s. kimi.

Bu cəhətdən də iki cür yazılan هزبرخvə هزوبرخsözünün əslində

alınma olduğunu deyə bilərik.

Ehtimal etmək olar ki, bu söz bizim dilimizdən fars dilinə

keçmiş və “xalq etimologiyası” təsiri ilə həmin şəklə düşmüşdür.

Qarpız sözünün kökü (qarp-) danışıq dilində “qarp elədi” tərkibində və

məhz təqlidi söz mənasında yaşayır.

Rudəkinin məşhur هزبرخ ود یتسدب هتشادنرب سک misrasının

dilimizdə “Bir əldə iki qarpız tutmaq olmaz” şəklində tərcüməsi əslinə

müvafiq deyildir.

Göydən gedən qazlar; Bir-birlərin gopazlar (El şairləri, II,

səh.169) misalında “gopazlar” sözünün əsası olan “gopaz” (“qapaz”

ilə yaxın deyilmi?) sözü gop//gup (və ya gopp//gupp) təqlidi sözündən

(feili isə: gop// gup-a-maq) düzəlmişdir.

Yıldız sözü ilə yıldırım sözlərinin kökü eyni “yılt” təqlidi

sözüdür. Burada -ız və -ır [yıld//t-ır-ım] şəkilçilərinin biri əşya adı,

digəri proses adı (yıldır- müqayisə et: çıldır-maq) bildirir. Həmin

şəkilçilər z və r səslərinə görə fərqlənir.

Məlum olduğu üzrə qədim zamanlarda türk dilləri iki dialekt

qrupuna bölünürdü ki, bunların birinin sözlərinin sonunda və ortasında

işlənən “z” səsi digər qrupun sözlərində “r” ilə müvafiq gedirdi. R

qrupuna çuvaş dili, Z qrupuna qalan türk dilləri daxildir.

Q.Ramstedt güman edirdi ki, bir sıra sözlərdə R səsi Z səsinə

keçdiyi üçün, R qrupu dilləri daha qədim hesab olunmalıdır. Başqa

sözlə, göz sözü görmək feilindən, quduz sözü də qudur-maq feilindən

törəmişdir və s. Bir çox türkoloqlar və monqolşünaslar bu hipotezanı

qeyd-şərtsiz qəbul etsələr də, həmin fikrə qarşı çıxanlar da yox

deyildir. Məsələn, V.V.Radlov göstərirdi ki, çuvaş dilindəki R səsi Z-

dan törəmişdir. B.A.Serebrennikovun fikrincə, müxtəlif dillərdə

Bax: Персидско-русский словарь (сост. Б.В.Миллер), М., 1953, səh.

189

Bu məlumat üçün filoloji elmlər namizədi B.Abdullayevə təşəkkür

bildirirəm.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

341

səslərin inkişafı tarixi üzərində aparılan müşahidələr göstərir ki, qapalı

hecanın sonunda R çox zaman Z-dan törəyir və R heç vaxt Z-yə

çevrilmir.

Yuxarıdakı fikrə tam əks olan bu hökmü doğrultmaq üçün

müəllif bir sıra dillərdən nümunələr göstərir. Məsələn, kamsk-bulqarca

“xır” sözünün daha daha qədim gъz-dan əmələ gəldiyini qeyd edir.

Bizcə, məsələyə bir qədər başqa cəhətdən yanaşmaq lazımdır.

“Göz” sözü “gör”dən yaranıb, yoxsa əksinə “gör” sözü “göz”dən

yaranıb? Axı gözük-mək // görükmək feili müvazi formalarda işlənir və

ya “gör” sözü bütün müasir türk dillərində və qədim yazılı abidələrdə

mövcuddur və s. Burada məsələ sözün kökünü müəyyənləşdirmək-

dədir. Hər iki sözün kökü “gö” – ünsürüdür ki, “z” əlavəsi ilə bu

kökdən isim, “r” əlavəsi ilə feil əmələ gəlmişdir. Z-nın isim, R-nın

feil yaratması təqlidi sözlərdə daha aydın müşahidə olunur

(yıldız//yıldır-ım). Müqayisələr göstərir ki, bəzi başqa sözlərdə də

vəziyyət belədir. Məs.: öküz və böyürmək kimi... Tatar dilində

böyürmək əvəzinə ükör, öküz əvəzinə də üqez işlədilir.

Beləliklə, N.K.Dmitriyevin çox düzgün olan “R – təqlidi sözlər

feil əsasını, Z – isim əsasını səciyyələndirir”

fikri təqlidi sözlər

materialı üzrə də təsdiq edilə bilər.

-ız,-iz,-uz,-üz şəkilçisini qoşmaqla düzələn sözlərdən biri də

xoruz sözüdür. Müxtəlif lüğətlərdə və tədqiqat əsərlərində bu sözün

fars dilinə məxsus olduğu göstərilir ki, bu fikir inandırıcı deyildir.

Müqayisəli-etimoloji təhlil nəticəsində məlum olur ki, xoruz sözü də

səs təqlidindən düzəldilmiş isimdir. Bu sözün müxtəlif türk dillərində

aşağıdakı variantları vardır: xoraz (uyğurca), koroz (qırqızca), xuroz

(özbəkcə), xoraz (türkməncə), horoz (türkcə), xoraz (qaraqalpaqca),

koraz (noqayca), xoraz (balqarca), xoraz (qumuqca).

Bütün bu misallarda -uz//-az//-oz sözdüzəldici şəkilçi olub, kök

hissəsi xor-//kor-//xur-//hor- morfemindən ibarətdir. Burada ümumi -

r- ünsürünü nəzərə almasaq, sözün arxetipini ümumiləşdirilmiş

şəkildə qo- kimi bərpa etmək mümkündür. Qo- və ya qu- həmin quşun

Bax: Б.А.Серебренников. Методы изучения истории языков,

применяемые в индоевропеистики и в тюркологии (сб. «Вопросы

методов изучения тюркских языков», Ашхабад, 1961, səh.56)

49

Н.К.Дмитриев. Соответсвие Р//З. «Исследования по сравнительной

грамматике тюркских языков», ч.I, Фонетика, М., 1955, стр. 525

Musa Adilov

342

səsinə təqliddən başqa bir şey deyildir. Maraqlıdır ki, qaraçay dilində

xoruz anlayışını bildirmək üçün ququrukku sözü işlənir ki, bunun səs

təqlidi olduğunu deməyə ehtiyac yoxdur.

Məlumdur ki, ən qədim köklər öz qeyri-müəyyənliyi, yayğın

mənalılığı ilə səciyyələnir. Qo-//qu- ünsürü də çox müxtəlif

mənalarda işlənmişdir. Bu ünsür ötmək, oxumaq, banlamaq, geniş

mənada danışmaq//söyləmək//demək mənalarına uyğun gəlir. Bu fikri

belə bir cəhət də təsdiq edir ki, xoruz anlayışı başqırd dilində ətəs,

tatar dilində ətəc şəklində olub hər iki dildə əyt/de sözü ilə əlaqədardır.

(Eynilə “söz söyləmək, demək, danışmaq, çağırmaq” mənası daşıyan

latın sözü sapo alman dilinə keçib nohp şəkli almış və xoruz mənası

kəsb etmişdir). Nəhayət, çuvaş dilində xoruz məfhumu aytan sözü ilə

ifadə olunur və bu söz tərcümədə “oxuyan”//”ötən”//”banlayan”

(«поющий») deməkdir. Maraqlıdır ki, rus dilində «петух» sözü «

петь» feili ilə bağlıdır.

VI. -Daq, -dək, -dıq şəkilçisi ilə sözlərdən isim düzəlir: cızdaq,

çatdaq, xirtdək, tapdaq, fırıldaq, çağırdaq, şaqqıldaq // (çaqqıldaq –

DL)*...

Bu mürəkkəb şəkilçilər da//də (habelə: dı) və q//k ünsürlərinə

bölünür. Da//də vaxtilə dilimizin sözdüzəltmə sistemində müəyyən rol

oynasa da, artıq öz yerini la//lə şəkilçisinə tərk etmişdir. Bunların

eyni şəkilçi olduğunu sübut edən faktlar çoxdur. Ədəbi dildə işlənən

aldanmaq, aldatmaq (məhəlli forması – allanmaq, allatmaq),

dialektlərdə: başdamağ, işdəmək, tişdəmək

(başlamaq, işləmək,

dişləmək əvəzinə); xalq dilində: Bozdar (it adı), bozdamac//bozlamac;

“Şühədənamə”də: örtüldük (örtük), bağırdaq (uşaq bələmək üçün

sarğı) və s. formalar geniş yayılmışdır. Ədəbi dildə habelə batdaq,

qızartdaq,

tüklü (Ə.Məmmədxanlı), gözübatdaq, qarabatdaq,

qaşqaldaq kimi sözlərdə həmin şəkilçilər müşahidə olunur.

*Eyni şəkilçi başqa türk dillərində də mövcuddur. Məsələn, özbəkcə xigildok

(-hıqqıldaq) sözü qırtlaq mənasında, şilpildok sözü malları qaçırmaq üçün

onların quyruğuna bağlanan şaqqıldayan şey mənasında və s. işlədilir. Müq.

et: Tavanda işıq şappıldaqları (R.Rza).

Bax: K.T.Ramazanov. Salyan dialektinin fonetikası. Azərb.SSR EA

Xəbərləri, 1956 №6, səh.72.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

343

N.K.Dmitriyevin müxtəlif türk dillərindən göstərdiyi

şaqraq [-

şaqır(d)aq], fırıldaq (uşaq oyuncağı mənasında), şarpadaq, pıtpıdaq,

şapırdaq, çınqırdaq sözləri buraya aid edilə bilər.

Bu şəkilçili sözlər dialektlərdə xüsusən çoxdur. Məs.:

S.Rəhimovun işlətdiyi işıldağ (gözlər), hövüldək (adam) və s.

dialektizmlər kimi.

Feil düzəldici la/lə şəkilçisi isimlərdən feil əmələ gətirdiyi kimi,

daq, dək və dıq şəkilçilərinin birinci hissələri də təqlidi sözlərdən feil

düzəldir. Məs.: tapdamaq, partdamaq, çırtdamaq...

Haqqında danışdığımız şəkilçilərin ikinci hissəsi q//k isə

feillərdən isim düzəldən şəkilçidir. Həmin vəzifəni çimdik, dimdik

sözlərində “k” ünsürü, xortdan, cırtdan sözlərində “n” ünsürü görür.

Müasir ədəbi dilimizdə eyni şəkilçi kimi da... və la... müvazi

şəkildə bəzən özünü göstərir.

1) Zərbəli divarın çatdağından

deyir (C.Məmmədquluzadə). 2)

Qanun-qaydalar... çatlaq-çatlaq olmağa başlayırdı (M.İbrahimov).

Başqa misallar:

Canı xirtdəyinə yığıldı (S.Rəhimov). Xirtdək sümüyü...

(Ə.Əbülhəsən) ifadələri (buradan da “xirtdəkləmək” ilə yanaşı

“xırtləgini cırır” (Ə.Nəzmi), “xırtlağının tərpəndiyini gördü”

(Ə.Əbülhəsən) formaları yaşamaqda davam edir.

Bu şəkilçilərin paralelizmi təqlidi feillərdə də özünü göstərir.

Məs.:

çırtdamaq//çırtlamaq, pırtdamaq//pırtlamaq, xortda-

maq//xortlamaq (lakin müqayisə et: tapdamaq və onun intensiv for-

ması tapdalamaq).

“Fırtdıq” (sözün kökü “fırt”-dır. Misal: Elə bil fırt eləyib bur-

nundan düşüb) sözündən “d” düşərək bəzən fırtıq şəkli alır. Bu sözün

“fırtılıq” şəkli də (ümumiyyətlə təqlidi sözlərdə -ıl...struktur ünsürü

intensivlik yaradır) vardır. Məs.: Burnu fırtılıqlı corma-cocuqlar...

(C.Məmmədquluzadə). Həmin şəkilçili sözlər bəzən məhəlli və ya

Bax: Н.К.Дмитриев. Строй тюркских языков. ИВЛ, М., стр. 73-75.

Yenə orada, səh.99.

Bu sözün “çat” forması da metaforik şəkildə işlənir. 1) – Usta, küpəniz

irəlidən çat idi. Ya təzəlikdə sınıb? (C.Məmmədquluzadə); 2) İstidən çat-çat

olan gölməçə yerlər...(Mir Cəlal).

Musa Adilov

344

fərdi sözlərdən ibarət olur. Məs..: çıraqdan bir çırtdaq atıldı (“Azərb.

nağ.”).

Bütün bunlardan sonra S.Cəfərovun aşağıdakı qeydlərinə etiraz

etmək lazım gəlir. S.Cəfərov yazır:

“Fikrimizcə, dilimizin çırttıq (çırtıq), fırtıq (fırttıq) sözlərində

təsadüf edilən -ıq, -tıq, qoltuq sözündə təsadüf edilən -tuq şəkilçisi -

lıq//luq şəkilçisindən assimilyasiya və dissimilyasiya hadisələri

nəticəsində l səsinin t səsinə keçməsi yolu ilə əmələ gəlmişdir.”

Təkrar edirik ki, da//də//dı və q//k şəkilçilərindən birincilər

təqlidi sözlərdən feil düzəldən, ikincilər isə bu təqlidi feillərdən isim

düzəldən şəkilçilərdir. Və demək lazımdır ki, artıq bir bütöv şəkilçi

kimi nəzərə çarpan bu daq/dək şəkilçili sözlərin bəziləri müasir dildə

laq//lək şəkilçili sözlərlə müvazi işlənir. Tarixən isə bu ikincilərin

əvvəl, birincilərin sonra meydana gəldiyini və onlardan (ikincilərdən)

törədiyini söyləmək üçün heç bir elmi əsas yoxdur. Əvvələn, bu

daq//dək şəkilçili bütün sözlər laq//lək ilə əvəzlənə bilmir. Sonra, bu

daq... forması “da-q” mürəkkəb şəkilçisidir ki, buradakı “da-” bir

çox tədqiqatçıların ümumi fikrinə görə müasir “la”-ya nisbətən qədim

hesab olunur. Odur ki, S.Cəfərovun yuxarıdakı fikri, habelə

ədəbiyyatda bu şəkilçilərə münasibətdə özünü göstərən bəzi fikirlər,

məsələn, “cızdaq” sözünün guya müxtəlif fonetik hadisələrə

uğrayaraq, “cızlıq” sözündən düzəldiyi fikri qənaətbəxş deyildir.

Ümumiyyətlə, təqlidi isimlər müxtəlif fonetik-morfoloji

variantlara malik olur. Burada müxtəlif dialektlərin təsiri özünü

göstərdiyi kimi, subyektiv momentlərin də az əhəmiyyəti yoxdur.

Məs.: bomba (DL), bombı (DL), bombu/bommu (DL), habelə dıqqa,

dıqqana, dıqqancıq, dıqqanacıq və s.

VII. Təqlidi sözlərdən isim əmələ gətirən bir sıra şəkilçilər çox

az sözdə özünü göstərir.

a) -cək şəkilçisi: tüpürcək [tüpür//tüfür sinkretik tipli təqlidi

sözün kökü tüp//tüf-dür].

S.Cəfərov. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı, 1960, səh. 84-85.

Bax: H.Zərinəzadə. Fars dilində Azərbaycan sözləri. Bakı, 1962, səh.252.

Bu kitabda “cız” sözünün real mənası, etimologiyası, danışıq dilində işlənən

cızğal, cızğalaq, cızğalağını çıxarmaq kimi söz və birləşmələrdə yeri çox

düzgün şərh olunmuşdur, sözün fars dilinə keçdiyi göstərilmişdir.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

345

b) -əng şəkilçisi: fişəng, tüfəng.

c) -cı şəkilçisi: damcı (sözün kökü dam//tam sinkretik təqlidi

sözdür. Həm təqlidi söz, həm də feil kimi təsəvvür olunur).

ç) -tə şəkilçisi : piltə (sözün kökünü pilpilə sözü ilə müqayisə et).

d) -laq şəkilçisi: taqqalaq (əsli: taqqanaq), tağalaq.

e) -ğa//-gə şəkilçisi: qarğa, çəyirtgə [//çik-ir (t)-gə].

ə) -man şəkilçisi: dəyirman.

Dəyirman//dəgirman//tıqırman sözünün kökü dəgir//di-

gir//diyir

//tıqır təqlidi sözdür. Bu sözün ikinci hissəsi “man” bir sıra

türk dillərində müstəqil söz kimi yaşayır. Qırğız dilində “getmək”,

“hərəkət etmək” (kайда мандын – hara getdin?), altay və şor

dillərində “qaçmaq, yüyürmək”, qədim uyğur dilində “addımlama”,

“qaçma”, “gediş”, qazax, yakut, uyğur dillərində “getmək”, “yerimək”

(man,) mənalarında işlədilir.

f) -ım, -im, -um, -üm şəkilçisi: qurtum (bir qurtum su), çırtım

(bir çırtım soğan), xortum, cırım (bəzi dialektlərdə isim mənasında; –

“cırım çəkmək” tərkibində, ildırım//yıldırım, sıldırım//şıldırım

(ümumiyyətlə təqlidi sözlərdə s və ş səslərinin paralelizmi diqqəti cəlb

edir: şonqar//şunqar və sunqar kimi), üfürüm (daş daşı bağlamasa

hörgü bir üfürümlə uçar – K.Dadaşoğlu).

Buraya qığılcım sözünü də aid etmək olar. Qığılcım sözünün

(giyilcim

bəzi dialektlərdə qılcım

(qılçıq sözü ilə bunun

kökü eynidir) variantı da vardır.

Eynilə rus dilində bu sözün qarşılıqlı «капля» isminin kökü «кап»həm

feilin (капать) köküdür, həm də təqlidi sözdür.

DL-də “diyir” sözünün “təkər” mənasında işlənildiyi göstərilir. Hər iki

sözün kökü eynidir.

58

Çırtma sözü də buraya aid edilə bilər: çırtım çırtıma çırtma. Məs.: “Birinə

bir çırtma vurdu”(S.S.Axundov).

Günes…kivilcim gibi sönüverdi (“Güzel masallar”).

Təqlidi söz köklərindəki l səsinin əsasən işıqla əlaqədar sözlərdə özünü

göstərdiyini irəlidə N.İ.Aşmarinə əsaslanaraq qeyd etmişik. Məs.:lıp-lıp//lap-

lap (gözlərini döymək) lum-lum (udmaq), ləh-ləh, lök-lök və s. Bu barədə

həm də bax: Н.К.Дмитриев. Этимология слова

یدرقل

«Строй тюркских

языков», ИВЛ, М., 1962, стр.58.

Musa Adilov

346

§14. Təqlidi sözlərin quruluşca təhlili bir sıra isimlərin

etimologiyasını müəyyənləşdirməyə imkan verir. Gördüyümüz kimi,

bir çox isimlər – heyvan, quş və s. adları mənşə etibarilə təqlidi

sözlərə bağlıdır. Məhz təqlidi sözlərin morfoloji strukturasını

öyrənmək nəticəsində məsələn, bildirçin sözünün tərkibini düzgün

müəyyən etmək olar. Bu söz iki hissədən ibarətdir: bildir və çin. İkinci

hissəni təşkil edən “-çin” sözü qədim türk dillərində əsasən “quş”

mənasına malik olmuşdur.

Bu qədim ünsür göyərçin, sığırçın

sözlərində də özünü göstərir.Bildirçin sözünün birinci (bildir-) isə

bild- təqlidi kökü və -ir struktur ünsürlərindən mütəşəkkildir: bild//pilt

həmin quşun səsinə təqliddir.

Tarlalarda bildirçinlər konsert verir: bılt-bılıt (S.Rüstəm).

Bildirçinlərin nəğməsi yayıldı hər tərəfə... “Bıp-bılıt, bıp-bılıt, bıp-

bılıt” (T.Elçin). Biçilmiş tarlaların küləşliyindən bildirçinlərin “bit-

billit” səsləri gəlirdi (S.S.Axundov).

Sözün əsli (bit-bilit//pit-pilit/

bərpa oluna bilər.

Yuxarıda gördüyümüz -aq...//-ıq... şəkilçişini də bu sözə qoşub

isim əmələ gətirmək olardı. Məs.: bıt-bılıt+aq→ bıtbıltaq →bıtbıldaq.

Doğrudan da, bildirçin anlayışı bəzi başqa türk dillərində təqlidi

sözlərdən isim düzəldən həmin -aq... şəkilçisinin köməyilə bıtbıldaq

şəklində işlədilir. Bildirçin quşuna çuvaş dilində pětpeltěk, bir sıra

başqa türk dillərində быт-былдыкь deyilir.

Qaqauz dilində pïtpïdag

(pitpidaq) adlanan

bu quşa özbəkcə bitbildik, başqırd və tatarca

bıtbıldık, oyrotca patpadıl, tuvincə patpadak deyilir.

Г.Касумбейли. По поводу одной этимологии у Потебни. «Труды

Института Языка АН Азерб. ССР», т.1, Баку, 1947, стр.24.

Müq.et: “...Bildirçinlərin vıt-vıdı, vıt-vıdı səsləri...eşidilirdi” (Q.Xəlilov).

Bax: Э.В.Севортян. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском

языке, ИВЛ, М., 1962, səh. 429.

64

Bax: Н.К.Дмитриев. Очерки южнотюркской мимологии («Строй

тюркских языков», ИВЛ, 1962).

Bax: Д.Х.Базарова. К этимологии некоторых древнетюркских названий

птиц. «Вопросы тюркологии», 1975, №4,səh. 15.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

347

Bıt-bılıt (bıt-bılt+aq) modelində qurulmuş başqa tərkiblər

haqqında da eyni sözləri söyləmək mümkündür. Məsələn, qaşqaldaq

və ya Bakı dialektində oyun havası qıtqılıda(q)//qıtqılıdı(q).

Bu qeyd olunan isimlər təqlidi sözlərə həmin -aq... şəkilçisi

qoşmaqla düzələn başqa isimlərdən onunla fərqlənir ki, bunların

kökünü təşkil edən sözlər məhz təkrarlanmış şəkildə mövcud olur:

bılt-bılt(-aq) kimi.

Bildirçin sözünün morfoloji-etimoloji təhlili digər bir quş adının

– “göyərçin” sözünün izahına dolayısı ilə yardım göstərir (“Quşu

quşla tutarlar” ifadəsi burada səciyyəvi bir məna kəsb etmiş olur).

Bu sözün birinci hissəsi (göyər) rəng bildirən göy sözü ilə

əlaqədar deyildir. Ə.Ziyatayın “Bakı gecələri” şeirində “Göy göyərçin

qanadlıdır” ifadəsi işlənmişdir ki, burada rəng bildirən “göy”

sözündən məqsəd daha çox ahəng, alliterasiya yaratmaqdır. Göyərçin

göy rəngdə olduğu kimi, ağ, qara və s. də ola bilər.

Bununla belə, bəzi tədqiqatçılar göyərçin sözünü “göy” sözü ilə

əlaqələndirməyə çalışırlar və hətta belə bir “dəlil” gətirirlər ki,

məsələn, rus dilində də «голубь» sözü «голубой» sözündən

törəmişdir. Bu mülahizədə bir neçə anlaşılmaz, dolaşıq cəhət vardır.

Əvvələn, dilin ümumi qanunlarından biri belədir ki, adətən (tarixən)

sifətlər isimlərdən sonra və onların əsasında meydana gəlmişdir. Belə

olduqda голубой sözü голубь sözündən əmələ gəlmiş hesab

edilməlidir, əksinə yox. Dilin digər bir ümumi qanunu da vardır:

düzəltmə sözlər sadə sözlərdən və onların əsasında meydana gəlir. Bu

qanuna görə də əvvəl голубь, sonra голубой sözü meydana

gəlmişdir.

Dilçilik elminin tədqiqat metoduna görə (tarixi-müqayisəli

dilçilik) bu və ya digər dil vahidini izah edərkən başqa sistemli dillərin

faktlarına yox, hər şeydən əvvəl ana dilinin tarixi faktlarına və dialekt

materiallarına, habelə qohum dillərə nəzər salıb, araşdırmalar aparmaq

lazımdır. Bu, elmi etimologiyanın başlıca prinsiplərindəndir.

Göyərçin sözü dialektlərimizdə gügərçin//güvərçin// gövərçin

şəkillərində işlənir. Bir sıra bədii əsərlərdə, məsələn, H.Cavidin

“Knyaz” əsərində “gövərçin” işlənilmişdir:

1.Ah, nazlı gövərçin!

Dilbər hərəmim, sən nə gözəlsin.

2. Axşam da bərabər uyuruz nazlı gövərçin...

Musa Adilov

348

Bu söz V.V.Radlovun lüğətində говäрчiн, гувäрчiн, гуjäрчiн

şəkillərində verilmişdir. Türk dilində güverçein, türkmən dilində

qoqerçin, başqırd dilində küqərsen, qaraqalpaq dilində köqerşin

şəklindədir. Müasir tatar ədəbi dilinin izahlı lüğətinin tərtibi üçün

düzəlmiş təlimatda göstərilir ki, göyərçinlərin çıxardığı səs

(küqərçennərnen qörləü avazı) olan qör-qör baş söz kimi lüğətə daxil

ediləcəkdir.

Azərbaycan dilində müvafiq təqlidi söz gü-gü tərzindədir: Sərv

üstə oxudu faxtə* gu-gu (Ş.İ.Xətai).

Deməli, göyərçin sözünün göyər- hissəsində -ər struktur ünsür

olub, qalan gö(y//v//g), qu, qo ünsürü təqlidi söz kökündən başqa bir

şey deyildir. Aydın olur ki, sözlərin etimoloji təhlili işində təqlidi

sözləri, onların xüsusiyyətlərini araşdırmağın çox böyük əhəmiyyəti

nəzərdə tutulmalıdır.

§15. Təkrar vasitəsi ilə təqlidi sözlərdən isim düzəldilməsində

belə bir cəhət diqqəti cəlb edir ki, sözdüzəltmə prosesində bu kimi

təkrarlar leksik-semantik və leksik-morfoloji üsullar ilə dilin lüğət

tərkibini zənginləşdirir. Lakin deyək ki, morfoloji və semantik üsullar

ilə yeni lüğəvi vahidlər əmələ gəlməsinin təqlidi sözlərin təkrarına heç

bir dəxli yoxdur. Buradan həm də aydın olur ki, guya türk dillərində

təkrarların yeni lüğəvi vahid - söz əmələ gətirmədiyi fikri natamam

hesab edilməlidir.

Leksik-semantik üsul ilə düzələn isimlər əsasən birhecalı

təqlidi sözlərin təkrarından əmələ gəlir. Bu təkrar ilə düzələn yeni

sözlər öz əsil, köhnə mənalarından (tək işlənəndə bildirdiyi təqlidi söz

mənasından) uzaqlaşaraq müasir dildə hətta bəzən mücərrəd

anlayışları bildirməyə xidmət edir.

Məs.: şaqşaq, şıqşıq (otu), dumdum//damdam (halvası),

xaşxaş, tıntın, şaxşax, çaxçax

, cücü (müqayisə et: cücə), dığdığ,

Хəзирге татар əдеби теленен анлатмалы сʏзлеген тɵзʏ инструкциясе,

Казан, 1964, səh.38.

* Faxtə “çöl göyərçini” deməkdir.

“Gu-gu” sözünün “Kitabi-Dədə Qorqud”da it hürüşünüə təqlid olması (“İt

kimi gu-gu edən çirkin xırslı”) onu göstərir ki, zaman keçdikcə təqlidi sözlər

də mənaca və funksiyaca dəyişir, arxaikləşir, yeniləşir və s.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

349

ququ, qıjqıj (oyun), zığzığ (quşu), nığ-nığ, lağlağ, hophop,

dıradıra//dradra (göycə qarğa), şıqşıq (kağız) və s.

Bu sözlərin mühüm qismi əslində substantivləşmə yolu ilə

düzəlmişdir. Bunlar öz əsillərindən çox uzaqlaşmış və artıq öz əsilləri

olan təqlidi sözlərlə omonim nisbətindədirlər. Bununla belə, buraya

daxil edilməli elə sözlər də vardır ki, bunlar hələ “keçid”

vəziyyətindədir, yəni həm təqlidi söz, həm də isim (təqlidi isim) kimi

işlənməkdədir.“ham-ham” sözü həm səsə (itin səsinə) təqliddir, həm

də substantivləşərək (xüsusilə uşaq dilində) “it” məfhumunu bildirir.

Yenə it səsinə təqlid olunan aşağıdakı sözləri göstərmək olar:

1) İtlər bir səslə “hov, hov, hov” deyə səslənir (M.İbrahimov). 2)

Kəndə çatınca tülkünü; İtlər görüb hov-hov saldı (A.Şaiq). Ş.Saminin

Lüğətində واھ واھ köpəyin havlaması kimi izah olunur və “çocuq

lisanında” “köpək” mənasında işlənildiyi göstərilir.

Digər tərəfdən, təqlidi sözlərdən leksik-semantik üsul ilə

düzəlmiş hesab etdiyimiz bu isimlərin bir qismi əslində leksik-

morfoloji (aşağıya bax) üsul ilə düzələn isimlərdən son şəkilçilərin

atılması ilə meydana gəlmişdir.

DL-də eyni formalı çoxlu sözlər qeyd olunmuşdur. Məs.: bılbıl

(ördək balası), varvar, qart-qart, qat-qat, damdam, zıxzıx, gəlgəl

(suqabı), lor-lor (kiçik şəlalə), maş-maş, sülsül (çovdar), taxtax (nazik

quru çörək), hüt-hüt (hop-hop), çaxçax,çırçır (şüşəsiz lampa), carcar,

şor-şor (boru), şap-şap və s.

Əlbəttə, bu sözlərin heç də hamısı təqlidi sözün təkrarı ilə

düzəlməmişdir. Bəzilərinin ismin təkrarı nəticəsi olduğu göz

qabağındadır. Məs.: həmin DL-də göstərildiyi kimi, maş sözü

dialektdə

“lobya” mənasında, maş-maş isə “xırda lobya” mənasında

işlənir. Deməli, bu və bunun kimi sözlər məhz ismin təkrarı ilə

düzəlmişdir. Təklikdə hər hansı nitq hissəsi olsalar da, bu sözlərin

təkrar forması isim əmələ gətirir ki, əmələ gəlmiş həmin yeni sözlər

dilin lüğət ehtiyatının artmasına səbəb olur.

“Rusca-azərbaycanca lüğət”də (Bakı, 1956) eyni mənada («колотушка»)

işlənən bu sözlərin komponentləri defislə yazılmışdır.

Belə sözlərə “kəkə” də aid oluna bilər (E.V.Sevortyana görə, bu söz də

təqlidi sözdən düzəlmişdir). Bax: Göstərilən əsəri, s.289).

Bəzi türk dillərində isə bu söz eyni mənada ədəbi dil sözü hesab edilir.

Məs.: özbək dili və s.

Musa Adilov

350

Belə təkrarlar toponimlərdə də özünü çox göstərir. Qarqar

(çayı), Düldül (dağı), Gərgər (kəndi), Gigidağ (palçıq vulkanı),

Gilgilçay, Mormor (mineral bulaqlar), Nüsnüs (kəndi), Xalxal (çayı),

Çiçi (kəndi).

Habelə bir sıra alınma sözlərdə təkrarları müşahidə etmək

mümkündür: hüdhüd,lölö, Düldül, bülbül, ər-ər (sərv ağacı),

ördüc//ardıc ağacı

, sərsər

, zəmzəm

(bir sıra mənalarda: məs.:

Zəmzəm zümzüməli göllərin dağlar – Aşıq Ələsgər).

§16. Leksik-morfoloji üsul ilə düzələn isimlərdə təkrar olunan

birhecalı təqlidi sözlərə müəyyən şəkilçilərin əlavə edilməsi əsas rol

oynayır. Bu şəkilçilər iki qismə ayrılır.

1) -a,-ə şəkilçisi təkrarlanan sözlərin sonuna qoşulduqda isim

əmələ gəlir: vicvicə, vızvıza, qarqara, zığzığa, kirkirə (əl dəyirmanı),

gilgilə (uşaq oyuncağı), qırqıra (oyuncaq), dumduma, dağdağa,

dığdığa, pilpilə (məhəlli forması – bılbıla), rəxrəxə*, sırsıra, fırfıra,

xırxıra, cığcığa, şaxşaxa, cimcimə, şırşıra, cır-cıra[-ma], həmhəmə...

Bu formanın da yalnız təqlidi sözlər ilə əlaqədar olduğunu

söyləmək mümkün deyildir. Belə sözlərin bir qisminin təqlid ilə heç

bir əlaqəsi yoxdur. C.Məmmədquluzadə felyetonlarının birində

“Yatyata şəhəri”ndən danışır ki, buradakı xüsusi isim “yat(-maq)”

feilinin eyni üsulda təkrarı ilə düzəlmişdir. Yaxud formaca bunlara

bənzəsə də, məsələn, dəndənə (bax: OL) sözü də təqlidi sözün

təkrarından düzəldilmiş hesab edilə bilməz.

DL-də aşağıdakı sözlər qeyd olunmuşdur: bulbula//bılbıla

(sərab, miraj), vic-vicə//vıc-vıca, qırqıra (səhra, otsuz-susuz yer),

qımqıma, qumquma (qab; həşərat), dümdümə (ağac, alət), diğdiğə

(puç qoz), zülzülə (ağlaşma), kirkirə//kırkıra//kilkilə (əl dəyirmanı),

məzməzə (ağzı su ilə yaxalama), qarqara, silsilə (qadın baş bəzəyi),

cimcimə (xırda naxış), cığcığa (saç bəzəyi; ot adı).

Bax: “Əxtəri-Kəbir”, (1324).

Bu sözə “Əxtəri-Kəbir”də “ziyadə soyuq yel” kimi tərif verilir və “farsidə

badı-sərsər deyərlər” – deyə izah olunur. Azərbaycan dilində də badı-sərsər

və və hətta (nağıllarda) badeyi-sərsər işlədilir.

73

Məşhur “abi-Zəmzəm” tərkibindəki Zəmzəm sözü qibti dilindədir. Bax:

yenə orada.

*Dialektlərdə laxlaxa // ləxləxə variantı da var.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

351

Bu sözlərin heç də hamısı təqlidi sözlərdən düzəldilməmişdir.

Məs.: qırqıra sözünün “qır” sözündən (“çöl” mənasında) əmələ

gəldiyi aydındır.

Eyni üsulla düzələn toponimik adlar: Boğboğa (vulkan adı),

Bülbülə (dəmir yol stansiyası), Varvara (kəndi), Vəlvələ (çay), Pilpilə

(vulkan adı).

Bu tip sözlərin bəziləri ərəb dilindən alınmışdır. Ərəb dilinə

məxsus bir sıra məsdərlər dilimizdə isim kimi işlədilir ki, bunların

çoxu elə əslində də təqlidi sözlərə bənzəyir. “Əxtəri-Kəbir”dən həmin

sözlərdən bəzilərini ərəbcə mənaları ilə qeyd edirik.

Dəmdəmə همدمدلا – sözü xişm ilə söyləmək, tərpətmək, həlak

etmək, yerə yapışdırmaq.

Dəqdəqə هقدقدلا – davarın dırnağı daşa toxunub ötmək.

Dəbdəbə هبدبدلا – təbil avazı və ona bənzər nə var isə onların

avazı.

Dəğdəğə غدغدلا

– tərəddüd etmək, qıcıqlamaq.

Qərqərə هرقرقلا – qarın quruldayıb ötmək; qumru quşu ötmək;

qəhqəhə ilə gülmək; su içərkən bardaq quruldamaq və s.

Qülqülə هلقلقلا – hərəkət etdirmək və avazələşdirmək.

Cəxcəxə هخجخجلا – çağırmaq və su avazı.

Həmhəmə همحمحلا – at ələf və su gördükdə etdiyi avaz.

Vəlvələ هلولولا – fəğan, fəryad eləmək, vaveyla deyib çağırmaq.

Vəsvəsə هسوسولا – könlə yaramaz əndişə buraxmaq, asta

danışmaq.

Qəhqəhə هھقھقلا – qəhqəhə ilə gülmək.

Bundan başqa, dilimizdə aşağıdakı ərəb məsdərləri də isim kimi

geniş şəkildə işlədilir:

zümzümə//zəmzəmə, ləxləxə, qumquma

, həlhələ

(mərəkə, səs-

küy, uğultu, qışqırıq), zəlzələ.

Bax:

1316

ريبک رتخأ

Ər. ”qəmqəm”dən (qəmqəmə) – hər tərəfi yuvarlaq dəsti və mürəkkəb

şişəsi. Bax: 1317

یکرت یسوماق ،یماس

76

Mənaca bu sözə yaxın olan “həmhəmə” sözü dilimizdə yaranmışdır. Məs.:

“həmhəmədir, zümzümədir; vur yerisin, kim kimədir” (Atalar sözü); “Bax,

necə gör millət edir həmhəmə” (Əli Nəzmi). (müqayisə et: Sabir bağı

Musa Adilov

352

Əcəb asudə idim, dəğdəğə peyda etdim (S.Ə.Şirvani). Gecənin

qoynunda bir zəmzəmə var (S.Vurğun). Dünyayi-aləmi salıb

ləxləxəyə (C.Cabbarlı). O şərabın qülqüləsini eşidən kimi burada

hazır olacaqdır (S.S.Axundov).

Ərəbcədən gələn bu sözlər bəzən söz yuvacıqlarının mərkəzinə

çevrilir. Məs.: dəğdəğə

sözündən dəğdəğəli, dəğdəğəçi,

dəğdəğəçilik kimi sözlər düzəlir. Bəzi alınma sözlər isə təklikdə deyil,

müəyyən şəkilçilər qəbul etməklə dildə yaşayır. Məs.:

dəmdəmə→dəmdəməki.

Bəzi dialektlərdə (Quba) qaysı mənasında işlənən meşmeşi sözü

əslində ərəbcədən alınma “meşmeş”dən düzəlmişdir. Ərəbcədə

“meşmeşi” yoxdur. Sonuncu “i” şəkilçisi (belə forma ərəb dilində

geniş yayılsa da) həmin sözə bizim dilimiz daxilində birləşmişdir.

Habelə ərəb dilindən alındığı güman edilən bir sıra sözlər dilimizdə

bir çox yeni mənalar kəsb etmişdir ki, bu mənalar ərəbcədə yoxdur

(Məs.: ip əyirən alət mənasında işlənən vəlvələ

sözü kimi).

Bu formalı sözlərin hansı dilə (hətta hansı sistemli dilə) məxsus

olduğunu müəyyənləşdirmə işini çətinləşdirən bir cəhət də odur ki,

bunların çoxu elə əslində də təqlidi sözlərin təkrarından düzəlmişdir.

Odur ki, bu cür sözlər (təqlidi sözlər) çox nadir hallarda belə bir dildən

başqa dilə keçsə də, bunu sübut etmək çox çətindir. Təsadüfi deyil ki,

bir sıra tədqiqatçılar “zəng” sözünün fars dilindən alındığına şübhə ilə

yanaşırlar. Habelə təsadüfi deyil ki, “Nə qül-qül, qül-qüli badə...”

(Həsənoğlu) misalındakı “qül-qül” sözünü prof. Ə.Dəmirçizadə

Azərbaycan dili üçün də təqlidi söz sayır

(Bu sözdən də “qülqülə”

ismi düzəlir: “şərabın qülqüləsi” – yuxarıya bax).

Demək, alınma sözlər ilə “öz” sözlərimiz fonetik, morfoloji,

xüsusən semantik cəhətdən o qədər mürəkkəb və çoxcəhətli əlaqələrə

girmiş olur ki, bunları dəqiq şəkildə fərqləndirmək, əlaqələrini

müəyyənləşdirmək işi çox çətinləşir. Bu cəhətdən N.K.Dmitriyevin

həmhəmə; çayniki qoydum dəmə – mahnıdan).

Dərviş Məstəli şahın dediyi “Dəğdəğaha fətəndi...” birləşməsindəki

“dəğdəğə” ilə bunun əlaqəsi yoxdur.

78

Bax: Azərbaycan etnoqrafik məcmuəsi. Bakı, 1964, №1, səh.153.

Bax: Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1962, səh.46.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

353

təkcə bir söz – “laqqırtı” sözü ətrafında apardığı tədqiqat işi çox

maraqlıdır.

2) –ı, -i, -u, -ü şəkilçisi təkrarlanan sözlərin sonuna qoşularaq,

isim əmələ gəlir: vızvızı, lağlağı, mızmızı, çəkçəki, mığmığı, pişpişi,

şapşapı, pıspısı, şaxşaxı, hophopu (//hophop, şanapipik), qatqatı,

dığdığı (bax: OL), hənhəni (vokativ sözdən) və s.

Bu tip sözlərin də bir qisminin kökü və ya özü alınmadır. Məs.:

sərsəri (farsca), ləbləbi (farsca).

Bəzi alınma sözlər də bu şəkilçiləri qəbul edir. Məs.: meşmeşi

sözünün kökü meşmeş olub, ərəbcə “zərdalu yemişi”nə (bax:

“Əxtəri-kəbir”) deyilir.

Bəzi xüsusi isimlər də bu şəkilçilərlə düzəldilmişdir: Lağlağı

(ləqəb), Başbaşı (dəmir yol stansiyası), Filfili (çay adı).

DL-də həmin formada düzəlmiş sözlərə aid misallar çoxdur.

Məs.: biş-bişi (pişpişi), bılbılı (körpə buzov), borbori (danışığını

bilməyən), quşqusu (yüngül xasiyyətli), keç-keçi (kolun bir növü),

ləbləbi//ləvləvi (çuğundur), meşmeşi (qaysı), mırmırı (ağbalıq),

motmotu (ağac), naznazı (ipək baş yaylığı), pötpötü (pətənək), hülhülü

(avara, məsləksiz); Quba dialektində hülhüliməzhəb), çərçəri (ot),

qımqımı.

Bu sözlərin mühüm qismi təqlidi sözün (söz kökünün) təkrarına

sözdüzəldici şəkilçilər qoşmaqla düzəlir ki, burada da intensivlik

mühüm rol oynaytır. Məs.: təqlidi sözdən düzəlmiş “cumbuli”

sözünün əvvəlinə bu sözün kökünü “cum” qoşmaqla yaranan

“cumcumbuli” artıq əvvəlki məfhumu intensivləşdirmək üçündür.

(Məs.: Cırtdanın cıpcıppılı ürəyi dözmədi... (S.Rəhimov).

Belə təkrarlara yalnız təqlidi isimlərdə deyil, hər hansı başqa

isimlərdə də təsadüf olunur. Məs.: kosa ismi təkralanaraq kosa-kosa

adlı yeni mənalı bir isim düzəlmişdir ki, bu sonuncunun kos-kosa

(koskosa) variantı da mövcuddur. Koskosa sözünün kosa-

kosadantörədyinə heç bir şübhə yoxdur. Belə ikili şəkildə mövcud

olan sözlər yenə vardır. Məsələn, yanı-yanı və yan-yanı, dalı-dalı və

dal-dalı sözləri müvazi işlədilir. Məs.:

Bax:Н.К.Дмитриев. Этимология слова

یدرقل

(«Строй тюркских

языков», ИВЛ, М., 1962, стр.55-58.)

Musa Adilov

354

1) Nə baxırsan yanyanı? 2) Ay çıxdı yanı-yanı; hanı bəs bircə

yanı (Bayatıdan). 3) Sadıq xan... dal-dalı otaqdan çıxıb yox oldu

(Y.V.Çəmənzəminli). 4) Azər dal-dalı çəkildi (Ə.Kərim).

Eyni vəziyyəti təqlidi sözlərdə də müşahidə etmək mümkündür.

Mızı sözü təqlidi sözdən düzəlmiş isimdir (a, ə, ı, i, u, ü şəkilçiləri

vasitəsilə təqlidi sözlərdən çoxlu isimlər düzəldiyi haqqında irəlidə

bəhs edilmişdir), mızı-mızı həmin təqlidi sözün təkrarıdır ki, bunun

mızmızı şəkli daha işləkdir. Buradan da yenə saitin atılması ilə

mızmız alınır. Yaxud müasir dildəki zar-zar sözü vasitəsilə

zarzarı//zarı-zarı (...Qatı yayım zarı-zarı inlər – DQ) şəklində

işlənilmişdir.

Habelə müqayisə et: DL-də eyni mənalı şapı və buradan

düzələn şapşapı//şap-şap//şap//şup və s. sözünün mövcudluğu bu

dediklərimizi bir daha təsdiq edir.

Bu kimi sözlərin son səsinin açıq və qapalı səslilərdən ibarət

olması da əslində kök sözlərin – isimlərin hansı səsi qəbul etməsi ilə

bağlıdır. Beləliklə, inkişaf təxminən belə gedir: pıs (təqlidi

söz)→pısa//pısı (təqlidi isim)→pıspısa //pısıpısı

pıspısa//pıspısı→pıspıs*

.

Bütün bu misallardan aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar.

1) Leksik-morfoloji üsul ilə düzələn sözlərin bəziləri iki şəkildə

(ikinci komponenti həm -a,-ə ilə, həm də-ı,-i,-u,-ü şəkilçiləri qəbul

etmiş tərzdə) işlənir.

Məs.: mığmığa//mığmığı, pıspısa//pıspısı, şaxşaxa//şaxşaxı,

qımqıma//qımqımı (DL), pişpişə

//pişpişi...

Açıq və qapalı saitlərin müvaziliyi türk dillərində geniş

yayılmışdır və bir çox tədqiqatçılar tərəfindən qeyd olunmuşdur.

2) Bəzi sözlər həm leksik-semantik, həm də leksik-morfoloji

üsul ilə düzəlmiş isimlər kimi nəzərə çarpır.

Məs.: şapşap//şapşapı, mığmığ

//mığmığa, mızmız//mızmızı

varvar

//varvara (DL), sırsır//sırsıra (Qurumuş bulaqlar sırsır

bağladı – S.Vurğun).

*Bununla əlaqədar “vicvicə” sözünün “vicə” variantı olduğu da

maraqlıdır:”Canına sübh vaxtı gəldi vicə” (S.M.Qənizadə).

Azərbaycan etnoqrafik məcmuəsi, 1964 №1, səh.134.

C.Məmmədquluzadə bu sözü həm də xüsusi isim kimi işlətmişdir. Tərtər,

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

355

Bu kimi təkrarla düzəlmiş isimlərdə əvvəlki təqlidi söz

mənasından əsər-əlamət qalmamışdır.

Göstərmək lazımdır ki, bütün bu kimi təkrarların təqlidi sözlər

ilə əlaqəsi yoxdur. Burada əslində təkrarlanan təqlidi sözlər deyil,

bəlkə bu sözlərdən düzəlmiş təqlidi isimlərdir.

Bəzi vokativ sözlərdə də eyni xüsusiyyəti görürük. Həni – bəzi

dialektlərdə qocalmış öküzə və məcazi mənada adama deyilir. Bunun

təkrarından hənhəni

sözü düzəldilmişdir.

Hophop adlı (şanapipik) məlum quşa bəzi dialektlərdə

hophopu

deyilir.

DL-də hoti-hoti (adam) ilə bərabər hoç-hoçu

(adam) da

işlədilmişdir.

Məlumdur ki, vokativ sözlərdə (xüsusən daha çox qohumluq

münasibəti bildirən sözlərdə) üçüncü şəxs nisbət şəkilçisini xatırladan

şəkilçilərdən istifadə olunur

. Məs.: qadası kimi

. Eyni şəkilçi

təkrarlarda xüsusən ikinci tərəfdə özünü çox göstərir. Məs.: dayıdayı

(belə təkrarlar uşaq dili üçün çox xarakterikdir) sözü müraciət zamanı

daydayı və ya sadəcə dayday şəklində işlənir. DL-də verilmiş

cancanı (qardaş qarvadına müraciətdə) sözündə də vəziyyət belədir.

Beləliklə, hothoti sözü hoti-hoti; motmotu (ağac; bax: DL)

sözü moti-motu; çir-çira (bax:DL) sözü cıra-çira kimi (çir-çiraq

sonradan əmələ gəlmişdir) təkrarlardan düzəlmişdir. Bu son söz

Cəmcəm, Qamqam.... kimi yer adları ilə müqayisə et).

Bax: Azərbaycanca-rusca lüğət. Red. H.Hüseynov, Bakı, 1941.

Buradan da varvarçı. Bax: DL.

Yassar, ağzının kəsəri omayan adam. Bax: A.S.Quzanlı. Türkcə dolu sözlük

(əlyazması).1924-1930, səh.82. Bu məna həmin sözün məcaziləşmiş

mənasıdır.

Bax: A.H.Vəliyev. Azərbaycan dialektologiyasına aid materiallar. Bakı,

1960, səh.71.

88

“Hoş” vokativ sözündən.

Bax:А.А.Юлдашев. Звательные слова в тюркских языках.

«Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков», т.II,

Морфология, Изд-во АН СССР, М., 1956, səh.329-334.

90

Belə üçüncü şəxs nisbət şəkilçisinin vokativlik bildirməsi xalq dilində çox

sevilən formadır. Məs.: (Lalə:) Yenə harada içmisən, ay gic-gici?)

(S.Rüstəm).

Musa Adilov

356

çir//çır təqlidi sözündən düzəlib sonralar müxtəlif şəkillərə

düşmüşdür: çir-çiraq//çır-çıraq//çil-çıraq//çıl-çıraq//çil-çiraqban və

s. hətta bunun fars dilinin təsiri ilə “çəhil çiraq” (qırx çıraq)

birləşməsindən düzəldiyini də etiraf edənlər olmuşdur.

Lakin dediyimiz kimi, bu sözü “cıra” təqlidi isminin (çıraq

başqadır, “q” səsi sonradan əlavə olunmuşdur.

Müq.et: hər yer çir-

çira(q) oldu) təkrarı nəticəsində düzəlmiş “cıra-çıra”dandır ki,

ümumi xüsusiyyət görə birinci tərəfin son saiti atılmaqla çır-çıra

şəklinə düşmüşdür. Dialektlərdə hətta bunun da son səsinin ixtisarı

iulə şüşəsiz lampa mənasında çırçır (DL) işlənir. Ədəbiyyatda çox

zaman “çır-çıraq” tipli sözlər (isimlər) “yarımçıq təkrar” hesab edilmiş

və ümumiyyətlə yarımçıq təkrarların tam təkrarlardan törədiyi fikri

irəli sürülmüşdür. Lakin, bizə məlum olduğuna görə, kimsə bu məsələ

ətrafında konkret material əsasında tədqiat işi aparmamışdır. Həm də

yarımçıq təkrar dedikdə ən çox sifətin intensiv formasını yaradan

qapqara, dümdüz kimi sözlər daha çox nəzərə alındığından və həmin

sözlərlə bu fikri əsaslandırmaq mümkün olmadığından, yuxarıdakı

fikir bəzən şübhə altına alınmışdır. Məsələn, N.K.Dmitriyevin

fikrincə, qıpqızıl, sapsarı, gömgöy kimi yarımçıq təkrarlar qızıl-qızıl,

sarı-sarı, göy-göy tipli tam təkrarlardan düzəlmişdir. Müasir türk

dillərində və tarixi abidələrdə bu kimi tam təkrarların intensivlik

yaratmadığını nəzərə alan bəzi tədqiqatçılar həmin fikrə qarşı

çıxmışlar.

Bizcə, yarımçıq təkrarın tam təkrardan törədiyi fikrini

əsaslandırmaq üçün ən etibarlı dəlil məhz isimlərin yuxarıda haqqında

bəhs etdiyimiz təkrarlarıdır.

Sonradan əlavə olunan belə səslər həmin növ təkrarlar üçün adi bir haldır.

Məs.: dağıl – dağın – (darmadağın sözündə) sözünün ilk formasını İbn

Mühənna lüğətinə a(tgi- – şəklində) əsaslanan E.V.Sevortyan “dağı”–

şəklində bərpa edir. Bax: Э.В.Севортян. Аффиксы глаголообразования в

азербайджанском языке. ИВЛ, М.. 1962, səh. 476. Və ya müasir türkmən

dilində “çıraq” yox, “cıra” işlənir. Bu dildə “çırasına yaq dammaq”

frazeoloji ifadəsi var.

92

Bax: A.Xojiyev. Uzbek tilida kuşma, juft va takroriy suzlar. Toşkent, 1963,

səh.99.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

357

Əlbəttə, leksik-semantik və leksik-morfoloji üsul ilə düzəlmiş

isimlərə dair verdiyimiz bütün misalların keçib gəldiyi yol burada

göstərilən kimi olmamışdır. Bunların bəziləri bilavasitə təqlidi söz

kökünün təkrarından əmələ gəlmişdir. Məs.: cır-cır

çəkmə

(Ə.Vəliyev), cır-cır araba (C.Cabbarlı).

Bəzilərinin kökü heç təqlidi söz deyildir. Məs.: kos-kosa kimi.

Ərəb dilindən alınma sözlərin (qəhqəhə, zəmzəmə, həlhələ...)

forması öz təsirini göstərməmiş deyildir.

Bu təsir ancaq bəzi sözlər üçün doğrudur. Bütün bu kimi

sözlərin ərəb dili təsiri iulə meydana gəldiyini iddia etmək səhvdir.

N.K.Dmitriyev göstərir ki, ərəb dilində yayılmış bu formanı türklər də

mənimsəmişlər. Məs. هضمضم ، هھقھق və s. türk dilinə məxsus sxemdən

(tak-tak, tıp-tıp və s.) ərəb sxemi son saiti ilə fərqlənir.

Lakin təkrar edirik ki, bu tipli sözlərdə son saitin varlığı heç də

həmişə ərəb dili təsiri deyildir. Azərbaycan dilinin də göstərilən daxili

qanunauyğunluqları müəyyən və hətta əsas rol oynayır. Müəyyən qrup

sözlər təsvir etdiyimiz tərzdə yarandıqdan sonra analogiya üsulu ilə

sözyaratma prinsipinə görə bu forma ümumiləşməyə başlamışdılr və s.

Məsələn, aşağıdakı misallarda qeyd etdiyimiz sözlər sadəcə analogiya

prinsipi üzrə bu şəkildə formalaşmışdır.

Diz-dizi gəldi süfrənin yanına (S.M.Qənizadə); Pıs-pısa xanım

sözlərini naz-nazı qadınlara məxsus bir əda ilə...ifşa etmiş (Ə.

Sultanlı).

Belə forma xüsusilə (səs) təsviri sözlər üçün də səciyyəvidir: O

qədər çirkli, hisli-paslıdır ki, mas-masası axır (Danışıq dilindən);

Dildilədir, zilzilədir, bəmbəmə! Sən hələ bildiklərini qoy dəmə!

(Ə.Nəzmi); Qadam falçı Leylinin hap-hapı ağzına (S.M.Qənizadə);

Araqçının dardarı; Gəl başımın sərdarı! (Bayatıdan).

Bu söz, başqa cür deyilsə, sadəcə metaforikləşmə yolu ilə düzəlmişdir.

Bütün digər misallardan (isimlərdən) fərqlənən bu sözdə atributiv məzmun

daha qüvvətlidir.

94

Bax: Н.К.Дмитриев. Строй тюркских языков. ИВЛ, М., 1962, səh.56.

E.V.Sevortyan -ı, -i, -u, -ü şəkilçisini türk dillərində təqlidi köklərdən isim

düzəldən (mığmığ - mığmığı, mızmız - mızmızı) səciyyəvi formant hesab

edir. Bax: Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке, ИВЛ,

М, 1962, səh. 364.

Musa Adilov

358

§ 17. Daha bir sıra yollarla təqlidi sözlərdən isim və leksik-

qrammatik izolyasiya üzrə zərf düzəldilir. Məs.: gurppadan//gurup-

padan, şarppadan//şarppadan, guruppaz//gurbbaz//gur-guruppaz...

şappadanquli (DL), zırpəlləzinə (danışıq dilində).

Təqlidi sözlərdən sifət əmələ gəlmir. “Cır-cır araba”

birləşməsindəki cır-cır sözü sifət deyil, məhz təqlidi sözdür. Bu söz

məhz sintaktik vəzifəsinə görə təyin olunduğundan sifət sayıla bilməz.

Burada sadəcə olaraq ixtisar nəticəsində meydana çıxmış metafora

vardır. Cır-cır araba – cır-cır səsi çıxaran araba.

–

Yoxsa sənin o cır-cır araban onun qol-qabırğasını qırar,

tökər (C.Cabbarlı).

Bu kimi metaforik işlənən təkrar təqlidi sözlərin “Azərbaycan

dilinin qrammatikası”nda mürəkkəb sifətlər (cır-cır araba, şır-şır sular,

xor-xor pişik) hesab edilməsi etiraz doğurur. Bunları yalnlz sintaktik

prinsipə görə sifət (təyin?) hesab etmək olar. Semantik və morfoloji

prinsiplərə əsasən isə əsla sifət deyillər. Mənada təqlid var, heç bir

sifət dərəcəsi ilə işlənə bilməz və s.

Beləliklə, bu tip təqlidi sözlərin sifət mənası yalnız meta-

forikləşmə nəticəsində mümkün olur. Odur ki, bunların həmin (sifət)

mənaları sonrakı, əlavə xüsusiyyətdir, əsas deyildir.

§ 18. Təqlidi sözlərdən düzəlmiş feillər təqlidi feil adlandırılır.

Dilimizdə təqlidi feillərin analitik və sintetik formaları mövcuddur və

bu formalar çox zaman müvazi surətdə yaşayır.

Məs.: nırç eləmək – nırçıldamaq; haf eləmək – hafıldamaq,

part eləmək – partıldamaq və s.

N.K.Dmitriyev vaxtilə təqlidi sözdən feil düzəldən analitik

formanın sintetik formaya nisbətən daha qədim olduğunu

göstərmişdir. Təqlidi feillərin analitik forması əsasən köməkçi

eləmək//etmək feilinin vasitəsi ilə düzəlir. Əlbəttə, daha bir sıra

köməkçi feillər analitik forma yaratmada iştirak edə bilər. Məsələn,

“olmaq” feili (habelə substantivləşən təqlidi sözlərə qoşulan “demək”

feili” və s.) analitik forma yarada bilər. Məs.: Çırt oldu, pırt oldu, tez

xəbər verir (C.Cabbarlı).

Bununla belə, bu formanın düzəldilməsində ən çox

eləmək//etmək feili fəaldır. Səstəqlidi sözlər ilə obrazlı sözlərin fərqi

feil düzəldilməsində də meydana çıxır. Adətən bütün səs təqlidi

sözlərdən və ya bunların çoxundan analitik və ya sintetik yolla feil

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

359

düzəldilir. Obrazlı sözlərin əksəriyyətindən feil əmələ gətirmək olmur.

Başqa sözlə, istər köməkçi feillər, istərsə də feildüzəldici şəkilçilər bir

qayda olaraq, obrazlı sözlərə qoşula bilmir. Obrazlı sözlər olsa-olsa

birləşdikləri feillər ilə (adətən bu feillər köməkçi deyil, real mənalı

leksik vahidlərdir) müəyyən frazeoloji tərkiblər meydana gətirir.

Təqlidi feillər düzəldilməsində iştirak edən şəkilçilər başqa nitq

hissələrinə aid olan sözlərdən də feil əmələ gətiriə bilər. Deməli, bu

şəkilçilər yalnız təqlidi feillərə xas deyil, bəlkə ümumiyyətlə

feildüzəldici şəkilçilərdir və digər leksik-qrammatik sözlər kimi təqlidi

sözlərə də qoşulub onları feilləşdirir. Lakin təqlidi feil düzəldil-

məsində bütün feildüzəldici şəkilçilər yox, bunların müəyyən qismi

iştirak edir.

Ümumiyyətlə, feil, o cümlədən təqlidi feil düzəldən şəkilçilər

E.V.Sevortyanın tədqiqatında, demək olar ki, hərtərəfli şərh

olunmuşdur.

Ona görə də biz bu məsələ ətrafında geniş dayanmayıb,

yalnız bəzi məsələləri qeyd etmək istəyirik.

Hansı feildüzəldici şəkilçinin hansı söz kökünə qoşula bildiyi

məsələsi kökün semantikasından asılı deyildir. Bu hal daha çox

düzəltmə sözlərin daha qədim və ya nisbətən yeni olması ilə

əlaqədardır. Bu prinsipdən çıxış edən bir sıra tədqiqatçıların fikrincə,

haqqında aşağıda bəhs edəcəyimiz -qır şəkilçisi nisbətən daha qədim

şəkilçilərdəndir.

Təqlidi feillərin bəzilərinin kökü ayrılıqda işlənilmir. Məsələn,

C.Məmmədquluzadənin “Ölülər” əsərindən iki misal veririk: 1. Hacı

Qara ləhliyə-ləhliyə girir içəri. 2. Məşədi Oruc kəhildəyə-kəhildəyə

girir içəri.

Birinci misalın kökü (ləh-ləh) müstəqil tərzdə təqlidi söz kimi

işlənir, ikinci misalın kökünə (kəh-kəh) ayrılıqda təsadüf olunmur.

Müasir dil baxımından kök və şəkilçiyə ayrılması (kökün təqlidi söz

kimi işlənməsi) mümkün olmayan təqlidi feillər çoxdur. Bir neçə

nümunə veririk:

Uşaq... mıqqıldayıb istəyir qaça (Cəlil Məmmədquluzadə). İt

quyriuğunu belinə qısıb, vəngildəyə-vəngildəyə qaçır (A.Şaiq). Anqırıb

tayını tapsın (Ə.Sadıq).

Bax: Э.В.Севортян. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском

языке, ИВЛ, М., 1962.

Musa Adilov

360

Dilimizdə əsasən aşağıdakı şəkilçilər vasitəsi ilə təqlidi feillər

düzəldilir.

-a,-ə şəkilçisi.

Müasir dilimizdə çox az təqlidi feilin tərkibində özünü göstərir.

Məs.: titrəmək, kükrəmək, qıcamaq.

E.V.Sevortyanın tədqiqatından

məlum olur ki, qədim

mənbələrdə və müxtəlif türk dillərində bu şəkilçi ilə düzələn feillər

çoxdur. Müəllif əsaslı dəlillər ilə titrəmək feilinin kökünün “tir”,

kükrəmək feilinin (kök-ür-ə >kökrə) kökünün “kuq” (hay) olduğunu

sübut edir və göstərir ki, ancaq məchul formada rast olunan tərpən

(əsli – təprə) feili də təqlidi sözdən düzəlibdir.

Bunlardan yalnız “titrəmək” sözünün kökü təkrar edilir: tir-tir

titrəmək (əsmək) kimi.

E.V.Sevortyan eyni tipli gopamaq feilini “-a” şəkilçisi ilə

düzələn təqlidi feillərə daxil etmir və bu sözü “morfoloji quruluşu

aydın olmayan feil “ hesab edir.

Lakin bu söz də gop//gup- kökünə

“a” şəkilçisi qoşmaqla düzəldilmişdir.Gup- kökündən habelə

“guppultu”, “gup-gup” sözləri də əmələ gəlmişdir (Gup-gup içər

sağlığına – S.Vurğun). Deməli, gupamaq//gopamaq da “a” şəkilçisi

vasitəsilə düzəlmiş təqlidi feildir.

Habelə zopamaq feili (daha çox şifahi dildə) və onun

intensivlik bildirən variantı zopalamaq da bu bölməyə daxil edilə

bilər.

2) -ı, -i, -u, -ü şəkilçisi.

Bu şəkilçi ilə düzələn təqlidi feillər də azdır. Məs.: zarımaq,

şaqqımaq kimi...

Ağ ildırım olub şaqıyayım (DQ). İldırım şaqqıyıb şimşək çaxdımı

(S.Vurğun). Nə qanad şaqqıdar, nə də qıy vurar (S.Vurğun).

Türkologiyada ən qədim şəkilçilərdən hesab olunan -ı,-i,-u,-ü

şəkilçisi (bu fikrə qarşı tək-tək etirazlar olsa da, ümumiyyətlə qəbul

olunmuş fikirdir) məfhumi feillərdə (ismi feillər) özünü daha çox

Yenə orada.

Məsələn: Dəvə kimi kükrədi, aslan kimi inrədi (DQ).

Э.В.Севортян. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском

языке, ИВЛ, М., 1962, səh.325.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

361

göstərir. Məs.: qurumaq, keyimək, ləngimək, təngimək, turşumaq,

yavaşımaq, uyumaq, bərkimək, qoxumaq, iyimək, yerimək,

daşımaq. Bəzi feillərdə isə bu şəkilçi kökdən qəti ayrıla bilmir. Məs.:

bürümək, kirimək, üşümək və s. Bütün bu feillər E.V.Sevortyan

tərəfindən qeyd olunmuşdur.

“Müasir Azərbaycan ədəbi dilindən bəhs edən əsərlərdə -ı,-i,-u,-

ü şəkilçisi vasitəsilə ancaq sifətlərdən düzəltmə feil əmələ gətirildiyi

qeyd olunur və həmişə eyni misallar (acı-, turşu-, bərki-, təngi-)

göstərilir. Lakin müasir Azərbaycan ədəbi dilində həmin şəkilçi

vasitəsi ilə həm də isimlərdən düzəltmə feil əmələ gətirilir. Məs.:

iyi-(iy – ismindən), zarı- (zar – ismindən)* və s.”

100

R.Rüstəmov Azərbaycan dili dialekt və şivələrində -ı,-i,-u,-ü

şəkilçisi vasitəsi ilə sifət, isim və feillər düzəldiyini göstərir.

101

Digər

Azərbaycan dilçiləri kimi R.Rüstəmov da bu şəkilçinin təqlidi

sözlərdən də feil düzəltdiyini qeyd etməmişdir. Halbuki

R.Rüstəmovun bir əsərində “şoqqımaq” (dialektdə) feilinin kökü

“şoqqı”- sözünün “şoqq” səstəqlidi sözdən düzəldiyi göstərilmişdir.

Həmin şəkilçi ilə ədəbi dil və dialektlərimizdə yaşayan taytı-

maq**

102

, şöngümək//çöngümək, qanqımaq (M.Ə.Sabirin dilində)

feilləri də təqlidi sözlərdən düzəldilmişdir.

Bəzi tədqiqatçılar “səyrimək” feilinin də kökünün təqlidi söz

olduğunu göstərirlər.

103

Bütün bu təqlidi feillərdən yalnız “zarımaq”, “şaqqımaq”

sözlərinin kökü təkrar oluna bilir. Bu təkrarlar həmin kökdən düzələn

feillərin intensiv formasını əmələ gətirir.

Zar-zar zarımaq //zar-zar ağlamaq (müqayisə et: zarıl-zarıl

zarıldamaq), şaq-şaq şaqqımaq //şaq-şaq şaqqqıldamaq.

3) -qır,-gir,-qur,-gür şəkilçisi (fonetik variantları ilə birlikdə).

100

®Zarı feilinin kökü zar isim deyil, təqlidi sözdür. Р.А.Рустамов. Глагол в

диалектах и говорах азербайджанского языка, АДД, Баку, 1964, səh.26.

101

Bax: yenə orada.

102

**Sözün inkişafı belədir: qıy-qıy//xıy-xıy//tay-tay→tayımaq//tayqımaq →

taytamaq.

103

Bax:Б.М.Юнусуалиев. Киргизская лексикология, ч.1, Фрунзе, 1959,

səh.186.

Musa Adilov

362

Bu şəkilçi bir çox tədqiqatçılar tərəfindən təqlidi feil düzəldən

bir şəkilçi hesab edilmiş və bunun qoşulduğu köklərin hamısının

təqlidi söz olduğu fikri irəli sürülmüşdür.

104

Lakin müasir dilimizdə təqlid olmadığı aydın görünən bəzi söz-

lərdə də bu şəkilçiyə təsadüf edilir. Məs.: məngirrəmək//məngirləmək,

qozqırmaq və s.

Daha çox danışıq dilində (bax: M.F.Axundovun “Xırs quldur-

basan”ında) “Sən nə qozqurursan” misalındakı “qozqurmaq” sözü

əslində “qoz qırmaq” frazeoloji tərkibindən düzəldilmişdir.

Aşıq Şahverdinin qoşmasında deyilir:

Dama şeir, qəzəl söyləmə bəsdi

Çox da qırma qoz, allahı sevərsən (S. M. II, 12).

Müasir dildə arxaik hesab olunan -qır... şəkilçisi əsasən birhe-

calı köklərdə qalmaqdadır. Məs.: anqırmaq, asqırmaq, bəyir-

mək//bəgirmək, böyürmək//bögürmək, qışqırmaq//qıyqırmaq, içqır-

maq, muşqurmaq, öskürmək, püskürmək, fışqırmaq, fınxırmaq,

hayqırmaq//hayxırmaq, hönkürmək, hovxurmaq, çəmkirmək//çımxır-

maq, püfkürmək, tısqırmaq, fısqırmaq, küşkürmək, dızqırmaq,

qıvxırmaq (S.Rəhimovun “Şamo”sunda “qıvxırıq” ismi işlənmişdir.

105

Burada qeyd olunan sözlərdən sonuncu 8 söz E.V.Sevortyanın

əsərində göstərilməmişdir. Həm də müəllif -qır şəkilçisi ilə düzəlmiş

qıcqırmaq sözünü buraya aid etmir və bu sözü “morfoloji tərkibi

aydın olmayan feillər” sırasına daxil edir.

106

Lakin sözün kökü

qıc//qıj- təqlidi sözdür və bunun “diş qıcamaq”, “qıjıltı ilə axmaq”

ifadələrindəki qıc-, qıj- kökləri ilə əlaqəsi yoxdur. Bunlar omonim

vahidlərdir.

Qır şəkilçisi ilə düzələn təqlidi feillərin bəzisinin kökü təkrar

şəklində yaşaya bilir.

Məs.:

bör-bör//böyür-böyür (böyürmək), hönkür-hönkür

(hönkürmək, ağlamaq), fıs-fıs (fısqırmaq), fış-fış (fışqırmaq) kimi...

104

Bu xüsusda bax: Э.В.Севортян. Аффиксы глаголообразования в

азербайджанском языке, ИВЛ, М., 1962.

105

Yenə orada.

106

Э.В.Севортян. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском

языке, ИВЛ, М., 1962, səh. 259.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

363

Bunlar çox işlək olan bir sıra qoşa feillərdə özünü göstərir:

asqırıb öskürmək, qışqırıb bağırmaq, asqırıb tısqırmaq və s.

4) -ır,-ir,-ur,-ür şəkilçisi.

Mənşəcə irəlidə göstərilən -qır...şəkilçisindən törəmişdir. Hətta

bu və ya digər feilin hansı şəkilçi ilə düzəldiyini qəti söyləmək də

olmur. Çünki bu feillərin tərkibində -ır...şəkilçisini ayırmaq mümkün

olduğu kimi, xüsusilə müqayisəli tədqiqat nəticəsində -qır şəkilçisinin

də mövcudluğunu söyləmək mümkündür. Məs.: bağırmaq, üfürmək,

çağırmaq, çığırmaq, tüfürmək//tüpürmək, gəyirmək//gəgirmək...

Bunların da bir neçəsinin kökü təkrarlana bilir: bar-bar

(bağırmaq), çır-çır (çığırmaq) kimi...

Bu sözlərin bəzilərinin feil forması həm də “-la” şəkilçisi ilə

düzəlir. Məs.: üfürmək//üfləmək.

Güman ki, müasir dildə metaforikləşən bəzi təqlidi sözlərin də

feil forması olmuşdur. “Cınqırını çıxarmaq” birləşməsindəki “cınqır”

sözündən cınlamaq feili düzəlmiş; “çınqırmaq” isə müasir dildə

yoxdur.

E.V.Sevortyan təqlidi sözlərdən feil düzəldən şəkilçilərin ən

qədimi -qır... şəkilçisi olduğunu göstərir və onların qoşulduğu

köklərin – təqlidi sözlərin üzvlərinə parçalanmayan, bölünməyən

qrammatik mənaya («нерасчлененное грамматическое значение»)

malik olduğunu deyir ki, bu köklər eyni zamanda həm isim

(именной), həm də feil əsası rolunu oynaya bilir. Beləliklə, feil-isim

omonimləri yaranmışdır.

S.Cəfərov da təxminən eyni fikri irəli sürür və -qır/ğır/-

gir/ğur/gur/gür şəkilçisindən danışarkən yazır: “Feil kimi formalaşan

bu sözlərdə şəkilçi -ır/-ir/-ur/-ür halını aldığı kimi, öz feili mənasını

ifadə etmək haqqını itirmiş və isim kimi də formalaşa bilməyən

sözlərlə onun tərkib hissəsinə qarışaraq itmişdir, məsələn: fış-fışqır

(maq), hay-hayqır (maq), qış-qışqır (maq), ös-öskür (mək), püs-püskür

(mək). Misallarda göstərilən sözlərin fış, hay, qış, ös, püs

ünsürlərində bir nidalıq (səsləri təqlid) hiss olunur”.

Bu sözlərin əksinə yalnız iki söz – bağır (“bağrı yarılmaq”

ifadəsində) və boğur//böyür (böyürək” sözünün kökündə) sözlərini

göstərmək olardı. Lakin bunların əsil isim formasının tarixən

bağırdaq və böyürdək (-daq... şəkilçisi ilə düzəlmiş isimlər

Musa Adilov

364

bölməısinə bax) olduğunu nəzərə aldıqda S.Cəfərovun mülahizəsinin

düzgünlüyü bir daha aydınlaşır.

Təqlidi sözlər nəinki isim və feillər üçün, habelə yeni təqlidi

sözlər üçün də baza rolunu görür. Xüsusi şəkilçilər qəbul etməklə bir

sıra təqlidi sözlər təkrarlanıb yeni təqlidi sözlər əmələ gətirir.

§ 19. Ümumiyyətlə, substantivləşmiş təqlidi sözlərin və ya bu

sözlərdən düzəlmiş isimlərin tək və təkrar forması işlənə bilər və bu

kimi təkrarlar isimlərin təkrarı ilə eyniyyət təşkil edə bilər. Belə

təkrarların təqlidi sözlər ilə əlaqəsi yoxdur. Təqlidi isimlər digər

nominativ isimlər kimi həm tək, həm təkrar şəklində, həm təqlidi

feillərlə, həm də sözün semantik əlaqələrindən asılı olaraq başqa hər

hansı feillər ilə işlənə bilər. Məs.: Damcı damır. Damcı damcılayır.

Damcı-damcı damır. Damcı-damcı gəlir. Damcı-damcı tökülür...

Bununla belə, aşağıdakı şəkilçiləri qəbul edən sözlər

təkralanaraq yeni təqlidi sözlər düzəlir ki, bunların tək forması adətən

(substantivləşərək) isim olur, yəni bu tək formalar təqlidi söz kimi

dildə mövcud deyildir.

1) -ım, -im, -um, -üm şəkilçisi: xıncım-xıncım, xorum-xorum,

cırım-cırım, pırçım-pırçım, iflim-iflim, işım-işım...

OL-ə xırdım-xırdım, girtim-girtim (həm də bu sözün kökü: girt-

girt) daxil edilmişdir.

Misallar:

Qəlbimizdə ildırım; bağırır gurum-gurum (A.Şaiq). Sızladı

sızım-sızım şair qəlbimin simi (S.Rüstəm). Hamı titim-titim titrəyir

(N.Nərimanov). Sən mənə...qolçomağın qolunu eşib onu ufum-ufum

ufuldatmaqdan danış (S.Rəhimov). Uğuldadılar uğum-uğum (R.Rza).

“İlim-ilim”(itmək) sözünü də buraya aid etmək olar. Bu söz

haqqında fikirlər müxtəlifdir. A.S.Quzanlının əlyazması şəklində olan

lüğətində Klima sözü ərəbcə iqlim, yunanca Klima (klimat) ilə

əlaqələndirilir və tək şəkildə baş söz kimi verilir. Quzanlı “ölkəyə

görə olan” kimi məna verdiyi bu sözə “ilim-ilim itdi”, “ilim-ilim

gəzdi” misallarını çəkir (müq.et.: iqlim-iqlim gəzməyi var –

S.Vurğun). R.Rüstəmovun “Quba dialekti” əsərinin lüğət hissəsində

ilim-ilim itmağ və ilğım-ilğım itmağ sözlərinin Quba dialektində eyni

mənada işləndiyini göstərir. Lakin əslində bu ilim-ilim sözünün nə

iqlim, nə də ilğım ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. E.V.Sevortyan itmək

sözünün əslini iltmək//ilətmək şəklində bərpa edir. Odur ki, bu sözün

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

365

ilk hecası “il” üzərinə “im” şəkilçisi gəlməklə həmin ilim (və ya ilim-

ilim) sözünün düzəldiyini söyləmək üçün əsasımız vardır.

Tarixi mənbələrdə ilətmək//iltmək feilinin işləndiyinin şahidi

oluruq:

Gəlibəni məni qarşıladılar (ilətübəni) qara otağa qondurdular

(DQ); Hey mənim qırx yoldaşım! Bilirmisiz nələr olmuş? Yalançı

oğlu Yalıncıq mənim ölüm xəbərimi ilətmiş (DQ); Ey badı-səba,

məndən ilət yarə səlam (Nəsimi).

Həqiqətən də ümumi analogiya üzrə (qaydaya müvafiq olaraq)

ya ilim-ilim ilmək, ya da itim-itim itmək olar. Bəzən danışıq dilində

itim-itim itmək işlənir.İlim-ilim ilmək isə yoxdur. Lakin məşhur bir

türk mahnısında deyilir:

Aksarayın kilidi

İlim-ilim itildi.

107

Sonralar bu feil itmək ilə əvəz edilmişdir ki, belə kontaminasiya

ümumi dil hadisələrindəndir.

Bu şəkilçili sözlərin tək şəkli tam substantivləşmişdir və isim

hesab olunur. Məs.: xortum, hortum (müq.et: hort eləmək), ildırım,

sıldırım...

Bəzi sözlər isə ikili səciyyə daşıyır. Həm təqlidi söz, həm də

(substantivləşmiş) isim kimi dərk olunur. Funksiya və formasına görə

təqlidi sözlərə bənzəsə də, mənaca ismə çox yaxın sözlərdir. Odur ki,

bunları da isim (inkişaf meylinə əsasən) hesab etmək olar.

Qurtum, çırtım, şırım...

Bunların həm tək, həm də təkrar şəkli vardır. Qurtum-qurtum

çay içmək. Qarıların şırım-şırım tumanları... (S.Rəhimov).

Hər halda “çırtım-çırtım süd sağır” (S.Rəhimov) cümləsindəki

“çırtım” sözünün təkrarı “im..” şəkilçili təqlidi sözlərin təkrarından

deyildir. Heç olmasa ona görə ki, “əsil”, “həqiqi” təqlidi sözlərin

təkrarı feilin kökü ilə (məs.: sızım-sızım sızlamaq; ufum-ufum

ufuldamaq...) birləşib intensiv yarada bilirsə, bu tip sözlərdə həmin

vəziyyət ya özünü heç göstərmir, ya da çox az göstərir. Bunlar tək

şəkildə təqlidi sözlərdən substantivləşmə ilə düzələn isimlərdir və

bunların təkrarı da kvantitativ isimlərin təkrarından fərqlənmir.

107

J.Deni. Türk dili qrameri (Osmanlı lehcesi), İstanbul. 1941, səh.511.

Musa Adilov

366

2) -an,-ən,-ın,-in,-un,-ün şəkilçisi: xısın-xısın, zarın-zarın,

pərən-pərən, lapan-lapan, girdin-giridn.

Gah açıq dedilər, gah xısın-xısın (S.Vurğun); Zarın-zarın

ağlamaq istəyirdim (A.Rəhimov).

3) -ar,-ır,-ir, -ur şəkilçisi: puçur-puçur, tapır-tapır, sapır-şapır,

xımır-xımır//xımırt-xımırt, çatır-çatır, gumur-gumur, gumbur-gumbur,

lappır-lappır, mığır-mığır, dınqır-dınqır, lanqur-lunqur, dubur-dubur

//dıbır-dıbır, tappır-tuppur, inir-inir (Ol), hovur-hovur, digir-digir,

cadar-cadar (//cad-cad; Yer cad-cad oldu)), lapar-lapar, qıdır-qıdır

(//qıd-qıd=dığ-dığ – dığdığa), qıdır-qudur. Qəmküsarın cümləsində

qeyd olunmuş söz də bura aiddir: “Rusca elə vıdır-vıdır ötürlər ki...”).

Bunların tam substantivləşmiş olanları tək şəkildə işlədilir.

Məs.: ləpir, dıbır, hovur...

Ümumiyyətlə, təqlidi sözlərin təkrar formasından feil

düzəlmir.Bəzi müstəsnalar isə vardır. Məs.: Koroğlunun nalasından;

Hər yan gumbur-gumburlanır (“Koroğlu”). İgid meydanda hərlənər;

meydan gümür-gümürlənər (“Qoşmalar”).

4) -dır,-dir şəkilçisi:

Yuxarıdakı şəkilçiyə çox yaxındır. Bunu -d (//t) və -ır

hissələrinə ayırmaq mümkündür. Burada -d(//t) ünsürü əslində təqlidi

sözlərə xas olan struktur ünsürdür ki, -ır... şəkilçisi ilə birləşib,-dır

şəklində nəzərə çarpır. Bu şəkilçi əsasən -l səsi ilə bitən təqlidi söz

köklərinə qoşulur. Məs.: gildir-gildir, bildir-bıldır, şıldır-şıldır...

Gözünün yaşını bildir-bıldır tökdü (“Koroğlu”).

Həmin şəkilçili sözlərin də tək şəkli tam substantivləşmiş və

ismə çevrilmişdir. Məs.: cınbır, şındır//şəndir///çəndir (habelə –

sıldır-ım, ildir-ım sözlərinin tərkibində).

5) -ıl,-il,-ul,-ül şəkilçisi: şırıl-şırıl,xırıl-xırıl, dəngil-dəngil,

parıl-parıl, sarıl-şarıl, çaqıl-çaqıl, tırıl-tırıl, əfil-əfil, veyil-veyil, mışıl-

mışıl, dəngil-düngül.

Beləliklə, məlum olur ki, təqlidi sözlərdən düzələn isimlərin

təkrarı digər hər hansı isimlərin təkrarından fərqlənmir. Yəni, təqlidi

isimlər həm tək, həm də təkrar şəklində işlənə bilər. Məs.: lomba və

lomba-lomba, ləpə və ləpə-ləpə və s.

Təqlidi sözlərin isə çox mühüm hissəsi ancaq təkrar şəklində (və

ya feilləşmiş tərzdə) mövcuddur. Ayrılıqda müasir dildə işlənmir.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

367

Məs.: şır-şır, lüm-lüm,//lum-lum, marıt-marıt, zağ-zağ, əfil-əfil, pıç-

pıç, pər-pər və s.

Alnında titrər; Puçur-puçur tər (S.Vurğun). Mehman pırçım-

pırçım tər tökürdü (S.Rəhimov). Arvadın sağ qılçası xınc-xınc

olmuşdu (C.Məmmədquluzadə). Özü lum-lum udur batində amma...

(Zakir). Pəncərələr xınclanıb töküldü qırıq-qırıq (Ə.Cəmil).

§ 20. Ümumiyyətlə, təqlidi sözlərin təkrar forması (istər sadə

olsun, istər də struktur ünsürlü – mürəkkəbləşmiş forma) daha çox

yayılmışdır və lüğətlərdə də bu təkrar şəkli qeyd və təsbit olunur. OL-

dən bir neçə misal göstərək:girt-girt, gum-gum, zar-zar, zır-zır, tir-tir,

tıq-tıq, tın-tın, tıp-tıp,tıs-tıs, fıs-fıs, fış-fış, xar-xar, dır-dır, vic-vic, vız-

vız, qart-qart, qırt-qırt, qur-qur, mız-mız, mır-mır, xırt-xırt, xır-xır,

xıs-xıs, xınc-xınc, çilik-çilik, car-car, çırt-cırt, cır-cır, cur-cur, şor-şor,

şax-şax, şaq-şaq, şaraq-şaraq.

Tək işlənən təqlidi sözlərin semantik əlaqələri nisbətən

məhduddur. Bunlar əsasən eləmək//etmək (və qismən bəzi başqa)

köməkçi feil ilə birləşir.

Molla Abbas birdən “pıqq” eləyib göyə tullanır... Tulalar

katdanın üstünə tullanıb “haff” eləyirdilər (C.Məmmədquluzadə).

Pişik puf eləyib Muradın üstünə atılardı (A.Şaiq). Lal Hüseyn “nırç”

edib dodağını tərpətdi (M.İbrahimov). Xort düşüb yatdılar

(S.Rəhimov).

Təkrarlanmış sözlər isə bir çox sözlərə (feillərə) yanaşa bilir.

Məs.: Quzu xırtaxırt yeyirdi (M.Cəfərov). Qoyunlar xırt-xırt otlayır

(A.Şaiq). Qayçı xırt-xırt işlədi (S.Rəhimov). Ala pişik xırıt-xırıt

gəmirir (S.Rəhimov).

§ 21. Dilimizdə təqlidi sözlərin intensivlik yaratması da diqqəti

cəlb edir.

108

Bu intensiv forma çox geniş yayılmışdır və bir neçə

şəkildə özünü göstərir. İntensivlik təqlidi sözlərin təkrarında daha çox-

dur. “Didişmək” və “dir-dir didişmək” tərkiblərinin müqayisəsindən

bu ikincinin intensivlik yaratdığını görmək mümkündür.

108

İntensivlik və uzunmüddətlilik bildirmək üçün bu sözlərin təkrarlandığını

N.K.Dmitriyev «К изучению турецкой мимологии» (1927) məqaləsində

qeyd etmişdir. Bax: Н.К.Дмитриев. Строй тюркских языков. ИВЛ, М.,

1962, səh. 65-66.

Musa Adilov

368

Təkrarlanan təqlidi sözlərin əvvəlinə artırılan ədatlar bu

intensivliyin daha da şiddətlənməsinə səbəb olunur, ikiqat intensivlik

yaranır. Məs.:

Qulaqlar tutuldu hey şıraq-şıraq; Qalxana dəydikcə qılınc, ox,

mizraq (A.Şaiq).

İntensivliyin şiddətləndirilməsində “a”, “ha” bitişdirici ünsürləri

də mühüm rol oynayır. Məs.: cibhacib//civhaciv, şaqhaşaq (müq.et:

şaq-şaq), şaraqhaşaraq, şaraphaçarap, şarpaşarp, şaxaşax,

şırtaşırt, şırhaşır...

Ümumiyyətlə, təqlidi sözlərin təkrarı ilə başqa sözlərin təkrarı

arasında o qədər böyük fərq yoxdur. Başqa cür desək, təqlidi sözlərin

də təkrarında digər nitq hissələrinə məxsus sözlərdə gördüyümüz

xüsusiyyətləri görürük. Bununla belə, bəzi cəhətlərinə görə təqlidi

sözlərin təkrarı başqalarından fərqlənir. Məsələn, təqlidi sözün kökü

təkrar olunur və həmin kökdən düzələn feil ilə birləşərək spesifik

formalı birləşmə düzəlir: fır-fır fırıldamaq, gup-gup guppuldamaq,

cır-cır cırıldamaq, gur-gur guruldamaq, fıs-fıs fısıldamaq, xırç-

xırç xırçıldamaq, xış-xış xışıldamaq, xır-xır xırıldamaq, şaq-şaq

şaqqıldamaq, zar-zar zarıldamaq, taq-taq taqqıldamaq, mır-mır

mırıldamaq, par-par parıldmaq, donq-donq donquldamaq..

Göründüyü kimi, bu növ təkrarlarda feil kökü ilə təqlidi söz

eyni formalı olur; burada heç bir fərq nəzərə çarpmır. Yəni təqlidi söz

birhecalıdırsa, feilin kökü də birhecalıdır, təqlidi sözdə birsəsli

struktur ünsür varsa, həmin ünsür feilin kökündə də var

109

və s.

Bu növ təkrarlarda bir maraqlı cəhət də belədir ki, tərkibin feil

ünsürü həm də iki şəkildə (ılda... və la... ilə) işlənə bilir və bunlar

arasında mənaca heç bir fərq olmur. Məsələn: par-par

(parlamaq//parıldamaq), parıl-parıl (palamaq//parıldamaq), fır-fırt

(fırlamaq//fırıldamaq), fırıl-fırıl (fırlamaq//fırıldamaq), mırt-mırt

(mırtlamaq//mırtıldamaq).

Lakin bu ikilik çox az sözdə özünü göstərir. Təqlidi sözlərin

çoxunda isə ancaq ılda... ünsürlü feil ilə birləşmə nəzərə çarpır.

109

Lakin bəzən fərdi olaraq sözün başqa şəkildə işlənməsinə də təsadüf olunur

ki, biz bunu ədəbi dil norması hesab etmirik. Məs.:”...həyasızcasına mırt-mırt

mırtıldanırdı” (M.S.Ordubadi. “Gizli Bakı”, səh.26) ifadəsində feil

“mırtıldanırdı” olmalı idi).

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

369

Məsələn, qırt-qırt qırtıldamaq, mışıl-mışıl mışıldamaq, fıs-fıs

fısıldamaq, xırç-xırç xırçıldamaq, hırıl-hırıl hırıldamaq, hır-hır

hırıldamaq.

Digər tərəfdən təqlidi sözlər ıl... struktur ünsürlü şəkildə və ilkin

şəkildə təkrarlanır: xır-xır//xırıl-xırıl xırıldamaq, hır-hır //hırıl-hırıl

hırıldamaq,xor-xor// xorul-xorul xoruldamaq, şaq-şaq//şaqıl-şaqıl

şaqqıldamaq.

Əlbəttə, təkrarlanan təqlidi sözlər yalnız təqlidi feillə işlənməklə

məhdud deyildir. Bu kimi təkrarların leksik-qrammatik əlaqələri daha

genişdir. Təkrar təqlidi sözlər həm təqlidi feillərlə, həm də başqa

(leksik cəhətdən təqlidi feillərə yaxın, sinonim) feillərlə işlənə bildiyi

kimi, bir sıra köməkçi feillərlə də işlənir. Məs.: Gözlərindən pırıl-

pırıl yaş tökür (Mir Cəlal). Qız ürəyimi tıp-tıp döyündürürdü

(S.Rəhman). Məstan pişik xırıl-xırıl yatırdı (H.Mehdi). Totuq

yanaqlar

parıl-parıl yanırdı (Y.Çəmənzəminli). Marıt-marıt

baxraq... (M.İbrahimov). Şır-şır axan bulaqlar (S.Vurğun). Par-par

yanan badamı gözlər (İ.Hüseynov). Suyu almaz kimi par-par axarmış

(S.Vurğun). Parıl-parıl ətrafına şölə salır (S.Vurğun).

Misallardakı təqlidi sözlər həm də təqlidi feillərlə birləşir: par-

par//parıl-parıl parlamaq (parıldamaq); şır-şır// şırıl-şırıl

şırıldamaq və s. kimi.

§ 22. “Ha” və “a” bitişdirici ünsürlərin köməyilə birhecalı və

ikihecalı təqlidi sözlər təkrarlanır və yeni mənalı təqlidi sözlər

düzəlir.

a) “a” bitişdiricisi ilə: danqadanq, dınqadınq, zınqazınq,

guppagup, maçamaç, marçamarç, lanqalanq, mırtamırt,

nırçanırç, paqqapaq, partapart, pıqqapıq, pıçapıç, ufauf,

taqqataq, tappatap, xapaxap, xıncaxınc, xırçaxırç, çqaçaq,

çırtaçırt, şarpaşarp, şaxaşax, şırpaşırp, şaqaşaq, şarappaşarap,

şartaşart, hortahort, şırtaşırt, fışafış, xartaxart, xırtaxırt,

hopahop.

“a” bitişdirici ünsürü ilə əsasən birhecalı təqlidi sözlər

təkrarlanır.

b) ”ha” bitişdiricisi ilə həm birhecalı, həm də ikihecalı təqlidi

sözlət təkrarlanır: guphagup, gurhagur, mırhamır, pırhapır,

qıjhaqıj, fıshafıs, xorhaxor, taqhataq, cızhacız, şarhaşar, şırhaşır,

pırthapırt, xırthaxırt, taraphatarap, şaraphaşarap, şaraqhaşaraq,

Musa Adilov

370

cırınqhacırınq, ciringhaciring, zırınqhazırınq, cibhacib, civhaciv,

şarhaşar, şırhaşır.

Xüsusən bəzi birhecalı sözlərin təkrarı ikili səciyyə daşıyır, yəni

eyni söz həm “a” ünsürü ilə, həm də “ha” ünsürü ilə təkrarlana bilir.

Məs.:

guppagup//guphagup, gurtagurt//gurthagurt,

şaqqaşaq//şaqhaşaq, pırtapırt// pırthapırt, hortahort//horthahort,

pıqqapıq //pıqhapıq, xırtaxırt //xırthaxırt

110

və s.

§ 23. Təkrarlanan sözlərin fonetik dəyişməyə uğrayıb-

uğramamsından asılı olaraq təqlidi sözləri iki qrupa bölmək olar:

1) Söz heç bir fonetik dəyişməyə uğramadan təkrarlanır ki,

burada bituişdirici ünsür ola da bilər, olmaya da. Təqlidi sözlərin

əksəriyyəti bu şəkildə təkrar olunur: taq-taq, cib-cib, parıl-parıl,

hönkür-hönkür, şırıl-şırıl, xırt-xırt, vız-vız, dınqır-dınqır....

2) İkinci tərəf müəyyən dəyişməyə məruz qalır: şap-şup, şarap-

şurup, danqır-dunqur, taraq-turuq, tarap-turup, lanq-

lunq//(lanqalunq), laqqaluq, qar-qur, çax-çux, çaqqır-çuqqur, cıx-vəz,

tıs-fıs//(tıs-pıs), nəm-nüm, şaqqır-şuqqur, sapır-şuppur, daeanq-

durunq, taq-tuq, çaq-çuq, hay-huy, çırt-pırt, tarap-tubbaz, cız-bız, cır-

bır.

Bu sonuncu misaldakı sözləri şərti olaraq təqlidi sözlərə aid

edirik. Lakin bütün təqlidi sözlərdə motivləşmə çox aydın şəkildə

təzahür etdiyi halda, buradakı sözlərdə (“şarap-şurup” sözündən

başqa) bu motivləşmə (heç olmasa həmin misal daxilində) yoxdur və

ya aydın deyildir.

Ümumiyyətlə təqlidi sözlərin komponentləri eyni miqdarda

hecaya malik olur. Bəzən isə hecaların miqdarı müxtəlif olur. Məs.:

şaq-şaraq, çaq-çaraq...

Uzun barmaqlarını şaq-şaraqla sındırdı (S.Rəhimov). Hırıl-

hırıl hırıldadı (S.Rəhimov). Relsləri şiddətlə döyür təkərlər; Taraq-

taq, taraq-taq axşama qədər (Ə.Kürçaylı). Badələrin cik-ciringiltisi

(S.Rəhimov). Hə, uşaqlara deyəcəyəm ki, meşələrdə quşlar belə

oxuyurlar: civ-civ...sonra bax cik-cirik, cırıq-çırıq (S.Rəhimov).

110

Buradan isə o nəticə çıxır ki, təqlidi sözlərin (habelə başqa hər cür

sözlərin) təkrarında “ha” və “a” ünsürləri tamamilə eyni əhəmiyyətə malikdir

və formaca fərqlənsələr də, məna və funksiyasına görə bu ünsürlərin dildə

rolu birdir.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

371

Təkrar olunan tərəflərin hər hansı dəyişməyə uğrayıb-

uğramaması təqlid olunmuş səsin keyfiyyəti ilə əlaqədardır. Eyni

keyfiyyətli səs heç bir dəyişiklik olmadan bir və ya ikihecalı sözlər

şəklində təkrarlanan sözlərlə əks olunur. Bu təkrar həm bu səsin iki

dəfə, həm də çox dəfə təkrarlandığını bildirə bilər. Burada çoxdəfəlilik

çalareı daha geniş yayılmışdır və bu halda eyni səsin qeyri-müəyyən

miqdarda təkrar edildiyi nəzərə çatdırılmış olur. Məs.: taq-taq, mır-

mır, xır-xır, sarıl-şarıl, xırıl-xırıl və s.

Burada səsin keyfiyyəti dəyişmir. O, eyni, yeknəsəq səsə

təqliddir.

Təkrar təqlidi sözləri təşkil edən tərəflərin hər hansı birində

özünü göstərən faktik dəyişmə onu bildirir ki, təqlid olunan hadisənin

keyfiyyəti müxtəlifdir. Buradakı səslər bu və ya digər cəhətdən

müəyyən qədər fərqli olan səslərdir: daranqdurunq, taqqataq, çırt-

pırt, şaq-şaraq, taraq-taq və s.

Təqlidi sözlərin təkrarında “ha” və “a” bitişdirici ünsürləri

mühüm rol oynayır. Bu ünsürlər nitq hissələrindən ancaq təkrarlanan

feillərin və təqlidi sözlərin arasına gəlir; lakin feillərin və təqlidi

sözlərin təkrarlanmasında oynadığı roluna görə fərqlənir. Belə ki,

feillərin təkrarında onların isimləşməsinə səbəb olursa,*

111

təqlidi

sözlərin təkrarında bunları başqa nitq hissələrinə çevirə bilmir. Yəni,

“vurhavur”, “qaçaqaç” sözləri isim kimi dərk olunursa, “şırhaşır”,

“lanqalanq” tipli sözlər təqlidi söz olaraq qalır.

Təqlidi sözlərin təkrarında “a”, “ha” ünsürlərinin iştirakı əsasən

Azərbaycan dilinə xas olan bir xüsusiyyət kimi diqqəti cəlb edir.

Başqa türk dillərində bu hadisə ya yoxdur, ya da çox məhdud miqdar

sözlərdə özünü göstərir. B.M.Yunisaliyev bu “a”, “ha” ünsürünün

qırğız dilində bir neçə sözdə müşahidə edildiyini yazır: takatak,

şakaşak.

112

E.V.Sevortyan bu hadisənin əsasən Azərbaycan dili üçün

səciyyəvi bir xüsusiyyət olduğunu göstərir.

113

111

* Həmin ünsürlər vasitəsilə təkrarlanan feillərdə də proses, hərəkət çaları

çox qüvvətli bir şəkildə qalmaqdadır.

112

Bax: Б.М.Юнусалиев. Киргизская лексикология, ч.1, Фрунзе, 1959,

səh.173.

113

Э.В.Севортян. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском

языке, ИВЛ, М., 1962, səh. 173.

Musa Adilov

372

Təqlidi sözlər əsasən iki dəfə təkrarlanır. Lakin bəzi hallarda,

xüsusən şeirdə (qafiyə və vəzn məsələsinin də rolu yox deyildir) bu

sözlərin üç və daha çox təkrarına rast gəlmək mümkündür. Məs.:

Gecənin qoynunda tıraq-tıraq-tap

114∗

; açılır güllələr şaraqhaşaraq

(S.Vurğun). Şarak-şarak-şara-rak; Güllələr şığıyaraq; Dolur

pəncərələrdən (S.Vurğun). Tikanı verdim, çörək aldım; sazım dınqır,

dınqır, dınqır...(“Nağıllar”). Elə bilirsən ki, qoşun gəlir. Tap! Tap!

Tap.Tap...(C.Məmmədquluzadə). Qayadan su damcılayır: çıp-çıp,

çıp-çıp (Y.Həsənbəyov).

Təkrarlanan təqlidi sözlərin tərəfləri arasındakı fərqlərin səbəbi

haqqında yuxarıda dediklərimiz, sözün üç və daha çox təkrarına da

aiddir.

Yəni təqlidi sözlərin iki və daha çox təkrarında belə bir cəhət də

diqqəti cəlb edir ki, təqlid olunan səsin eyni keyfiyyətdə (bir növ

yeknəsəq) olduğunu bildirmək üçün söz heç bir dəyişməyə uğramadan

təkrarlanır. Təqlid olunan səslər müxtəlif keyfiyyətli olduqda, təqlidi

sözlər də fonetik tərkibcə müxtəlif olur. Məsələn, dınqır-dınqır...kimi

sözlərin əks etdirdiyi səslər eyni keyfiyyətlidirsə, şarak-şara-rak,

tıraq-tap...kimi sözlərin əks etdirdiyi səslər müxtəlif keyfiyyətlidir.

Bu müxtəlif keyfiyyətdə səsləri təqlid üçün müxtəlif üsullardan

(sözlərin səs tərkibini dəyişmək, başqa sözləri də əlavə etmək və s.)

istifadə edilir.

[Maro]: Hey vağğ-zığğ-zığğ! Bilmək olmur ki, nə istəyir

(S.Rəhimov).

§ 24. Bəzi üslubi xüsusiyyətlər. Təqlidi sözlər (habelə təqlidi

isim və feillər) yazılı dilin müxtəlif üslublarında, folklor əsərlərində

(xüsusən nağıllar və atalar sözlərində) geniş yayılmışdır. Ədəbi

dilimizin elmi və ictimai-siyasi üslubuna nisbətən bədii dildə bu

sözlərdən daha çox istifadə olunur.

Təqlidi sözlər, deyildiyi kimi, hərəkətin adı deyil, bəlkə bu

hərəkətin təxmini əksidir. Bu əksetmədə hərəkətin bütün prosesləri

∗

İki dəfədən artıq təkrarlanan təqlidi sözlərin defislə yazılması daha

məqsədəuyğun olardı. Lakin bu sözlər sırf leksik materialdan daha çox üslubi

səciyyə daşıyır və buna görə də müxtəlif tərzdə yazılışına etiraz ola bilməz.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

373

(ritm, ahəng, tembr) özünü göstərir. Təqlidi sözlər varlığı obrazlı,

bədii şəkildə təsvir etməkdə mühüm rol oynanyır. Bu sözlər yazılı

ədəbiyyata xalq dilindən, folklordan gəlmişdir. Bu sözlərin həm

işlənib-işlənməməsi, həm də işlənməsinin kəmiyyət və keyfiyyəti

sənətkarın varlığı dərk və əks etməsinin spesifik xüsusiyyətləri ilə

əlaqədar bir məsələ olub, onun dilinin, üslubunun müəyyən hissəsini

təşkil edir. Buna görə də Ə.Dəmirçizadənin belə bir fikri ilə

razılaşmaq olmur ki: “Belə sözlərdən (təqlidi sözlərdən – M.A.),

xüsusən, bədii üslubda hər zaman istifadə edilmişdir”.

115

Araşdırdığımız materiallar bu fikri təsdiq etməyə imkan vermir.

M.Ə.Sabirə qədərki şeirimizdə təqlidi sözlər olduqca az,

tək-tək hallarda özünü göstərmişdir. Nəsimi, Xətai, Qövsi,

Vaqif, Vidadi, Zakir, Nəbati, Natəvan, S.Ə.Şirvani və s. şairlərin

leksikonunda bu sözlər çox azdır, bəzilərində heç yox

mənziləsindədir.

116∗

Füzuli kimi bir sənətkarın dilində bu sözlərə

rast gəlmədik.

∗∗

M.F.Axundovun canlı danışıq dili əsasında

yazılmış dramlarında bir neçə belə söz vardır.

XX əsrdən başlayaraq M.Ə.Sabir şeirində və

C.Məmmədquluzadə nəsrində təbiətin müxtəlif səslərinə təqlid ilə

yaranmış, qədimdən canlı dildə mövcud olub, şeirə, yazılı ədəbiyyata

daxil ola bilməyən təqlidi sözlər çox geniş yer tutur.

Hadisənin mahiyyətini dolğun və obrazlı şəkildə ifadə

etməkdə bu kimi sözlərin əhəmiyyəti böyükdür.

Sabirin satirik üslubunun dəyərli, diqqətəlayiq bədii ifadə

vasitələrindən biri olan bu sözləri başqa-başqa sözlərlə, ifadələrlə əvəz

etmək ya mümkün deyil, ya da bədiiliyin, obrazlılığın, ifadəliliyin

itməsi, pozulması hesabına mümkündür. Təqlidi sözlərlə deyilən –

ifadə olunan əşya və hadisəni başqa şəkildə adlandırmaq üçün uzun-

115

Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1962, səh.46.

∗

Məsələn, Ş.i.Xətainin”Dəhnamə”sində yalnız bir neçə beytdə təqlidi sözlərə

rast gəlirik:”Hərdən ürəyim qılırdı tıb-tıb; canım zi həvəs edərdi gup-gup”;

“Qum-qum der idi ağacda qumru”.

∗∗Füzuli yalnız bir yedə təqlidi feilı işlətmişdir. “Qarpızı ol dəmdə

şaqqalatdı” (“Söhbətül əsmar”dan).

Musa Adilov

374

uzadı təsvirlərdən, bütöv cümlələrdən (deməli, söz əvəzinə cümlə)

istifadə etmək lazım gəlir. Odur ki, sadəliyi, obrazlılığı, xəlqiliyi və

dəqiqliyi etibarı ilə bu sözlərin şeirə gətirilməsi Sabir üslubunun

böyük məziyyətlərindəndir. Burada həm də xalq şeirinin cəsarət və

novatorluğunu qeyd etmək zəruridir. Ondan sonra Sabiryana yazılan

şeirlərdə bu kimi sözlər sağa-sola işlənilməyə başlandı

∗.

Müasir dilimiz üçün nə qədər adi, qanuni görünsələr də,

Sabirə qədər bu tip sözlər “kobud”, “loru” (müasir anlayışda “vulqar”)

və s. kimi damğalarla şeir, sənət dilindən kənarda qalırdı. Doğrudur,

Azərbaycan şeirində sözlərin musiqisi çoxdan, çox qədimdən

yaranmışdır, inkişaf edib gəlmişdir. Lakin Sabirin də şeirində sözün

mənası formaya tabe edilməmişdir. Səs, söz ahəngdarlığı şeirin əlavə

keyfiyyətidir. Məsələ bundadır ki, Sabirin işlətdiyi təqlidi sözlər

məzmunca da dəyərli, qiymətli sözlərdir.

Yeri gəlmişkən bir məsələni də qeyd edək. Sabirin və başqa

görkəmli sənətkarlarımızın təcrübəsi göstərir ki, şeir dilini

məhdudlaşdırmaq, çərçivəyə salmaq düz deyildir; şeirdə hər cür

ədəbi, ümumxalq sözü işlənə bilər və işlənilməlidir. Əlbəttə, yerində,

məqamında işlədilmək şərti ilə. Özlüyündə heç bir bədii məziyyəti

olmayan sözlərə də şair qələmi bir rəng verə bilər, onları bədii

yüksəkliyə qaldıra bilər. Məsələ hansı sözü işlətməkdə deyil, nə kimi

şəraitdə, nə məqsədlə, nə cür işlətməkdədir.

117

Beləliklə, təqlidi sözlərin yazılı ədəbi dildə işlənməyə

başlaması danışıq dilinin qüvvətli təsiri ilə əlaqədardır.

İndi isə müasir Azərbaycan dilinin bütün üslublarında təqlidi

sözlər az və ya çox dərəcədə özünü göstərir. Bu sözlərdə çox qüvvətli

emosional çalar olduğu üçün elmi və publisistik üslubda bunlar bədii

∗

Görünür, burada satirik üslubun da (müasir dil üçün yox, Sabir dövrü üçün)

müəyyən rolu olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində yazıb-yaradan M.Hadi,

H.Cavid, A.Səhhət, A.Şaiq kimi sənətkarların ciddi şəkildə yazılmış

şeirlərində təqlidi sözlər yox dərəcəsindədir. Yaxud S.Ə.Şirvaninin

qəzəllərində təqlidi sözlər işlənmədiyi halda, satirik şeirlərində belə az-çox

vardır).

117

Bu məsələlər haqqında “Sabirin dil və üslub xüsusiyyətləri haqqında bəzi

qeydlər” adlı məqaləmizdə bəhs olunmuşdur. Bax:”Sabir. Məqalələr

məcmuəsi”, Bakı, 1962, səh.202-205.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

375

üsluba nisbətən daha çox janrlar ilə, bədii üslubun qolları ilə, nəhayət,

sənətkarın dünyagörüşü və metodu ilə əlaqədar olaraq təqlidi sözlərin

işlənmə dairəsi daralır və ya genişlənir. Bu sözlərdən bədii

ədəbiyyatın müxtəlif janrlarında istifadəyə dair bir neçə misal.

Y.V.Çəmənzəminlinin “Həyatımın igirmi ili” əsərində belə bir

təsvir vardır. “Yağış yağanda...damcı aramla başlayır, sonra cim, cim,

cim...süzülür.

–Ay uşaq kasa qoy!

–Cırrr.

–Qoyma töküldü.

–Dam, dam, cırrr...

–Dim, dim, dim...

–Damcılar axır”.

118

Təqlidi sözlərin tək və xüsusən təkrar (bu təkrar formanın daha

çox işləndiyini H.K.Dmitriyev də qeyd etmişdir) forması, bu

sözlərdən isim və feillərin düzəldilməsi – eyni cümlədə eyni köklü

sözlərin yan-yana işlədilməsi imkanını yaradır. Həm predmeti, həm

hərəkəti, həm də hərəkətin tərzini bildirən sözlər eyni kökdən

düzəldilə bilirsə, onda bədii dildə səs ahəngdarlığı əldə etmək üçün

əlverişli şərait yaranmış olur.

Bu hələ azdır. Sənətkarlar stilizasiya məqsədi ilə də təqlidi

sözlərin bu xüsusiyyətindən geniş istifadə edirlər. S.Rəhimovun

“Gülən balıq” hekayələr kitabında stilizasiya məqsədi ilə təqlidi

sözlərə çox yer verildiyi xüsusilə qabarıq tərzdə nəzərə çarpır.

Buradakı hekayələrin birində Ala Danqıdan bəhs olunur, onun danq-

danq danqıladmasından geniş danışılır. “Danq-danq danqıldayan

Danqı oba adamının canını xirtdəyinə yığırdı” tipli, tərkibində təqlidi

sözlərdən düzələn və həmin təqlidi söz olan cümlələr tez-tez işlədilir.

S.Rəhimovun yenə oradakı başqa bir hekayəsində dəyirman

çaqçaqından, bu çaqçaqın çaqqıldamasından, tez-tez çaq-çaq

eləməsindən, çaq-çaq çaqqıltı səsinin aləmi başına götürməsindən və

s.-dən bəhs olunur.

Nəhayət, S.M.Qənizadənin uşaqlar üçün yazdığı “Tülkü və Çaq-

çaq bəy” əsərində təqlidi sözlərdən (habelə təqlidi isim və feillərdən)

geniş şəkildə istifadə olunmuşdur. Bir neçə misal:

118

Azərb.EA Respublika Əlyazmaları fondu. Arxiv № 26. 316.

Musa Adilov

376

1.Göy qaraldı, bulud guruldadı,

Şığıyıb ildırım parıldadı.

Endi baran şır-şırıltı ilə,

Tökdü nisyan gur-gurultu ilə.

2. Özünü tülkü cəmləyib vazdı,

Qırğı tək uçdu, yelbə tək dazdı.

3.Zanqazunqla sürüb gəlir sarvan.

4. Qarğalar qırhaqır edir qır-qır,

Qarğilar qıyhaqıy uçur pır-pır.

Dağda qaqqıldayır qazaq, kəklik.

5. (Kəklik) “Qaqqaqaq, qaqqaqay” deyib çağırır.

6. Qıqhaqıq banlayır gəzir xoruzu,

Qırthaqırt bir sürü yanında bozu...

7. Oxuyur gül başında boz bülbül

Bil-bil fithafitü gül, gül!

8. [Pişik]: – Murov-murov çağırram,

Miyau-miyau bağırram.

Zəngin təbiət hadisələrinin saysız-hesabsız səslərini, bu səslərin

çox mürəkkəb və müxtəlif çalarlıqlarını əks etdirmək məqsədi ilə

təqlidi sözlərin müxtəlif variant və variadsiyalarından istifadə olunur.

Məsələn, X.Əlibəylinin “Ağ çəmən” şeirində belə sözlərə rast gəlirik:

Ağ güllər qanad açdı,

“Qaq-qaq, qaq-qaq” edərək

Onlara sarı qaçdı.

Bir gümüş gül banladı:

Quqquluqu-uuuu! –

Onun xoruzdur adı.

2. Qazlar çığırdı:qa!qa!

3. Qaq-qaq-qaq-qaq...

Qaq-qaq-qaq-qaq....

Qazlar qaçdı çəmənə.

4. Çağıraraq qaar-qaaar-qaar,

Göyə uçdu qarğalar.

“Cib-cib” çağırdı Humay.

5. (Toyuq) qaq-qaq-qaq-qaq bu gündən

Yumurta verirəm mən.

6. Tıqqıldadı dənqabı.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

377

“Tıq-tıq, tıq-tıq, tıq-tıq, tıq”.

Yağır elə bil dolu.

“Tıq-tıq-tıq” döyür damı.

Küçədə asfalt yolu.

Evlərə qaçır hamı.

Cip-cip-cip salır haray.

7. Banladı hindən xoruz: Ququluqu-u-u-u...

Tək bircə şeirdə bu qədər təqlidi söz işlənməsi faktı özlüyündə

sübut edir ki, ümumiyyətlə şeir dilini tədqiq edərkən həmin tip sözlərə

xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Həm də, göründüyü kimi, təqlidi

sözlərin işlənməsində (hecaların miqdarında, təkrarlanmasında,

bunların qrafik cəhətdən fərqləndirilməsində) ciddi bir sabitlik,

“norma” yoxdur. Yəni burada fərdi yaradıcılıq üçün çox geniş

imkanlar vardır (Digər sözlərdə belə sərbəstlik olmur). Odur ki,

ümumiyyətlə şeir dili üçün bunlar əlverişli vasitə hesab oluna bilər.

Təqlidi sözlərin əsas mənbəyi canlı xalq dilidir. Ədəbi dilə bu

sözlər xalq danışıq dilindən gəlir. Bəzi təqlidi sözlər hələlik ancaq

müəyyən şivənin malı olaraq qalmaqdadır. Bunları yazılı dildə tapa

bilmədik. Məs.: Qarnı cur-cur curuldamaq (acımaq mənasında);

heykir-heykir heykirmək (Qazax). DL-dəki vızqan (kamança) və

vızqançalan isimləri fərdi üsulla düzəldilmişdir...

∗

“Axır

cumbul-cumbul tər sağrısından” (B.Vahabzadə) –

misrasındakı təqlidi söz də məhəllidir (hərçənd ki, eyni tipli gombul

və ya bu sözdən düzələn cumbuli ümumxalq sözləridir).

Xartxart üzüm// xartxart üzümü (ağ və azacıq şirin üzüm)

Mirbəşir rayonunda işlənir. Ayrı-ayrı dialektlərdə təqlidi sözlərin

bəziləri fərqli formaya və semantikaya malik olur. Məsələn, Şamxor

rayonunda (Abaslı kəndi): Xoruz manlıyır (“banlayır” əvəzində), it

ürüyür (“hürür” əvəzində); sağsağan (sərçə) – cirtdiyir (“cikildə-

yir” əvəzində); qarğa qağıldayır (“qarıldayır//qırıldayır”əvəzində);

ilan fısqırır (“fışqırır” – daha çox ədəbi dildə) və s.**

∗

Elə bu fərdilik də məcbur edir ki, sözün əsil şəklini axtarasan. “vız” təqlidi

sözdür, “qan” şəkliçisi ilə təqlidi söz qoşulmaz və isim düzəltməz. Bu sözün

əsli “muzqan”deyilmi? M.S.Ordubadi “Muzqançı Səfərəli xan” ifadəsi

işlətmişdir (I c., səh. 398).

Musa Adilov

378

Təqlidi sözlərdə dialekt fərqləri çox geniş yayılmışdır. Eyni

anlayış üçün, məsələn, hataram-bataram // hadaran-badaran //

hətərən-pətərən//hədərən-pədərən işlənilməsinə rast gəlirik.

Yaxud: a) hayıl-mayıl olmuşdu; b) şeir ustanı lap hayıl-mayıl

qoymuşdu (V.Babanlı).

Belə məhəlli forma və variantlar bədii əsərlərdə çoxdur. Məs.:

xırt, xırp, şırp, gırt eyni məqamda işlədilə bilər.

§ 25. Təqlidi sözlərin başqa nitq hissələrindən (xüsusilə

nidalardan) fərqləri barədə burada bəhs etmədik. Bu barədə nəşr

olunmuş məqaləmizə baxıla bilər.

119

Nəhayət, təqlidi sözlər barədə aşağıdakı məsələləri qeyd etmək

mümkündür.

1)Tədqiqatçıların göstərdiyinə görə, dünyanın bütün dillərində

təqlidi sözlər az ya çox miqdarda mövcuddur. Hətta XIX əsrdə

ümumiyyətlə dilin mənşəyini bu sözlərə bağlayan “səs təqlidi”

nəzəriyyəsi meydana çıxmış idi. Bu nəzəriyyəyə görə adamlar

təbiətdəki səsləri eşidərək həmin səslərə təqlid etməklə dil yaratmışlar.

Əlbəttə, bu fikirdə müəyyən qədər həqiqət vardır; təqlidi sözlər dilin

formalaşmasında müəyyən rol oynamışdır. Lakin bu rol çox məhdud

olmuş, dilin ümumi yaranma və formalaşma prosesində əsas

amillərdən hesab edilə bilinməyəcək dərəcədə az əhəmiyyətli

olmuşdur. Deməli, bütünlükdə dilin mənşəyini izah etməkdə bu sözlər

işə yaramasa da, tək-tək sözlərin etimologiyasını müəyyənləşdirməkdə

bunları öyrənmək zəruridir.

Təqlidi sözlər ancaq səslənə bilən, səsi çıxan (müxtəlif şərait ilə

bağlı) əşya və prosesi – hadisəni ifadə edə bilərdi. Əlbəttə, bu heç də o

demək deyil ki, bütün səslənən – səsi çıxan əşya və hadisələrin adı

təqlidi sözlər olmalı imiş. Əşya və hadisə adlarının çox cüzi qismi

təqlidi sözlərdən ibarətdir.

Digər tərəfdən, təbiətin bir çox hadisələrini bildirən sözlər

insanın ən zəruri ehtiyaclarını ifadə edən külli miqdarda sözlər təqlid

yolu ilə yaranmamışdır. Odur ki,a günəş, gecə, gündüz, isti, soyuq,

get, gəl, beş, on, ağ, qara kimi məfhumları, bədən üzvlərinin

∗∗Bütün bu misalları filoloji elmlər namizədi K.Ramazanov bizə vermişdir.

119

M.İ.Adilov. Təqlidi sözlər. Azərb.SSR EA Xəbərləri (ictimai elmlər

seriyası), 1961 №8, səh.53-62.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

379

adlarını,

120

müxtəlif rəng adlarını və s. təqlid ilə bağlamaq da mümkün

deyildir.

Həm də təqlidi sözlər şəklində sözdüzəltmə üsulu tam mənada

dilin mənşəyi ilə bağlı ola bilməz. Çünki səstəqlidi prinsipi üzrə

düzəlmiş sözlər meydana çıxdığı zaman artıq ibtidai dil ünsürləri

yaranmış olmalı idi. Məsələ burasındadır ki, burada (təqlidi sözlərdə)

əşyanın çoxlu əlamətlərindən birinin fərqləndirilməsi yolu ilə əşyaya

ad verilir. Bu səciyyəvi əlamətin müəyyənləşdirilməsi üçün isə şüur və

deməli, dil mövcud olmalı idi.

121

Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, təqlidi sözlər nəzəriyyəsi

nitqin meydana gəlməsi mexanizmi ilə məşğul olur, onun yaranma

şəraiti ilə məşğul olmur.

122

Ümumilikdə götürüldükdə bu nəzəriyyə bir də ona görə səhvdir

ki, təqlidi sözlər tarixi inkişaf etibarı ilə geridə qalmış xalqlara

nisbətən inkişafca irəlidə olan xalqların dillərində daha çoxdur.

123

Bütün bunlardan sonra təsadüfi deyil ki, N.K.Dmitriyev təqlidi

sözləri dilin mənşəyi problemi ilə əlaqədar olmayan bir məsələ kimi

tədqiq etmək fikrini irəli sürmüşdür.

124

2) Təqlidi sözlərin kökündəki sait və samitlərin dəyişməsi ilə –

daxili fleksiya ilə sözdüzəldilməsi diqqəti cəlb edir. Bu xüsusiyyət

bəzi başqa nitq hissələrində də (az da olsa) müşahidə edilir. Məs.:

quduz-qudur, göz-gör və s. Buna görədir ki, E.V.Sevortyan türk

dillərində də bəzən sözlərin semantik-qrammatik diferensiasiyası üçün

daxili fleksiyanın mühüm rolu olduğunu göstərir. Burada təqlidi

120

Bəzi bədən üzvlərinin səs təqlidi əsasında ad aldığı da faktdır. Məsələn,

qur-saq, qur-şaq, qar-ın sözlərinin kökü təqlidlə bağlıdır. Bax:

prof.dr.Vecihe Hatiboğlu. Türkcede eklerin kökeni.”Türk dili”. 1974 №268,

səh. 331.

121

Bu barədə geniş məlumat üçün bax: А.Г.Спиркин. Происхождение

языка и его роль в формировании мышления. Сб. «Мышление и язык»,

М., 1957, səh. 32.

122

Yenə orada, səh.3.

123

Bax: А.А.Реформатский. Введение в языкознание, Учпедгиз, М., 1955,

səh. 350.

124

Bax: Н.К.Дмитриев. Строй тюркских языков, ИВЛ, М., 1962, səh. 85-

86.

Musa Adilov

380

sözlərdən düzəlmiş yıldız-yıldır [-ım], öküz-(b) ögür kimi sözləri

misal çəkmək mümkündür.

Habelə əsasən təqlidi sözlərdə açıq və qapalı saitlərin bir-birini

əvəz etməsi ilə (чередование) sözün yaxın da olsa, hər halda müxtəlif

mənaları fərqləndirilmiş olur. Məs.: şarr-şırr, taqq-tıqq, qar-qur və s.

Kökün daxilində gedən belə dəyişmələr istər-istəməz

tədqiqatçını türk dillərində az da olsa sintetik formaların mövcud

olduğu qənaətinə gətirir. Təsadüfi deyil ki, təqlidi sözlərdən bəhs edən

bəzi türkoloqlar ablaut və s. kimi terminlərdən istifadə edirlər.

3) Təqlidi sözlərin əvvəlində (anlaut) və sonunda (auslaut) bəzi

səslərin mövcud olub-olmaması diqqəti cəlb edir. Məlum olur ki, bu

cəhətdən təqlidi sözlər digər leksik-qrammatik kateqoriyalardan – nitq

hissələrindən fərqlənir. Əsli Azərbaycan sözlərinin kökünün –

müəyyən yerlərində bu və ya digər səsin işlənib-işlənməməsinə görə

təqlidi sözlər spesifik xüsusiyyət kəsb edir. Təqlidi sözlərin kökünün

son səsi əsasən r, q//k, p, z//s, t, y, j, ş, c samitləri olur. Ümumiyyətlə,

dilimizin öz sözlərinin əvvəlində bir sıra səslər (m, n, r, l, z, f) ya heç

işlənməz, ya da çox az hallarda işlənər.

“Təqlidi sözlər (mırtıltı, zırıltı...) və mən, muna ...kimi iqtibasi

sözlər müstəsnadır”.

125

4) Təqlidi sözlərin bir xüsusiyyəti də belədir ki, türk dilləri üçün

mübahisəli hesab olunan tərz məsələsi bu sözlərdə şübhəsiz

mövcuddur. Digər feillərdən fərqlənərək təqlidi feillərdə tərz

kateqoriyası morfoloji yolla ifadə edilir. Təkrarlılıq, uzunmüddətlilik

tərzi təqlidi feillərdə aydın şəkildə təzahür edir.

5) Təqlidi sözlərin tam təkrarı ilə başqa tipli sözlərin tam təkrarı

arasında o qədər də mühüm fərq yoxdur. Lakin sözün daxilində

müəyyən dəyişiklik – xüsusən saitlərin dəyişikliyi ilə əlaqədar

meydana gələn yarımçıq təkrarlarda bu iki tip söz kateqoriyası bir-

birindən çox fərqlənir. İsim, sifət və s. (“məfhumi” sözlər) təkrarında

fonetik dublet əsas sözdə heç bir keyfiyyət fərqi yaratmır, müəyyən

emosional çalarlıq bildirisə, təqlidi sözlərdə təqlid olunan hadisənin

keyfiyyətcə müxtəlifliyi bildirilir. Məs.: kağız-kuğuz, əyri-üyrü...

sözləri eyni məfhumu (kağız, əyri...) ifadə etməklə, subyektiv

münasibəti də bildirir.

125

B.Çobanzadə və F.Ağazadə. Türk qrameri, Bakı, 1929, səh.12.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

381

Lakin taq-tuq, şaraq-şırıq... kimi vahidlərdə müxtəlif

keyfiyyətli səslərə təqlid olan sözlər bir yerə toplanmışdır.

Bütün bu göstərilən xüsusiyyətlər başqa nitq hissələrində ya

heç özünü göstərmir, ya da başqa səciyyə daşıyır. Təsadüfi deyil ki,

N.K.Dmitriyev həmin sözlərin əmələ gəlməsi yolunun türk dillərinə

xas olmadığını göstərir («…при своем образовании турецкие

мимемы следуют особому, нетурецкому образцу…

126

»).

Respublikamızda Azərbaycan dilinə aid yazılmış orta və ali

məktəb dərsliklərində, elmi qrammatikalarda təqlidi sözlər bəhsi

özünə hələ də ayrıca yer tapmamışdır. Bunları gah nida, gah zərf, gah

ədat və s. hesab edirlər. Əslində isə təqlidi sözlər bunların heç biri

deyildir.

Artıq türkologiyada bu sözlərin müstəqil bir nitq hissəsi olduğu

fikri sabitləşmişdir və və heç bir etiraz doğurmur. Bunlar özlərinə

məxsus morfoloji və sintaktik xüsusiyyətlərə, obrazlı mənaya malik

olan sözlərdir ki, xüsusi sözdüzəltmə üsulları ilə səciyyələnir. Bunlar

çoxlu miqdarda isim və feillər düzəldilməsi üçün bir baza rolunu

oynayır. Bu sözlərdən əmələ gələn düzəltmə (təqlidi) isim və feilləri

qrammatikaların müvafiq bölmələrinə daxil etmək zəruridir.

Biz burada təqlidi sözlərin əsasən Azərbaycan dilinə məxsus

olan başlıca əlamətlərini, habelə xüsusən son dövrlərdə müxtəlif

sistemli (və ən çox türk sistemli) dillərin təqlidi sözlərinə həsr olunan

əsərlərdəki (məqalə, dissertasiya, monoqrafiya və s.) bəzi mübahisəli

gördüyümüz məsələləri, bu əsərlərdə heç irəli sürülməyən və ya ötəri,

zəif işıqlandırılan bəzi məsələləri aydınlaşdırmağa cəhd etmişik.

Beləliklə, təqlidi sözlər ilə əlaqədar olan bir çox ümumi məsələlərin

üzərində ətraflı dayanmadıq. Maraqlananlara əsərin sonundakı

kitabiyyatı təqdim edirik.

§ 26. İmperativ sözlər. Çağırış, müraciət, əmr bildirən sözlərə

imperativ sözlər deyilir. Məsələn: ədə, əzizim, alo, hey, piş-piş, dü-dü,

oha...

127

Uzun müddət ümumi dilçilikdə və türkologiyada bu kimi sözlər

nidalara daxil edilmiş, bəzən də “imperativ nidalar” termini

126

Н.К.Дмитриев. Строй тюркских языков, ИВЛ, М., 1962, səh. 60.

127

Xüsusi bir bəhs olan “imperativ feillər” (yaşasın, rədd olsun və s.)

məsələsinə burada yer verməyi zəruri hesab etmədik.

Musa Adilov

382

işlədilmişdir. Lakin imperativlər ilə nida sözlər arasında istər məna,

istər vəzifə, istərsə də quruluşca çox mühüm fərqlər olduğundan bu iki

müxtəlif dil hadisəsini eyniləşdirmək düzgün deyildir.

Nidalar insanın obyektiv aləmə subyektiv münasibətinin

təzahürüdür, imperativ sözlər isə insan arzu-istəyini, onun iradi

xüsusiyyətlərini əks etdirir.

Hər iki söz qrupu nitq prosesində təkrarlana bilər. Mənaca

emosionallıq bildirən nidaların təkrarı həmin emosional mənanı

şiddətləndirmək məqsədi izləyirsə, imperativ sözlərin təkrarı daha çox

təkidlilik, davamlılıq kimi məna çalarlıqlarının ifadəsinə xidmət edir.

İlkin nidalar yalnız hisslər ilə əlaqədar olduğundan bunlardan

hər hansı bir yolla başqa nitq hissələrinə məxsus sözlər düzəltmək

mümkün deyildir və bu xüsusiyyətə görə onlar həm imperativ, həm də

təqlidi sözlərdən fərqlənir.

İmperativ sözlər bir sıra müştərək cəhətlərə baxmayaraq təqlidi

sözlərdən fərqlənir. Bu fərq hər şeydən əvvəl məna ilə əlaqədar özünü

göstərir. Təqlidi sözlər obyektiv, xarici aləm və əşya hadisələrinin

səslərini, görünüşünü və s. yamsılamaq nəticəsində yaranırsa,

imperativ sözlər həmin obyektiv aləmə insanın münasibətini, onun

iradi keyfiyyətlərini əks etdirmək məqsədi izləyir. Bütün bunlar

göstərir ki, imperativ sözlər xüsusi leksik-qrammatik kateqoriya kimi

alınıb öyrənilə bilər.

Azərbaycan dilindəki bütün imperativ sözləri iki qrupa bölüb

öyrənmək olar: a) vokativ sözlər; b) diffuz sözlər.

1.Türkologiyada vokativ sözlər haqqında çox az tədqiqat

əsərləri vardır. Yalnız bir neçə məqalənin adını çəkmək mümkündür

128

ki, bunlar da vokativ sözlərin bütün xüsusiyyətlərini hərtərəfli əhatə

edə bilmir. Hər şeydən əvvəl vokativ sözlərin hüdudu tam dəqiq

müəyyənləşdirilməmişdir.

128

А.Х.Сулейманов. Узбек тилида атовган, ундалма ва вокатив гаплар.

Уз.ГУ асарлары, №66, 1956; А.А.Юлдашев. Звательные слова в

тюркских языках. «Исследования по сравнительной грамматике

тюркских языков», Т.II (Морфология), Изд-во АН СССР, М., 1956;

Б.Уринбоев. Вокатив гаплар хакида баьзи мулохазалар. «Узбек тили ва

адабиети» jurnalı, 1964 №3; M.İ.Adilov. Azərbaycan dilində vokativ sözlər.

M.F.Axundov adına APDİ-nin “Elmi əsərləri” , XII c., 1966.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

383

Bəzən “vokativ sözlər” terminini çox geniş mənada başa

düşərək bu anlayış altında adlıq halda xitab kimi işlənən bütün xüsusi

isimləri, bir sıra söz birləşmələrini, vəzifə adı bildirən bir çox ümumi

isimləri və s. toplayırlar. Bu halda vokativ sözlərin hüdudu

müəyyənlikdən məhrum edilir, bunlar xüsusi leksik-qrammatuik

kateqoriya təşkil edə bilmir. Çünki təkcə çağırış – müraciət

bildirməsinə görə sözün vokativ hesab edilməsi məsələyə yalnız

sintaktik nöqteyi-nəzərdən yanaşmaq ilə əlaqədardır. Odur ki, bəzən

leksik-qrammatik kateqoriya olan vokativ sözlər sırf sintaktik

kateqoriya olan xitablar ilə qarışdırılır. Düzdür ki, bütün vokativ

sözlər cümlədə xitab kimi çıxış edir, lakin bütün xitablara vokativ söz

demək olmaz.

Vokativ sözlərin geniş anlayışı bu sözlərin məhdud (dar)

anlayışı ilə də əlaqədardır. Dar mənada adətən yalnız insanlara

müraciətlə işlənən söz formalarını vokativ sözlər hesab edirlər.

Halbuki həm də digər canlılara marciətlə işlənən bir çox sözlər də

vokativ sözlərə daxil olub, həmin kateqoriyanın hüdudlarını

genişləndirir. Beləliklə, nitqdə funksiyasına görə vokativ sözləri iki

qrupa bölmək mümkündür: a) insanlara: b) heyvanlara müraciət üçün

işlənənlər.

A. İnsanlara müraciətlə işlənən vokativ sözlər öz

funksiyasına görə xitablara yaxın olsa da, daha bir sıra məna çalarları

(əzizləmə, əmr və s.) ifadə edə bilir. Bu kimi sözlərin vokativ olub-

olmadığı intonasiya və mətn vasitəsi ilə müəyyənləşdirilir. Bu işdə

xüsusi intonasiya mühüm rol oynayır. Dilçiliyimizdə bu məsələ

öyrənilməmişdir. Azərbaycan dilində adi halda vurğu sözün son

hecasına düşür. Söz müraciət məqsədi ilə işləndikdə isə vurğu öz

yerini dəyişir, sondan ikinci hecanın üzərinə keçir. Müq.et: müəllim –

müəlli’m, İsmayıl – İsma’yıl. Yalnız intonasiya – vurğu ilə

səciyyələnən həmin müraciət sözləri vokativ deyildir. Vurğu

məsələsini ona görə xatırladırıq ki, vokativ sözlərdə də vurğunun

həmin səciyyəsi özünü göstərir və başqa qrammatik əlamətlər

(şəkilçilər) ilə birlikdə sözün vokativliyini sübut edir. Məsələn,

“oxucum, belədir aqil babalar” (S.Vurğun) – cümləsində “oxucum”

sözü həm vurğusuna (sondan ikinci hecada), həm də şəkilçisinin

funksiyasına (-“m” şəkilçisi burda qrammatik mənadan məhrumdur),

həm də mənasına (çağırış – müraciət) görə vokativ söz hesab

Musa Adilov

384

edilməlidir. Vokativ sözlər paradiqmadan məhrumdur, şəxslər üzrə

dəyişə bilmir.

Çağırış-müraciət məqsədi ilə işlənən bir sıra qrammatik-

sözdəyişdirici şəkilçilər leksik-sözdüzəldici şəkilçilər mövqeyinə

keçmişdir. Belə qrammatik formaların leksikləşməsi vokativ sözlərin

mühüm əlamətlərindən biridir. Şəkilçilər yalnız bir formada, çağırış-

müraciət formasında “daşlaşmış” olur.

Lay-lay mələyim, sevdiciyim, yavrucuğum, yat (A.Şaiq).

Baxdın, sevdiciyim, sən məlul-məlul (S.Vurğun).

Dilimizdə çıq//cək ...şəkilçisi, bir qayda olaraq, isim köklərinə

qoşulur, əzizləmə, kiçiltmə və s. bildirir. Yuxarıdakı misallarda isə bu

şəkilçi feilin şühudi keçmiş zaman şəkilçisindən sonra işlənmişdir ki,

bu hal da həmin şəkilçili sözlərin ümumi formalar daxilində xüsusi

mövqe tutduğunu – xüsusiləşdiyini (vokativlik kəsb etdiyini) sübut

edir.

Deməli, xitab kimi işlənən və əslində kök və şəkilçiyə ayrıla

bilən sözlər vokativ sözlərdən fərqləndirilməlidir.

Semantikaca vokativ sözlər yalnız çağırış-müraciət bildirirsə,

vokativ cümlələr bununla yanaşı müəyyən fikir də ifadə edir. Başqa

sdözlə, vokativ cümlələr semantikasına görə daha zəngin keyfiyyətlərə

malikdir. Belə ki, vokativ sözlərdən əlavə xüsusi çağırış intonasiyası

ilə işlənmiş şəxs adları da vokativ cümlə funksiyasında çıxış edə bilər.

Məlumdur ki, xüsusi isimlər müvafiq intonasiya ilə tələffüz edildikdə

kommunikativ funksiya kəsb etmiş olur. Məsələn, H.Cavidin “Şeyda”

pyesində Əşrəfin aşağıdakı replikaları yalnız xüsusi bir isimdən

(“Musa”) ibarətdir. Müvafiq intonasiya (bu intonasiyanın səciyyəsi

müəllif tərəfindən remarkada qeyd olunur) sayəsində bu söz cümlə

keyfiyyəti kəsb edir: 1) Əşrəf (əlini cibinə soxaraq təhdidamiz): –

Musa!; 2) Əşrəf (müztərib): – Musa!

Zahirən birinci şəxs təkin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş

bir sıra isimlər əslində həmin şəkilçinin qrammatik mənasına uyğun

gəlməyən məna – vokativlik mənası kəsb etmiş olur.

129

Belə vahidləri

vokativ sözlər və ya sözün (ismin) vokativ forması hesab etmək

129

Vokativlik funksiyası sözün leksik mənasını da öz təsiri altına alıb

dəyişdirir: Bənövşə: - Etiraz eləməyə nə haqqın var? Camal: - Atam! Mən

təslim (S.Rəhman). Camal qadına (Bənövşəyə) “atam” deyə müraciət edir.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

385

zəruridir: atam, balam, anam, gülüm, əzizim, sevgilim, canım,

qardaşım, anam-bacım, atam-qardaşım...

Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dilimizdə bir leksik vahid hesab

edilən xanım, bəyim sözləri də əslində müvafiq leksemlərin vokativ

formalarından başqa bir şey deyildir. Dədə Qorqud dastanlarında “ –

Xanım hey” müraciəti tez-tez özünü göstərir.

Ümumiyyətlə -ım,-im,-um,-üm şəkilçili vokativ sözlər ədəbi-

bədii dilimizdə çox işləkdir Bütün laylalarda “evim, eşiyim (layla)”

tipli vokativ sözlər müşahidə edilir. Bayatılarımızın çoxusu “əzizim”

vokativ sözü ilə başlayır.

Yuxarıdan bəri misal gətirdiyimiz leksik vahidləri şəxslərə və

kəmiyyətə görə dəyişmək mümkün deyildir. Buradakı qrammatik

şəkilçilər bir növ daşlaşaraq leksik şəkilçilərə çevrilmişdir. Müq.et:

Canım, nə deyirsən? (C.Cabbarlı); və: Canım, bərkdir, canın bərkdir,

canı bərkdir və s.

Ümumxalq dilinə məxsus sabit vokativ sözləri müvəqqəti,

situasiya ilə əlaqədar olan, fərdi şəkildə vokativ funksiyada çıxış edən

vahidlərdən fərqləndirilməlidir. Sabit vokativlər ümumxalq

səciyyəlidir, hamı tərəfindən işlədilir. Fərdi, şərti (okkazional)

vokativlərin işlənməsi isə ümumxalq səciyyəsi daşımır, bu və ya digər

mətn ilə əlaqədar olur. Məsələn, aşağıdakı nümunələr şərti

(okkazional) vokativlərə aid misallardır:

Nə var dovşanım? (C.Cabbarlı). Mən də sağ qalmayacağam,

laçınım! (Ə.Məmmədxanlı). Mənim göyərçinim”! (S.Rəhman).

Bu şərti vokativ sözlərdən xüsusilə poeziyada xüsusilə çox-çox

və tez-tez istifadə olunur. Bunun da müəyyən səbəbləri vardır.

Əvvələn, vokativliyin özündə – çağırış-müraciət işində bir

emosionallıq vardır. Digər tərəfdən -ım,-im,-um,-üm şəkilçisi məhz

birinci şəxs (danışan subyektin özü) ilə əlaqədar olduğundan bu

şəkilçilər də emosionallığı ilə fərqlənir. Odur ki, həmin şəkilçili

vokativ sözlər hissi təsiri etibarı ilə daha dolğun, samballı olur. Bu

kimi vahidlər semantikaca da zəngin olur. Çünki bunlar müraciətlə

yanaşı, həm də əzizləmə anlayışının ifadəsinə xidmət göstərirlər.

Məlum olur ki, müvafiq vahidlərin yalnız müraciət forması

vokativ söz hesab edilir. Bu funksiyada işləndikdə söz öz leksik

mənasından uzaqlaşmış olur. Məsələn, atası, anası olmadığı halda

şəxsə müraciətlə deyilən atam, anam forması vokativ söz hesab

Musa Adilov

386

edilməlidir. Deməli, şərti (okkazional) vokativlərdən fərqli olatraq

sabit vokativlər leksik vahid kimi lüğətlərdə özünə yer tapmamışdır.

Üçüncü şəxs təkin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş bir sıra

sözlər vokativ funksiya kəsb etmiş olur: qadası, balası, dostu, əmisi,

dayısı, əmidostu, dayıdostu...

Get, yaxşı yol, uğur olsun, qadası! (İ.Şıxlı). Balası, gəlsənə

gəmidə oturub gəmiçi ilə dalaşmayasan! (S.Rəhimov). Əmisi, Aydının

bacısı Gültəkin mənəm (Ə.Vəliyev). Hə, balası, indi mənə de görək,

niyə dama çıxmışdın? (S.Dağlı).

Həmin sözlər formaca onlara bənzəyən, lakin qrammatik hadisə

olan tətktərəfli birləşmələrdən fərqli olaraq leksik-qrammatik fakt

kimi səciyyələndirilir.

Əzizləmə bildirən -can ünsürünü qoşmaqla bir sıra sözlər

vokativləşdirilir: dayıcan, əmican, dostucan, xanımcan, babacan,

şirincan, sonacan...(həmin model üzrə düzələn bir sıra xüsusi adlar

bura daxil deyildir: Babacan, Ağacan, Əlican...).

Anacan, məgər o əvvəllər də həbsdə olmuşdur? (S.Vəliyev);

Qopdu birdən başıma bir yekə tufan, dayıcan! Axırı oldu işim naləvü

əfğan dayıcan! (B.Abbaszadə); Babacan, bu nə səsdir? (A.Şaiq);

Bilirsən, Göyərçincan, hər adamı ora buraxmazlar (S.Rəhimov).

Vokativ sözlərin formalaşmasında -cəyim//-çiyim ünsürünün də

mühüm rolu vardır.

Gözəlim, sevdicəyim, məclisə bir badə gətir (S.Rüstəm); Söylə,

söylə, gözəl bənövşəciyim! (A.Şaiq); Biri sənsən, mələkciyim, biri

mən (A.Şaiq); Ah, sevgili atacığım! (N.Nərimanov); Ah, anacığım,

oxuyunuz kağızı, düşünərsiniz! (N.Nərimanov).

Vokativ sözlərin formalaşmasında -cəyim//-çiyim ünsürünün də

mühüm rolu vardır.

Bu formalar da başqa şəxslərə görə dəyişmir. “Koroğlu”

dastanında işlənən “anacığın” sözü (Anacığın ağladarm; Bolu, mən

sənin, mən səsnin) fərdi səciyyə daşıyır.

C.Cabbarlı aşağıdakı cümlədə xüsusi adın vokativ formasını

yaratmışdır: – Aydınciyim, heç vaxt bir arzuna qarşı durduğumu

gördünmü?

Dilimizdə sözün funksiyası bir sıra hallarda onun formasına,

strukturasına təsir göstərmiş olur. Vokativ funksiyada işlənmək

nəticəsində şahım, qardaşım, dayıoğlu, əmioğlu, xalaoğlu kimi

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

387

vahidlər şahım, qərdeşim (əsasən Bakı dialektində) dayoğlu, əmoğlu,

xaloğlu şəkli kəsb edir.

Şahim! Vicdanınız sonra ağrıyar! (S.Vurğun).

Vokativ funksiya sözün məna strukturasında da dəyişiklik

yaradır. Məsələn, aşağıdakı misallarda qeyd olunan sözlər öz əsil

mənalarından uzaqlaşdırılaraq vokativ vəzifədə çıxış edir.

Mənə yoxsul arvadlar gəlməz, oğlan,

130

zəngin bayanmı

gələcək? (S.Dağlı); Lap nəfəsim qaraldı, bacoğlu, daha bu cür otura

bilmirəm (S.Dağlı).

Dilimizdə bir sıra təkrarlar vardır ki, bunlar da yalnız vokativ

söz kimi formalaşmışdır. Bunlardan bir neçəsini qeyd edək:

a) Daha çox uşaq dilinə xas olan day-day//daydayı tipli sözlər;

b) Müəyyən üslub ilə bağlı olan bacılı-bacılı tipli sözlər

131

; ç) Tək-tək

fərdlərin işlətdiyiu atam-atam, əzizim-əzizim tipli sözlər və s. daha bir

slıra üsullarla vokativ sözlər düzəldilə bilər.

132

Müasir Azərbaycan dilində müraciət məqsədi ilə işlənən, lakin

nədənsə lüğətlərdə öz əksini tapmayan az, ə, əşi sözlərinin canlı

danışıqda və bunun təsiri ilə də ədəbi-bədii əsərlərdə müxtəlif

variantları vardır: az//aaz//a-a-a-z//ağız//aız//ağəz//ağez//ağaz; ə//ə-

ə//ə-ə-ə//ədəəə//adə//adə- adə//ayə//aya//aya//əyə//ala//ələ//ərə//arə;

133

əşi//əşi//əşşi//əkşi//a kişi//ay kişi və s.

Dilimizdə ayrılıqda işlənməyən ay vokativ sözü də ayə//ədə ilə

əlaqədardır. Bu sözü ay nidasından fərləndirmək lazımdır. Nida olan

a//ay qeyri-iradi işlənir, emosional səciyyəlidir və müstəqil (habelə

təkrar şəklində: ay-ay, ay-ay-ay və s. kimi) çıxış edir. Vokativ söz

130

Maraqlıdır ki, M.F.Axundovun dramlarında “oğlan” sözü vokativ

funksiyada işlənərkən “olan” şəklində çıxış edir.

131

Habelə müq.et: Yaxşı çay dəmlə, ay analı (N.Həsənzadə).

132

Əslində uşaq dilinə məxsus “lay-lay” sözü də vokativdir. Məsələn, “Lay-

lay, beşiyim, lay-lay; Evim, eşiyim , lay-lay!”. Lakin bu söz

substantivləşdikdə ismə çevrilir: Lay-lay bilirsən, nə üçün yatmırsan? (Atalar

sözü).

133

Arə//ara// ərə variantı daha çox ermənilərin azərbaycanca danışığını

səciyyələndirmək üçün işlədilir:”Aşot yaxına gəldi...və o dəqiqə də başını

buladı: –Ara, məssəb haqqı, əyridir” (“Azərbaycan gəncləri”, 1/I-75); – Ərə,

sarma ver! – Ərə, geri qanır! ”(Ədəbiyyat və incəsənət”, 15/I-75).

Musa Adilov

388

olan ay ayrılıqda işlənmir, çağırış-müraciət məqamınsda müxtəlidf

sözlərlə birlikdə çıxış edir.

Bəs bizə niyə göstərmirdin, ay xətakar? (S.Dağlı); Həmişə ayaq

üstə, a bala! (İ.Hüseynov); Ay oğlan, gəl keç! (Ə.Sadıq).

Bir sıra nominativ söz birləşmələrinin vokativ funksiya kəsb

etməsində ay sözü mühüm rolu oynayır. Bu söz olmasa birləşmə

vokativlik vəzifəsini yerinə yetirə bilməz.

Ay adama oxşamaz, bir özünə baxsana...(M.Ə.Sabir); Yerimiz

yoxdur, ay allah bəndəsi! (S.Dağlı).

Habelə bir sıra feili sifət tərkiblərinin substantivləşib vokativlik

keyfiyyəti kəsb etməsində də ay sözünün rolu əsasdır.

Niyə yurd-yuvamızı viran qoyursuz, ay əli qurumuşlar!

(S.Dağlı); Nə danışırsan, ay saqqalı ağarmış? (T.Şahbazi); Bu od-alov

nədir, ay canı yanmış? (S.Dağlı).

Klassik ədəbiyyatda (xüsusilə şeirdə) bir sıra sözlərin sonuna bir

a səsi qoşmaqla vokativlik anlayışı ifadə edilirdi ki, bu hal müasir

dilimiz üçün arxaizm hesab olunur. Şairlər öz adlarını şeirdə Zakira,

Seyyida, Sabira, Müşfiqa şəklində işlədirdilər.

Seyyida, ölmərəm. Aləmdə səsim var mənim! (S.Ə.Şir-

vani);

Sabira, beynəlmiləl tədbiri-ülfət etməli! (M.Ə.Sabir).

Klassik Azərbaycan şeirində vaiza, mütrüba, sənəma, şeyxəna,

şəha, rəqiba, saqiya, driğa, heyfa, xudavənda, nigara, xoşa, dərda,

bağibana kimi vahidlər sıx-sıx işlənirdi.

Dərda ki, ümidim oldu bərbad! (Füzuli)! Pərvərdigara! Özün

kömək et bu başsız millətə! (N.Nərimanov); Şəhr içrə bu heyvanlarına

şükr, xudaya! (M.Ə.Sabir).

Əsasən insanlara müraciətlə işlənən bütün bu vokativ sözlər ya

müəyyən üslublar ilə, ya da söz və formaların tarixi inkişafı ilə

əlaqədar olaraq (nisbət şəkilçiləri, kiçiltmə-əzizləmə şəkilçiləri və s.)

çağırış-müraciət funksiyasında işlənən sözlərə çevrilmişdir.

Çağırış-müraciət bildirən sözlər inkişaf etmir, artmır, çoxal-

mır.

134

Əksinə, bu sözlər get-gedə unudulur və dildən. istemaldan

134

“Alo” (//allo//allo) tipli alınma vahidləri nəzərə almırıq.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

389

çıxır. Bunların bir qismi heç yazıya daxil olmamışdır, hazırda ancaq

dialektlərdə, məhdud şəkildə qalmaqda davam edir.

Odur ki, bunların tədqiqi də ancaq diaxronik planda aparıldıqda

bir nəticə verə bilər. Bu sözlər dilimzin daha qədim dövrlərində

təsərrüfat tərzi ilə əlaqədar daha çox işlək omuşdur. Təsadüfi deyil ki,

qədim dövrlər yadigarı olan atalar sözlərində, xalq ifadələrində həmin

tip sözlər bol-bol işlədilmiş və bu günə qədər ümümxalq dilində

yaşayıb qalmışdır.

Öküzünə hiş deməz, toyuğuna kiş. Vuraram ölər. Kiş deyərəm

getməz. Hiş-hişlə (//kiş-kişlə) donuz darıdan çıxmaz. Dəvədən yıxılıb,

höt-hötündən əl çəkmir (//höt-hötünü yerə qoymur). Hoha var dağa

mindirər, hoha var dağdan endirər. Birə də ho de, minə də ho de. Kiş-

kişlər olsun. Qu deyəndə qulaq tutulur. Hayla (//hay-hayla) gələn

vayla (//vayvayla) gedər. Öküz ohanı allahdan istər. Yüz qoyun da

tiri-ho. Bir qoyun da tiri-ho. Tənbəl eşşək hoşu allahdan istər və s.

Və ya: Bura elə ormannıxdı kın donuza hır desən girməz.

135

Hə-hü eləyincə saat olur on iki (şifahi danışıqdan).

Bu sözlərin çoxunda məna müxtəlifliyi, polisemantizm

müşahidə edilir.

Vokativ sözlərin tək və təkrar şəkli mövcuddur. Bunların təkrarı

heç bir yeni lüğəvi vahid yaratmır, bəlkə təkidlilik bildirir. Odur ki,

buradakı təkrar sözün iki dəfə təkrarı deyildir. Söz həm iki dəfə, həm

də çox (situasiyadan asılı olaraq daha çox) təkrarlana bilər.

B. Heyvanlara müraciətlə işlənən vokativ sözlər.

Hər heyvana (xüsusilə təsərrüfat əhəmiyyətli ev heyvanlarına)

müraciət üçün, onu saxlamaq, sürmək, qovmaq, çağırmaq, yemləmək

və s. məqsədi ilə müxtəlif sözlərdən istifadə olunur. Belə sözlərin

müxtəlifliyi baxımından dillər arasında fərqlər olduğu kimi, eyni dilin

dialektləri arsında da fərqlər müşahidə edilir. Dar məhəlləi, hətta tam

fərdi tərkiblər də ola bilər. Lakin bütövlükdə aldıqda vokativ sözlər də

ümumxalq səciyyəsi daşıyır və buna görə də ümumxalq dilinə məxsus

digər sözlərlə bərabər hüquqa malikdir.

İnsanlara müraciətlə işlənən vokativ sözlər ilkin yox, sonrakı

hadisədir. Yəni bu sözlərin əsas funksiyası vokativlik deyil, bunların

135

Bax: Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1964, səh. 347 (Bu əsər

DL şəklində ixtisarla göstərilir).

Musa Adilov

390

müraciət məqsədi ilə işlənməsi əlavə kəsb edilmiş xüsusiyyətdir.

Heyvanlara müraciətlə işlənən vokativ sözlər isə elə yaranışından bu

məqsədə xidmət etmiş olur, vokativlik bunların yeganə funksiyasıdır.

Heyvanlara müraciət üçün işlədilən vokativ sözlər qədimdən

bəri tədqiqatçıların nəzərindən qaçmamışdır. M.Kaşğarinin “Divani-

lüğət-it türk” kitabında [bu əsəri MK şəklində ixtisar edirik],

V.Radlovun «Образцы народной литературы тюркских племен»

məcmuəsində

136

nəşr olunmuş qeydlərində (bunu VR şəklində ixtisar

edirik), F.Q.İsxakov, A.A.Palmbaxın «Грамматика тувинского

языка. (фонетика и морфология)» kitabında

137

(bunu Tuv. şəklində

ixtisar edirik) və başqa əsərlərdə

138

vokativ sözlər daha düzgün

müəyyənləşdirilmiş, leksik material kimi lüğətlərə daxil edilmiş,

morfoloji və semantik xüsusiyyətləri göstərilmədən yalnız hansı sözün

nə mənada işlənildiyi qeyd olunmuşdur. Burada göstərəcəyimiz başqa

şərti ixtisarlar da vardır.

Dm. – Н.С.Дмитриев. Строй тюркских языков, ИВЛ, М.,

1962 (Buradan göstərilən misallar qaqauz dilinə aiddir).

Sar. – Ш.Ш.Сарыбаев. Междометие в казахском языке.

Алма-Aта, 1953.

İm. – С.Иманалиев. Междометие в киргизском языке.

Фрунзе, 1964.

Son iki əsər namizdəlik dissertasiyasının avtoreferatıdır və hər

ikisində vokativ sözlər nida hesab edilir. Biz yalnız misalları buradan

alırıq.

Aşağıda ayrı-ayrı heyvanlara müraciətlə əlaqədar işlənən

vokativ sözləri qeyd edirik. Müxtəlif türk dillərindən nümunələr

verilsə də, bu siyahı, hələ ki, natamamdır.

Qaramal ilə əlaqədar sözlər.

Mal sulayanda: qurric-qurric, qirruyo-qurriyo; sürəndə oş-oş

(İm); sürəndə sop-sop (İm).

136

CПб, ч. IX, 1907

137

ИВЛ, М, 1961 (Bu kitabda vokativ sözlər nida hesab edilmişdir)

138

Məsələn, bax: А.М.Щербак. Грамматический очерк языка тюркских

текcтов X-XIII вв. из Восточного Туркестана. Изд. АН СССР, М.-Л.,

1961 (M.Kaşğaridən gətirdiyimiz misalların bəziləri buradan götürülmüşdür).

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

391

İnəyi çağıranda: ouxou-ouxou (İm), au-xau (Sar.), xöeq-xöeq

(Tuv), qovanda: xoççı-xoççı (VR); dayandıranda: oq-oq (VR);

sağanda: nənəm-nənəm, şəuym-şəuym (Sar.).

Camışı sürəndə: çu-çu (Tuv.).

Öküzü irəli sürəndə:ho, ho-ho, heş-heş, heş, he-he, halo, hə,

cüyür-cüyür; geri sürəndə: hiş//hişş, hıss, həss (bu sözdən

həsdəmək//həstəmək feili düzəldilmişdir); dayandıranda: oha, hoha,

ha, ho.

Ha-ho....ha...ho...– deyib Məcid kişi öküzləri saxladı

(M.Qocayev); Arabaçı “ho-ho, hiş” – deyə heyvanları səsləyirdi

(İ.Şıxlı); Oruc zoğal çubuğunu hərlədərək “heş-heş, cüyür-cüyür” –

deyə öküzləri haylayırdı (V.Əfəndiyev); Ağakişi “ho-ho” deyə-deyə

başlayır öküzləri sürməyi (C.Məmmədquluzadə); Hoha, hoha, ay

yanmış, qayıt geri! (M.İbrahimov); Alo özünü təpəyə qalxan ala

cöngəyə tərəf tulladı: – ho-ha-hoşşş! (S.Rəhimov); Alo kişi ala

cöngəyə yaxınlaşıb, bir də ho-ha – dedi – ho-ha, heyvan, allahın

heyvanı (S.Rəhimov).

“Şamo” romanında Alı kişinin öküzləri “ho...ho...ho. Yeri

ha...tərpən ha!...halo...ha....halo...ho” və ya “ho-o-ş-ş... hoş, hoş! –

deyə sürməsi təsvir olunur (Əlbəttə, imladakı müxtəliflik situasiyadan,

intonasiyadan asıldır, fərdi-üslubi səciyyə daşıyır və ümumiyyətlə

götürdükdə vokativ sözlər ilə, onların mahiyyəti ilə əlaqədar deyildir).

Qaramala müraciətlə işlədilən vokativ sözlər bir sıra frazeoloji

ifadələrin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Məsələn, həs-hüs

bilmir//tanımr, ho-hiş bilmir.

İt ilə əlaqədar sözlər

İti səsləyəndə, çağıranda: küç-küç//kuç-kuç, küç-küçə//kuçən-

kuçən//kuçala-kuçala//kuça-kuça//kiuçov-kuçov, çu-çu, çup-çup//çub-

çub, tuşo-tuşo, ünööi-ünööi (Tyv.), tuku-tuku (MK), kəx-kəx (MK);

habelə a) muşqururlar, b) itin xüsusi adın bir neçə dəfə təkralayırlar:

Bozdar, Bozdar kimi.

İti qovanda: poşt, sok (Tuv.), kor-kor (VR), ma-ma (VR), sok

(VR).

Habelə bir sıra feillər əmr formasında (imperativ) işlədilir:

Yeri! Çəkil! Geri! Get! və s.

İti qısqırdanda, küşkürəndə: hüşt-hüşt, hişt-hişt, küş-küş, quş-

quş, fişt-fişt, kss-kss, kıs-kıs, qıs-qıs, tütə-tütə....

Musa Adilov

392

“Ölülər” pyesində İskəndər iti belə küşkürür: “Küş, küş, küş!

Xa...xa...xa! Mars, Mars, Mars! Fut, fut, fut!”.

Başqa misal: Qurdbasana qıs vurdum (A.Şaiq).

At ilə əlaqdar sözlər.

Atı sürəndə və qovanda: hoy-hoy, hay-hay, hə, hı-hı, hın-hın,

muç, muç-muç, yəh-yəh, yaa, dəhdəh, ha-ha (VR), çu-çu (Tuv.), ah-ah

(Dm.), moh-moh (Sar.), çu (İm.), ayt-çu (İm.), kuu-kuu (İm.).

Yavaşca muç eləyim, atlar götürülsünlər (C.Məmmədquluzadə);

Trokaçı atlara fişt edib istəyirdi ki, sürsün (N.Nərimanov); Faytonçu

Məsimin səsi eşidildi: – Biyə!.. Biyə!...(Ə.Əbülhəsən); Faytoncu

”biyə” deyəndə atlar hərəkət etdi (M.İbrahimov).

Atı saxlamaq istəyəndə, dayandıranda: dbrr, tprş, ha-ha (VR);

teuk-teuk (VR); kuruuq-kuruuq (Tuv.); mo-mo (İm.); kıruu-kıruu

(İm.).

«Русско-башкирский словарь» kitabında (M., 1964) tprr, tpru

sözləri nida («межд.») hesab edilmiş və belə şərh verilmişdir: (атты

туткаттанда эйтеле).

Atı sulayanda: söz işlənmir, xüsusi tərzdə fit çalınr. İlk baxışda:

“Dodağım yaradır, at sulaya bilmərəm” ifadəsi semantik cəhətdən

qəribə, motivləşməmiş görünsə də, mahiyyətcə müəyyən əsli olan,

mənaca motivləşən bir fikri bildirir.

Atı sulamaq üçün fit çalarlar.

Keçi ilə əlaqədar sözlər.

Keçini çağıranda: beç-beç//meç-meç//meçi-meçi, çi-çi (Tuv.),

çutçi-çutçi (VR), yuk-yuk//yilik-yilik (MK), kes-kes (Tuv.), səre-səre

(Sar.); sağanda: şö//şöqe (Tuv.), şo-şo (VR,), qovanda: puffa-puffa

(VR), çek-çek (İm.), çiqe-çiqe (İm.); tutub sürüyəndə xoy-xoy (MK);

tutub saxlayanda: çiqelley-çiqelley (VR).

Qoyun ilə əlaqədar sözlər.

Qoyunu çağıranda: dri-ho, dricco, toopta-toopta (Tuv.), tüşə-

tüşə (İm.), qus-qus, tupşu-tupşu (VR), tuvo-tuvo (VR); küskürəndə:

ks-ks, kis-kis (İm.), koş-koş (İm.), kroyt-kroyt (İm.), ırrid (İm.), kişkiş

(VR), br-br (Dm.); sağanda: xolba-xolba (Tuv.), küray-küray (Sar.);

saxlayanda: hay-hay (VR), çoi-çoi (İm.), koşok-koşok (İm.), koqon-

koqon (İm.).

“Dricco” deyən kimi qoyunlar düşdü dalımca (“Nağıllar”);

Qoyunar kisa-kislə qoyun kahalarına sürülürdü (S.Rəhimov).

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

393

Eşşək ilə əlaqədar sözlər.

Eşşəyi sürəndə: hoş, hoş-hoş, oş-oş, hoşə; saxlayanda: çoş, çoşə,

çoş-çoş, çooş, çöçə, çöçə-çöçə, hoqquş, hoqquş-hoqquş, toqquş,

toqquş-toqquş; eşşək yatanda: op-op (MK).

Pişik ilə əlaqədar sözlər.

Pişiyi çağıranda:piş-piş, pis-pis (Dm.); qovanda: piş-piş, piştə,

piştə-piştə, pişt, mış (İm.), pış (İm.).

Toyuq, cücə və ümumiyyətlə, quşlar ilə əlaqədar sözlər.

Toyuğu çağıranda: dü-dü, tü-tü, düd-düd //tüd-tüd, dü-dü-dü

(Dm.), tü-tü-tü (İm.); qovanda: kiş, kişt, kiştə//kişdə, kiş-kiş, kişdə-

kişdə...

Toyuğu tutmaq istəyəndə lass və ya las-las//lass-lass sözündən

istifadə olunur. Bəzi dialektlərdə “las olub qalmaq” ifadəsi məcazi

mənada adamlara da aid edilir.

Dəvə ilə əlaqədar sözlər.

Dəvəni diz üstə yatıranda: lök-lök, çök-çök, xıx-xıx, yök-yök

(MK), sək-sək (Tuv.), sək-sək (VR); ayağa durğuzanda: kur-kur (VR);

çağıranda: gös-gös...

Əlbəttə, heyvanlar və onların hər biri ilə əlaqədar sözlər bununla

bitmir. Biz ən çox işlədiilən sözləri təxminən toplamağa cəhd etmişik,

hamısı əhatə olunmamışdır.

İlk müşahidələr göstərir ki, hər hansı heyvan ilə bağlı olaraq

işlənən vokativ sözün daha çox variantlara və zənginliyə malik olması

həmin müraciət edilən heyvanın xalq təsərrüfatında oynadığı rol ilə

əlaqədardır. Bunu nəzərə aldıqda bəzi dillərdə müəyyən qrup vokativ

sözlərin çoxluğu və əksinə, bəzi dillərdə bunların azlığı səbəbi öz-

özünə aydınlaşır. Məs.: Qaqauz dilində ev quşları ilə əlaqədar işlənən

çoxlu sözlər (bax: Dm.) Azərbaycan dili üçün səciyyəvi deyildir.

Yaxud at ilə əlaqədar qırğız dilində işlədilən çoxlu sözlər (bax:

İm.) bizim dilimizdə yoxdur.

Bəzi müəlliflər vokativ sözləri nidalara, bəziləri də təqlidi

sözlərə daxil edirlər.

Doğrudan da təqlidi və vokativ sözlər arasında müştərək

cəhətlər çoxdur. Bir sıra eyni fonetik tərkibə malik və eyni funksiyalı

sözdüzəldici şəkilçilər həm təqlidi, həm də vokativ sözlərə qoşula bilir

ki, bəzən konkret hallarda bunları bir-birindən fərqləndirmək də o

qədər asan olmur. Bir neçəsini göstərək:

Musa Adilov

394

a) -ım... şəkilçisi: xıncım-xıncım (təqlidi söz), pişim-pişim

(vokativ söz).

b) -aq... şəkilçisi: fırıq, şallaq, düdük (təqlidi söz), hodaq//xodək

(vokativ söz). (Bu şəkilçi haqqında bəhs olunacaqdır).

c) -ıt... şəkilçisi: 1) Sərçə birdən “çırrıt” edərək səs saldı

(S.S.Axundov) – cümləsində “çırrıt” sözü təqlidi kökdən düzəlmişsə,

“hırrıt” sözü vokativdən düzəlmişdir. Bu son sözün kökü “hırr”

M.Kaşğarinin lüğətindəarra رآ şəklində, müasir özbək dilində xarr-

xarr şəklində, müasir qırğız dilində ırr- (buradan da qoyunu sürəndə

deyilən İrrid – İm.) şəklində və s. işlədilir. Quba dialektində uşaq

dilində hırr-hırr və ya hırrıt sözü oyunda cığallıq edən oyunçunu

utandırmaq, pərt etmək məqsədi ilə ona xitabən (əslində isə cüftləşən

heyvanlara, xüsusilə uzunqulağa müraciətlə) deyilir. Eyni ıt//ıd...

şəkilçisinə qıjıt//qıcıt “vermək” tərkibində rast gəlirik ki, acı-qıcı(hətta

“acıq-qıcıq”) sözü də (Acı-qıcı verdilər; Gedib kola girdilər – Uşaq

mahnısında) buradandır. R.Rüstəmov dialektlərdə işlənən “qıjıt”

sözünün “acıq, kin, qəzəb, hirs” mənası daşıdığını qeyd edir və bunun

əsasən “qıjıt verməx” tərkibində işləniyini göstərir.

139

Nəhayət,

müq.et: “yaponlar cırrıt deyibən qaçdılar” (Ə.Vahid) cümləsindəki

“cırrıt” sözü ilə.

Lakin təqlidi sözlər obyektiv aləmdə mövcud olan səsləri

insanın səs orqanları – danışıq üzvləri vasitəsi ilə əks etdirmək,

kopyalamaq cəhdi nəticəsində meydana gəlmişdir. Çağırış-müraciət

üçün işlənən vokativ sözlərdə isə belə bir cəhət yoxdur. Burada heç bir

təqlid yoxdur.

Bütün təqlidi sözlərdən feil düzəldilirsə, çox az vokativ sözdən

feil əmələ gətirilir. Vokativ sözlərdən düzələn feillər isə əsasən və ən

çox “la//lə” şəkilçisi vasitəsilə meydana gəlir, daha burada təqlidi feil

düzəldən “da//də” şəkilçisi iştirak etmir (Və ya çox az iştirak edir).

Məsələn, DL-də didulamağ (dü-dü deyərək toyuqları səsləmək),

koşlamax (kişləmək; Qazzarı koşla gessin), ləhləməx (dayanan ata ləh

demək) sözləri daxil edilmişdir. Habelə: Məsəldir danəyə qəsd eləyən

quşları kişlərlər (SM).

139

Bax:Р.А.Рустамов. Глагол в диалектах и говорах азербайджанского

языка. АДД, Баку, 1964, səh. 34.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

395

Bunlardan başqa, təqlidi sözlərin təkrarı təqlid olunan səsin

təkrarlandığını və ya uzun müddət ərzində davam etdiyini, habelə

intensivlik (məs.: gur-gur gurlamaq və s. bildirirsə, vokativ sözlərin

təkrarı yalnız təkid bildirir.

Burada təkrarın miqdarı da bu təkrarların yaratdığı mənalar ilə

əlaqədardır: yəni təqlidi sözlər faktik olaraq əsasən iki dəfə

təkrarlanırsa, vokativ sözlərin təkrarlanan komponentləri təkidin

dərəcəsi ilə bağlı daha çox ola bilər.

Bu sözləri nida hesab etmək fikri də yanlışdır. Nidalar daha çox

qeyri-iradi tələffüz olunan dil faktıdır (hətta bunların “dil faktı” hesab

olunmasına da etiraz edənlər çoxdur) və əsasən hisslər ilə əlaqədardır.

Vokativ sözlər əsasən şüur ilə bağlıdır və bunlarda iradi cəhət

üstündür. Halbuki nidalar başlıca olaraq emosionallığı ilə səciyyələnir.

Bəzən eyni dil vahidi həm nida, həm də vokativ söz kimi

işlədilir ki, bu da onun vəzifəsi və mənasından asılıdır. Nəzərə almaq

lazımdır ki, nida sözlər cümlə üzvləri ilə qramatik cəhətdən əlaqələnə

bilmir, bir növ əlahiddə mövqe tutur, vokativ sözlər isə müəyyən

cümlə üzvü də ola bilər.

Tfu... Bu da sənin mənə xeyrin (S.Dağlı). Tfu sənin bihəya

saqqalına (N.B.Vəzirov).

Eyni səs tərkibinə malik “tfu” birinci misalda nida, ikinci

misalda vokativ sözdür və bir sinkretik vahid kimi cümlənin xəbəridir.

Vokativ söz ilə nidanın fərqi xüsusilə “demək” feilinin

işlənməsində aydın təzahür edir.

“Tfu!” – deyib Bahadır papirosunu yandırdı (N.Nərimanov).

Bu söz burada vokativdir. Nida demək yox, eləmək feili ilə

işlənər. Nidanı deməzlər, edərlər (Nidanın substantivləşməsi nəzərə

alınmır).

İkinci tərəfdən çox nadir hallarda nidalardan məfhumi səciyyəli

sözlər düzəlir (vəya heç düzəlmir). Vokativ sözlər isə

substantivləşməklə və ya müəyyən sözdüzəldici şəkilçilər qəbul

etməklə müxtəlif isimlərin (bəzən də feillərin) meydana gəlməsi üçün

baza təşkil edir. Başqa sözlə, burada müəyyən heyvana müraciət üçün

işlənən söz substantivləşir və çox zaman həmin heyvanın adına

çevrilir, bəzən də məcazi mənalar kəsb edir.

Məsələn, aşağıdakı misallarda vokativ sözlər məcazi mənada

müəyyən tərkiblərdə sabitləşmişdir.

Musa Adilov

396

Əliquludan mənə hay yoxdur (S.Rəhman). Sözü lazımdır

ehmalca demək, pişiyim-pişiyimnən

140

demək (C.Məmmədquluzadə).

Hoha

141

var, dağa çıxardar, hoha var, dağdan endirər (C.Məmməd-

quluzadə). Kiş-kişlər olsun. Atasına çəksəydi, heyvərənin biri olacaqdı

(S.Rüstəm).

Əsasən məcazi mənalı vokativ sözlər (bunların isə çox azı

məcazi mənada işlənir) nitq mübadiləsində iştirak edir, kommunikativ

funksiya kəsb edir. Məs.: Bu cib-cibi kimə öyrədirsən? (C.Cabbarlı).

(Müq. et: cip-cip cücələrim!).

Substantivləşməyə dair bunu göstərmək olar ki, C.Məmməd-

quluzadə bir felyetonunun adını “Hov”

142

qoymuşdur. Və ya “Azər-

baycan nağlları” kitabında (IV cild, səh. 178-179) “Hillilimnən

Güllülüm” nağılında əsərin qəhrəmanı müxtəlif heyvanlara belə

müraciət edir: “Ay qur-qur bacı”, “Ay piş-piş bacı”,“Ay kiş-kiş bacı”,

“Ay ham-ham qardaş” (birinci və sonuncu misallar təqlidi sözlərin

substantivləşməsidir). Bəzi dialektlərdə qoca öküzə həni//hənhəni

deyilir.

Nəhayət, müasir dilimizdəki bir sıra ev heyvanlarının adları

mənşəcə vokativ sözlərdən substantivləşmə nəticəsində əmələ

gəlmişdir. Məsələn, piş-piş sözü həm pişiyi çağırmaq üçün, həm də

xüsusilə uşaq dilində pişik anlayışını bildirək üçün işlədilə bilir.

Habelə “dü-dü” sözü həm toyuğu çağırmağa, həm də “toyuq”

məfhumunu ifadəyə xidmət edir. H.Zərinəzadə yazır: “Azərbaycan

dilində heyvanları çağırmaq üçün və ya qovmaq üçün işədilən

sözlərin çoxu hər heyvanın adına oxşayır; məsələn, toyuğu

çağırmaqda “tu-tu”, köpəyi çağırmaq üçün “küçü-küçü”, pişiyi

çağırmaqda “piş-piş!”, qovmaqda isə “pişt//pişt-ə”, quşları qovmaq

üçün “kiş-kiş-ə!”, öküzə müraciət edəndə “ov-ha”//ov-hə!”, eşşəyi

dayandırmaqda oşş!//hoşş!//hoşha” deyilir. Çox nadir hallarda

dilimizdə işlənən feillərdən məsələn, iti qovmaqda “çıx!”, dəvəni

140

Bu sözün “pişim-pişim” variantı da çox işlənir.

141

C.Məmmədquluzadə başqa bir yerdə “hoha” əvəzinə “söz” işlədir. “Söz

var ki, dağa çıxardar, söz var ki, dağdan endirər”. Bu fakt bir daha göstərir ki,

belə məcaziləşən vokativ sözlər tam məfhumi sözlərə bərabərdir.

142

Müəllif burada yazır: “hov” qədim istilahdır; yəni, hay deyib adam

çağırmaqdır. Bu söz məhz kəndlərdə işlənir.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

397

yatırmaqda “yıx//yıx!”(yaırmaqdan və s.) istifadə edilir. Bu sözlərin

heç biri farsca əlaqədar heyvanların adına uyğun və oxşar olmadığı

halda, çoxu (“piş-piş”), “pişt!”, “küşt!”, “tü-tü”, “ov-hə!”,

“hoş!”//işa!//hoşha!”, “çex!//çex-e”, “xex!”//yex//yəx-yəx

143

və s. fars

dilində işlənir. Çox ehtimal ki, bu nida

144

sözləri dilimizdə heyvan

adlarının ixtisarıdır”. Müəllifin əsasən düzgün olan bu mülahizəlrin-

dən yalnız son cümlə ilə razılaşmaq çətindir. Bu sözlər heyvan adla-

rının ixtisarı nəticəsində əmələ gələn sözlər deyildir, bəlkə əksinə, hə-

min heyvanların adları onlara (heyvanlara) müraciətdən törəmişdir.

Bunu belə ehtimal etmək olar ki, ibtidai insanlar heyvanlara hələ ad

verməmişdən əvvl onları əhliləşdirmək məqsədi ilə bu kimi sözlərdən

istifadə etməli olmuşlar. Sonralar isə müxtəlif vasitələrlə bu sinkretik

(isim-feil) sözlərindən yeni sözlər (o cümlədən də yuxarıdakı isimlər)

əmələ gəmişdir. Heyvanlara müraciət-xitab ilə işlənən sözlərin –

vokativ sözlərin sonradan substantivləşməklə və müəyyən şəkilçilər

qəbul etməklə həmin heyvanların adı kimi işlənməsi prosesini bu gün

belə müşahidə etmək mümkündür. Müasir dövrdə, xüsusilə uşaq

dilində və uşaq ədəbiyyatında bunu müəyyənləşdirmək o qədər də

çətin deyildir. Məsələn, M.Dilbazinin uşaqlar üçün yazılmış bir əsəri

“Muy-muy, haf-haf, cik-cik, qah-qah və Tellinin nağılı” adlanır.

Buradakı sözlər substantivləşərək həmin əşyaların (heyvanların) adını

əvəz etmişdir.

A.P.Potseluyevski çox doğru olaraq göstərirdi ki, küçük, buzov,

keçi, toyuq, eşşək, qoduq və s. kimi sözlər mənşəcə bu heyvanlara

edilən xitablardan törənmişdir.

145

Dilin sözdüzəltmə sistemində vokativ sözlərin rolunu nəzərə

almayan bəzi alimlər müasir dövrdəki bir sıra sözlərin mənşəyi

haqqında müxtəlif qeyri-dəqiq fikirlər, müddəalar irəli sürməyə

məcbur olmuşlar. A.M.Şerbakın göstərdiyinə görə, buzov (buzağy)

sözünü B.Munkaçi hind-Avropa dilləri ilə (qədim hindcə raçi;

143

Müəllif “Bürhan-Qate”yə əsasən qeyd edir ki, bu söz

خي

yəx-yəx

sarvanların dəvəni yatırmaqda işlətdikləri sözdür. A.Səhhətin “Köç” şeirində

bu söz bir qədər başqa şəkildədir.

144

H.Zərinəzadə də bunları nida (“nida sözləri”) hesab edir.

145

Bax:А.Г.Поцелуевский. К вопросу о древнейшем типе звуковой речи.

Ашхабад, 1944, səh. 37.

Musa Adilov

398

avestaca raçi) bağlayır. Q.Ramstedt şumer dilindəki (mal, heyvan

mənasına gəlir) ilə əlaqələndirir.

146

A.M.Şerbak özü bu sözün buz ~ bur («темный», «серый»)

kökündən düzəldiyini göstərir.

147

Lakin A.P.Potseluyevskinin fikri –

bunun vokativ sözdən törədiyi fikri həqiqətə daha yaxındır.

Məsələ burasındadır ki, dilimizdə heyvan (xüsusilə ev

heyvanları) adları bildirən ikihecalı sözlərin əksəriyyəti vokativ

sözlərə aq, ək//ıq, ik, uq, ük şəkilçisi qoşmaqla düzəldilmişdir. Bunu

nəzərə aldıqda bir sıra sözlərin mənşəyini düzgün müəyyənləşdirmək

mümkündür. Məsələn, toyuq//tovuq sözü həmin quşa müraciətlə

işlənən dü-dü//tü-tü (uşaq dilində dü-dü elə toyuq demkdir) sözünə “-

uq” artrmaqla əmələ gəlmişdir. Sözün kökü olan vokativ söz həm də

tüt-tüt//düd-düd kimi işlənir. Halbuki, “Kutadqu-bilik”də V.Radlovun

bu sözü (originaldakı yazılışına əsasən) “totuq” şəklində oxumasna

S.Y.Malov sual işarəsi qoymaqla təəccüblənir və bunu “tovuq”, ya da

“toyuq” oxumağı təklif edir.

148

Lakin əslində sözün daha inandırıcı

şəklini V.Radlov düzgün müəyyənlşdirmişdir.

Maraqlıdır ki, Qax şivəsində (İlisu çobanlarının arqosu kimi)

toyuq anlayışı du du şəklində, habelə saxurcada uşaq dilində du du

şəklində ifadə edilir.

A.M.Şerbak öz məqaləsində

149

bir sıra ev heyvanlarının adı olan

sözlərin məhz vokativ sözlərdən törədiyini göstərir. Məsələn, “piş”

vokativ sözdən düzələn “pişik” kimi. O, “küçük” sözünün də “ümumi

onomastik kü ünsüründən”

150

düzəldiyini ehtimal edən O.Şraderə haqq

qazandırır. Lakin A.M.Şerbak yalnız bu misallarla kifayətlənir. Başqa

heyvan adlarında vokativ sözlərin rolunu nəzərə almr. Odur ki,

məsələn, “qoduq” sözünün “ilk fonetik şəklinin bərpa etmənin

146

Bax: А.М.Щербак. Названия домашних и диких животных в тюркских

языках. Сб. «Историческое развитие лексики тюркских языков». Изд-во

АН СССР, М., 1961, səh.100.

147

Yenə orada.

148

Bax: С.Е.Малов. Памятники древнетюркской письменности. Изд-во

АН СССР, М.-Л., 1951, səh. 432.

149

Bax: Göstərilən əsər.

150

İti çağırmaq üçün “küç-küç” və s. sözündən istifadə olunduğu irəlidə

göstərilmişdir.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

399

namümkünlüyündən” bəhs edir.

151

Halbuki burada da eyni prinsip –

vokativ sözdən şəkilçi qoşmaqla heyvan adı düzəlməsi prinsipi özünü

göstərməkdədir. Bu sözün xotux variantı həmin heyvana müraciətlə

deyilən xot//xot-xoti sözündən düzəldilmişdir.

Habelə A.M.Şerbak keçi sözünün metateza hadisəsinə uğramış

“eçki” sözündən başqa bir şey olmadığını(və xüsusilə bu sözün alınma

olmadığını) düzgün müəyyənləşdirir. Lakin bunun da vokativ sözdən

(keç-keç//beç-beç – buradan da “beçik”) düzəldiyini nəzərə almır.

152

Dilimizdə aq, ək//ıq, ik, uq, ük ilə bitən daha bir sıra heyvan

adları vardır ki, bunların vokativ sözlərdən düzəlib düzəlmədiyinin

müəyyən etmək üçün xüsusi və dərin tədqiqat tələb olunur. Məs.:

vaşaq, porsuq, keyik, qancıq, paraq, köpək, ənik, əlik, balaq, oğlaq,

inək, ayı (ayıq) və s.

Əlbəttə, bu klimi sözlərin hamısının vokativ sözlərdən düzəldiyi

hökmünü irəli sürmək olmaz. Hər sözü xüsusi öyrənmək lazım gəlir.

İlk yada düşən sözlərə uyğunlaşdırmaq yolu ilə bir elmi nəticə

əldəetmək mümkün deyildir. A.M.Şerbak şişək sözünün “şişmək”

feilindən düzəldiyini

153

ehtimal edir ki, bu fikir inandırıcı deyildir.

Nəhayət, bir ehtimal kimi paraq (uzun tüklü ov iti) və beşik

sözlərinin də vokativdən düzəldiyini söyləmək olar. Misallar:

1)Eşidib parağı (barağı) qırxarlar, bilmir harasından qırxarlar

(Atalar sözü).

2) “Beşik” sözünün kökünün “piş-piş”dən (bəzi dialektlərdə

uşağı yatıranda deyilir) düzəldiyini ehtimal edirik. Bəzi yerlərdə isə

uşağı yatıranda küş-küş(müq.et: toyuğa, itə müraciətlə), güldürəndə

piş-piş (müq.et: pişiyə müraciət ilə) deyilir. Nəhayət, ufaq (“ufaq –

tüfək”) sözünün uf//üf (uşağı yedirəndə deyilən üf//üfə//əvə və s.)

vokativ sözü və -aq şəkilçisinə ayırmaq mümkündür.

A.M.Şerbakın məqaləsindən məlum olur ki, “eşşək” (müxtəlif

fonetik variantlarda) sözünün mənşəyi haqqında da vahid fikir yoxdur.

Q.Vamberi bu sözü qırmızı, al mənasında olan al – çik ilə bağlamış,

O.Şrader bunun qədim formasını qədim yunan və latın dillərində

151

Bax: Göstərilən əsər, səh.124.

152

С.Е.Малов. Памятники древнетюркской письменности. Изд-во АН

СССР, М.-Л., 1951, səh. 117-11.

153

Bax: Göstərilən əsər, səh.115-116.

Musa Adilov

400

axtarmış, habelə erməni və şumer dilləri ilə əlaqədar ola bilməsi

ehtimalını irəli sürmüşdür.

154

H.Zərinəzadənin əsərindən alıb yuxarıda qeyd etdiyimiz sitatda

göstərilir ki, “eşşəyi dayandırmaqda oş//hoş//hoşha” deyilir”.

M.Kaşğarinin lüğətində bu mənada op-op با با

işlədilmişdir.

155

Burada göstərilir ki, oş-oş

شا

ْ ُ

شا

ْ ُ

öküzü sürəndə

deyilir.

156

Ş.Sami göstərir ki, uş-uş شواشواcocuq lisanında köpək

mənasında işlədilir.

157

Beləliklə, müasir dildə müxtəlif mənalardan uzaqlaşan oş//hoş

sözü əsasən eşşək ilə əlaqədardır. “Eşşək” sözünün “oş//hoş” müraciət

– çağırış – xitab sözündən düzəldiyi şübhəsizdir. Kaşğarinin

“Divan”ında bu söz bir neçə yerdə və müxtəlif variantlarda işlədilir ki,

bu da o dövrdəki dialekt fərqləri ilə izah oluna bilər: eşşək ککشا

َ َ

eşyək كايشا , eşək

کش

158

Burada istər-istəməz “h” səsi diqqəti cəlb edir. Yuxarıdan bəri

göstərdiyimiz misallardan aydın olur ki, dilin nisbətən “qədim”

(A.Q.Potseluyevski) leksik təbəqəsi olan vokativ sözlərdə “h” səsi

xüsusi yer tutur. Elə onu deyək ki, həmin sözlərin çoxu bu səs ilə

başlayır. Ho, hoho, hiş, hay, hov, hüşt-hüşt, hüşt, hay-hay, höt-höt,

hoy, eş-eş, oş, ho-hiş, həs-hüs, hır, hırr-hırr və s.

159

154

Yenə orada, səh. 123.

155

Bax: Махмуд Кошгарий. Девону луготит турк. II т., Тошкент, 1961,

səh. 70.

156

Yenə orada, səh.72.

157

،یکرت یسوماق ،یماس

158

Bax: Махмуд Кошгарий. Девону луготит турк. II т., Тошкент, 1961,

səh. 286 (çıxarış).Bu sözdə “ş” səsinin qoşalaşması (daha düzü, uzanması)

sonrakı inkişaf – şiddətləndirmə nəticəsidir. Məsələn, naməlum bir şairdən

gətirilmiş aşağıdakı beytdən məlum olur ki, buradakı “ş” səsini daha çox

uzatmaq olar və təsir də çox (“min qat” ) artar.

Oylə bir eşşək de kim üstündəki təşdidinin

Aləti-timar tək min ədəd dəndanı var.

(“Maarif və mədəniyyət” məcmuəsi, 1923 №12, səh.21).

159

Aşağıda qeyd olunan söz buradan əmələ gəlmişdir:

Nə layıqdı məni əldən atasan

Qoca hirik kişiləri tutasan (SM).

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

401

M.Kaşğari qəti olaraq bu fikirdə idi (və bunu dəfələrlə qeyd

edir) ki, türk dillərində “h” səsi yoxdur. Halbuki qədim sözlər hesab

olunan yuxarıdakı misallar bunun əksini göstərir. Habelə tərkibində

“ho” və “hoha” sözləri olan “hoha var..” və “Birə də ho de...” kimi

“yalnız heyvanlarla münasibətdə anlaşıla bilən” belə ifadələr haqqında

folklorçu İ.İbrahimov “Atalar sözü və məsəllər” məqaləsində

yazmışdır: “...belə atalar sözü və məsəllər təsərrüfatda heyvan

gücündən istifadə edilməyə başlandığı dövrün (kursiv mənimdir –

M.A.) izlərini özündə yaşatmaqdadır.

160

Yenə orada holavar və hodaq sözlərindən bəhs olunur ki, bu

sözlərin də qədimliyinə şübhə ola bilməz. Hər hansı təklifədn

narazılıq əlaməti kimi işlənən “Mən belə holavar eşitməmişəm” atalar

sözündəki holavar sözü (cüt sürülən zaman öküzləri işə təhrik etmək,

zəhməti yüngülləşdirmək məqsədi ilə hodaqçının oxuduğu nəğmə) də,

hodaq sözü də əslində vokativ köklərdən düzəlmioşdir. Holavar -ho

ilə var (-maq) və ya – hola var //ho elə (və) var.

161

Hodaq isə “ho” və

“daq” ünsüründən təşkil olunmuşdur ki, bundakı “daq” şəkilçisi

xüsusilə təqlidi sözlərdən isim düzəltməkdə mühüm yer tutur: xirtdək,

fırtdıq kimi.

162

Habelə, qədimliyi heç bir şübhə doğurmayan çoxlu təqlidi

sözlərdə “h” səsini görürük: ham-ham, hav-hav//haf-haf//hov-hov,

hart, hart-hurt, hırro və s.

N.K.Dmitriyev də vokativ sözlərin çox qədim, ən qədim söz

qruplarından olduğunu qeyd edərək yazırdı:«Звательные слова

представляют собой, очевидно, древнейший тип мимем».

163

Nəhayət qeyd edək ki, Azərbaycan dili hətta alınma sözlərə də

bir “h” səsi əlavəsinə meyillidir. “Ura” əvəzinə hurra//hurrey, “alo”

əvəzinə hallo (sözün əsli belə olsa da biz bunu rus dilindən “allo”

şəklində almışıq) kimi.M.Kaşğaritərkibində “h” olan vokativ sözləri

160

Bax: Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. Azərbaycan SSR

EA nəşriyyatı, Bakı, 1961, səh. 130.

161

Görkəmli folklorçu M.H.Təhmasib də bu söz haqqında eyni fikirdədir.

Müq.et: hola dedim düşdü qaç; Göydə oynadı qırmanc ( Bayatıdan).

162

A.S.Quzanlının lüğətində də “hodaq” sözü qoşqu heyvanlarına deyilən

“ho” vokativ kökü ilə bağladılmışdır. Bu sözün xodək variantı da

mövcuddur. Məs.: Xodək murada çatır; Kəlindən bar alanda (Bayatılar).

163

Н.К.Дмитриев. Строй тюркских языков. ИВЛ, М, 1962, səh. 87.

Musa Adilov

402

lüğətinə daxil edirdi, lakinbunları başqa dillərlə əlaqələndirməyə

çalışırdı. Məsələn: جھ جھ haç-haç (mallaramüraciətlə deyilən hoş-

hoş) haqqında M.Kaşğari yazırdı ki, bu söz ərəbcəyəoxşayır.Çünki bu

sözdə türk dillərində olmayan h ( ه ) hərfi vardır. Türkcədə bu səs

yoxdur.

164

Yaxud جح جح heç-heç haqqında göstərirdi ki, bunu əsli جا جا

eç-eç olmalıdır. Sonradan söz başına h ( ه ) artırılıb. M.Kaşğari

yazırdı ki, bu söz də ərəbcəyə oxşayır. Çünki ərəblər qoyunları

qaytarmaq üçün “bağırdım” mənasında تجھ جھ deyirlər.

165

M.Kaşğarinin lüğətində daha bir sıra “h” ilə işlənən vokativ

sözlər qeyd olunmuşdur. Məsələn: جح جح hoç-hoç və s.

166

§ 27. Azərbaycan dilində bir qrup səs tərkibləri vardır ki, bunları

“diffuz səslər” adlandırmaq olar. Bu termini dilçilikdə ilk dəfə

N.Y.Marr irəli sürmüşdür. N.Y.Marra qədər həmin vahidləri bildirmək

üçün “üzvlənməyən nitq” (“üzvlərinə bölünməyən nitq”) termini

işlədilirdi.

167

Misallar:

Brr, brr! Vay səni tanrı üzsün. Brrr! (İ.Hüseynov); Artist arıq,

uzun sifətini qırışdıraraq “u, bu-bu-bu-u” deyə elə təbii titrədi ki,

Səməd istər-istəməz gülümsündü (İ.Hüseynov); O...”hmmm” edib

dörd tərəfə baxdı (M.İbrahimov); Çoban Vəli birdən “hin” eləyib

gülümsədi (M.İbrahimov); O tez “həh” eləyib yerindən qalxdı

(C.Gözəlov); Hüm, hüm, hüm – deyə Fərruz kəkələdi (S.Vəliyev);

Hüm, hüm deyən İbiş ilə Cəbi gülməkdən özlərini güclə saxlayırdılar

(S.Vəliyev); Brrr, atlar dartınır ha! (S.Rəhimov).

Əslində tələffüzdə səs tərkibinə görə o qədər də

diferensiallaşmamış belə diffuz səsləri bəzən nida hesab edirlər. Lakin

bir sıra tədqiqatçılar bu səs tərkiblərinin nidalara daxil edilməsinə

qarşı çıxır, hətta onları ümumiyyətlə sözlər sırasından tamamilə

çıxarır, onların “dilxarici hadisə” olduğu mülahizəsini irəli atırlar. Dil

faktı kimi qiymətləndirilən hər hansı bir söz az-çox öz tələffüzünə

164

Махмуд Кошгарий. Девону луготит турк.I т., Тошкент, 196

0, səh. 312.

165

Yenə orada, səh.326.

166

Yenə orada, səh. 326.

167

Л.В.Щерба. О «диффузных звуках». Сб. «Академику Н.Я.Марру». М.-

Л., 1935, səh. 451-453.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

403

uyğun tərzdə yazılırsa, bu dilxarici səsləri uyğun şəkildə yazıya almaq

olmur. Məsələn, rus dilində brr, tpru, fu, tfu səsləri kimi.

Diffuz səsləri hissələrinə bölmək və yazıda əks etdirmək

müşkül məsələdir. Məsələn, atı saxlamaq istədikdə çıxarılan diffuz

“tprş” səsi kimi. Yazıda əks etdirdiyimiz bu səs hadisəni qətiyyən əks

etdirmir.

Diffuz səsləri şərti olaraq imperativlərə daxil edirik. Düzdür ki,

diffuz səslərin bəziləri əmr məqsədi ilə, iradi momentləri bildirmək

üçün işlədilir. Məsələn, aşağıdakı misalları göstərmək olar: Əlini

ağzına qoyub s...s...s... deyə işarə etdi (A.Şaiq); Tıss, səs salma, qoy

gülüm yatsın (Ə.Məmmədxanlı); Tss...tss...

ehtiyatlı olun

(M.F.Axundov); Müstəntiq “şiş” eləyib dayandı (C.Gözəlov); Sus,

ss...ss...ss, qızı kukla zənn etmişdir (A.Şaiq); Sıss...gələn var

(Ə.Məmmədxanlı); Sss... Solmaz eşitməsin (S.Dağlı).

İmperativlik məzmunu ilə əlaqədar olmayan diffuz səslər də

dilimizdə az deyildir. Zabit: Mmmm... Buyurun, xanım!

(Y.Əzimzadə); Birdən “əpçi” deyib asqırdı dovşan (R.Rza); Nökər

Səlim “ihin” elədi (M.İbrahimov); Zorba ləpələr paroxodun hər iki

tərəfindən “şiş” səsilə bir-birini qovurlar (N.Nərimanov); İsfəndiyar

kişi başını yastıqdan qaldırıb bir-iki kərə “ühü, ühü” eləyir

(İ.Hüseynov); Xidmətçi qız gözucu qəzetə baxıb gülümsədi: -

Ooo....deyə çiyinlərini atdı (S.Dağlı); Xosu motal kimi yerə gəldi,

mıkk elədi (Q.Xəlilov).

Bu tərkibləri şərti olaraq “səs-söz” şəklində adlandırmaq olar.

Müvafiq səsləri çıxararkən bunlar hələ də söz deyildir, bu səslər

fizioloji hadisə kimi meydana çıxır. Lakin bunların yazıda əks

etdirilməsi söz səciyyəsi kəsb edir. Misallar:

Haykaz (hamı oynayırkən). Hatsa...hatsa... hatsa...

(C.Cabbarlı); O hərdən “hiy” ilə içini elə çəkirdi ki, boğazının

damarları göyərirdi (S.Rəhimov); Hı, gözünə dönüm, qoyma (İ.Şıxlı);

Hop! Düz düşürəm aya! (X.Əlibəyli).

Bu kimi səs kompleksləri hələ dil faktı, söz deyildir, sadəcə

“dilxarici” hadisədir. Odur ki, bu reflektor səslər, çığırtılar lüğətlərə də

düşmür və bu yerdə lüğətlərə haqq qazandırmaq zəruridir. Söz

olmadığındandır ki, bunlar bir sıra müxtəlif sistemli dillər üçün eyni

olurlar. Bunlar asqırmaq, fınxırmaq kimi sırf fizioloji proseslərlə

əlaqədar çıxan səslərə yaxındırlar. Lakin burası var ki, həmin diffuz

Musa Adilov

404

səslər çox zaman substantivləşmiş olur və bu zaman onlar dil

vasitələri sisteminə daxil edilirlər.

O fit çaldı. – Zəhrimar “fiş”, dərd “fiş”! Səhərdən nə fişhafiş

salmısan? (A.Abdullayev).

Bu parça fikrimizin təsdiqi baxımından maraqlıdır. Fit çalmaq

və bununla əlaqədar meydana çıxan “fiş” səsi dil faktı deyildir. Lakin

fit çalan yox, digər bir şəxs həmin səsi substantivləşmiş şəkildə əks

etdirdikdə bu səs dil faktına çevrilir və dilin daxili qanunlarına

uyğunlaşdırılıb (“fişhafiş” sözü də düzəldilib) işlədilir.

Diffuz səslərin substantiv şəkildə işlədilməsi halları geniş

yayılmışdır.

Əlləzoğlu “hə, hm” eləyib irişdi (İ.Hüseynov); Hə, sən də “hah”

eləyib, öz əlini tüfənginə atınca baxırsan ki, onlar səni “hop” deyib

götürdülər (S.Rəhimov); Səlim hə, hü eləyib qalxınca quş onu götürdü

(“Nağıllar”); Elə “hıqq” eləyib analarının burnundan düşüblər

(Ə.Cəfərzadə); Ho çəkib gəlir üstümə (Danışıqdan).

Diffuz “sözlər”in yazıya alınması tam şərtidir. Bunlar müvafiq

səslərə sadəcə işarə edir, onları əks etdirə bilmir. Məsələn yazıçı

göstərəndə ki, “İskəndər ağzını Cəlalın qulağına tutub “hə, ho” eləyir

və deyir: – “Hanı? Mən kefliyəm?” (C.Məmmədquluzadə), bu misalda

“hə, ho” diffuz səslərdir və müvafiq hadisəni heç də tam əks etdirmir.

§ 28. Kiçik yaşlı uşaqların nitqi, danılşıq tərzi üçün səciyyəvi

olan sözlər uşaq sözləri adlanır. Uşaqlar bu sözləri danışmağa

başlayanda tələffüz edir və öyrənirlər. Əsasən ekspressiv səciyyə

daşıyan uşaq sözləri miqdarına görə ümumi dilin lüğət tərkibində çox

cüzi yer tutur. Uşaq sözləri ya dildəki bu və ya digər sözün təhrif

edilməsi yolu ilə, ya da səs təqlidi, alliterasiya və s. üsulu üzrə

ahəngdar səslərin düzümü yolu ilə düzəldilir. Məsələn, baba, bəbə,

cici, tıq-tıq (xanım), çiçə, ham-ham (“it” mənasında), cırtdan...

Məlumdur ki, körpələrin çıxardıqları bir sıra diffuz səsləri təqlid

etməklə böyüklər böyüklər bir neçə söz yaratmış olurlar. Belə sözləri

“əsil” uşaq sözlərindən fərqləndirmək zəruridir. Aşağıdakı misallarda

qeyd olunan sözlər uşaqların üzvlənməmiş (diffuz) səslərinə təqlid ilə

düzəldilmişdir və əslində böyüklər tərəfindən işlədilir:

“İnqa-inqa” deyib çığırır çağa (S.Vurğun); Söz kar etmir

qoduğa, hey deyir “inqa-inqa”(S.Rüstəm); Körpə ...”qığ-qığ” edərək

gülümsəyir (M.İbrahimov).

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

405

Uşaq sözlərinə daha çox uşaqlar üçün yazılmış şeirlərdə təsadüf

edilir. Bu sözlərdən əslində kiçik yaşlı uşaqların nitqini

səciyyələndirmək üçün istifadə edilir.

Çəkil dedi: – Orda? Yox!

Qorxuram! Xox, məni, xox!...(R.Rza).

Dedi: – Orda yatmaram.

Küləkdir. Uf, məni, uf!...(R.Rza).

Qorxuram! Cız, məni, cız! (R.Rza).

Göründüyü kimi, bu misallarda işlənmiş hər bir uşaq sözü

əslində bütöv bir fikrin ifadəsinə xidmət edir. Elə bu sinkretizminə

görə də uşaq sözləri təqlidi və vokativ sözlərə çox yaxınlaşmış olur.

“Uvva” olsa belə dizim, –

Qoyun gəzim! (İ.Tapdıq).

Dodağını büzdü Şəbnəm:

– Bu cızzadı...iustəmirəm (İ.Tapdıq).

Əslində uşaq sözləri də nitqə hazır şəkildə daxil edilir, hər dəfə

nitq prosesində yenidən yaradılmır. Təcrübə nəticəsində hansı səsləri

tələffüz etməyin asan və əlverişli olduğunu bilən böyüklər məhz

həmin səslərin uşaqlar tərəfindən tələffüzünə cəhd göstərirlər. Belə

asan, əlverişli səslər məhdud miqdarda olub, bir növ beynəlmiləl

səciyyə daşıyır. Həmin səslər uşaqlara daha yaxın,tanış olan

məfhumlarla əlaqələndirilir.

Tamaşa, düş gəl qucuma (Q.Xəlilov); “Dovşanın başını xıx elə”

deyib atasının üzünə baxdı (Ə.Vəliyev);Qıç elə mamanı. Oyan, dur

gedək, dədən səni “tüşi”yə mindisin (N.Nərimanov); Gəl səni bir maç

eləyim (C.Gözəlov); Xalan sənə çiş tiksinmi, qurbanın olum?

(İ.Hüseynov).

Bir sıra uşaq sözləri atalar sözlərinin tərkibində özünü göstərir.

Əppəyə “aba” deyir, kömürə “qaqa”. Cikini də bilir, bikini də.

Çörəyə pəpəş deyərsən.

Uşaq sözlərinin əksəriyyəti təkrar şəklində çıxış edir. Burun,

dodaq və dilönü samitlərin açıq saitlərlə yanaşdırıb təkralamaqla uşaq

sözləri yaradılmış olur: nənə, məmə, mama, bibi, baba, pəpə, lələ,

dədə, day-day...

Bütün bu sözlər bir hecanın təkrarı ilə düzəlmişdir. Uşaq sözləri

üçün belə təkrar çox səciyyəvidir. Hətta müəyyən söz köklərini

Musa Adilov

406

təkrarlamaqla uşaq nitqinə məxsus başqa sözlər də yaratmaq

mümkündür.

Ata, çim-çim elədim (Ə.Hacızadə); Uşaq. Piş-piş apaldı

(C.Gözəlov); Radio əmi dedi, yatmaq vaxtıdır. Ana, bay-bay

(Ə.Hacızadə).

Hind-alman dilləri etimoloji lüğətinin müəllifi Y.Pokornıy

göstərir ki, dünyanın bir sıra dillərində uşaqlar valideynlərə müraciət

etmək üçün əsasən aşağıdakı səs birləşmələrini işlədirlər: -ap, pa, ab,

ba, am, ma.

168

İrəlidə qeyd olunan bütün bu uşaq sözləri dəqiq semantikaya

malikdir. Lakin bəzi sözlər çox yayğın, qeyri-müəyyən mənada

işlədilir. Məsələn,qaqa, cici sözləri kimi.

Bir sıra uşaq sözləri məcazi məna kəsb edərək işlənmə dairəsini

genişləndirmiş olur.

...Ayda-ildə bir dəfə gəlib dit eləyib gedirsən (H.Seyidbəyli);

Mən səsn deyən xoxlardan deyiləm (M.İbrahimov); Axundov ayaq

açıb dar-dar etmək istəyən milli Azərbaycan burjuaziyasını mühakimə

edirdi (Ə.Məmmədxanlı); Xox! Bakıdan gəlmişəm! (C.Cabbarlı).

Miqdarca çox az olan təkrar uşaq sözlərindən bəzi sözdüzəldici

şəkilçilər vasitəsi ilə yeni sözlər əmələ gətirilir. Xüsusən əzizləmə və

vokativlik anlayışı bildirən “ş” şəkilçisi əsasən təkrar formalı uşaq

sözlərinə qoşulur: pəpəş, məməş, qaqaş, ciciş, dadaş, nənəş...

Azərbaycan ədəbi dilində, habelə dialektlərində uşaq oyun

adlarını ifadə edən sözlər də əsasən təkrarlama üzrə düzəldilir. Eyni

söz (əsasən isim) təkrarlanıb uşaq oyun adını bildirir. Məsələn, ağac-

ağac, at-at, qoz-qoz, mazı-mazı, mərə-mərə, kos-kos, xan-xan, gəlin-

gəlin, üzük-üzük, xala-xala, dava-dava, baca-baca, lopuq-lopuq,

təpik-təpik, pul-pul və s.

169

Qeyd etmək lazımdır ki, türkologiyada ilk dəfə N.İ.Aşmarin

uşaq sözlərini mimemlərə daxil etməyi lazım bilmişdir.

170

168

Bax: «Языковые контакты в Башкирии», Уфа, 1972, səh. 125.

169

Bax: М.Адилов. О детских словах. «Вопрoсы тюркологии», Баку,

1971, səh. 318-322.

170

Bax: Н.И.Ашмарин. Подражание в языках Среднего Поволжья.

«Известия Азербайджанского государственного университета им.

В.И.Ленина (серия общественных наук)», Баку, т. 2-3, 1925.

Azərbaycan dilində təqlidi sözlər

407

Yüklə 1,52 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3