Microsoft Word Siyasi v? sosial iqtisadi cografiya az cavablar doc
Yüklə 251,33 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
II kollokvium
1. Dünya təsərrüfatının ən qədim sahələrindən biri hesab edilən yüngül sənaye insanların gündəlik tələbatının ödənilməsinə istiqamətlənən məhsul növləri verir. Yüngül sənaye modanın, zövqün, bazarın tələbatının gedişini nəzərə alan ən dinamik sahə kimi özünü göstərir. Yüngül sənayenin tərkibi çox mürəkkəbdir. Buraya ipəyirmə, toxuculuq, göndəri, xəz, toxuma, trikotaj xalça,ayaqqabı, qalantereya, zərgərlik məmulatları, farfor, toxuma, texniki parça, baş geyimləri, balıqçılıqda istifadə olunan torlar- şəbəkələr istehsal sahələri daxildir. Yüngül sənaye ona bitki xammalı-pambıq, kətan, çətənə, eləcə də heyvandarlıq xammaları sayılan gön-dəri, xəz – dəri, yun, barama verən kənd təsərrüfatı ilə sıx surətdə bağlıdır. Kənd təsərrüfatından başqa yüngül sənaye üçün xammal bazası sayılan digər sahə- kimyadır. Üzvi kimya sintetik və üzvi materialları- süni ipək, süni dəri, kimyəvi lif, və s – ni də yüngül sənayeye istiqamətləndirir. Toxuculuq sənayesi həm struktur, həm də ərazi cəhətdən köklü surətdə dəyişikliyə məruz qalmışdır. Natural-ipək, yun, pambıq parcalara qarşı kimyəvi liflərdən hazırlanan parçalar rəqabət rolunda çıxış etməyə başlamışdır. Hal – hazırda qiyməti çox yüksək olan natural parçalar az miqdarda buraxılır. Yüngül sənayedə toxuculuq, tikiş, ayaqqabı sahələri liderlik edərək ümumi məhsulun 1/3 – ni verirlər. Yüngül sənaye məhsullarının – 45%-i İOÖ – lər hesabına əldə olunur. Kətan parça toxunmasının fabrikləri Rusiya, Fransada, Belçikada, Niderlandda, Böyük Britaniyada cəmlənmişdir. Təbii ipək parça toxunması yenidən sürətlənsə də onun müəssisələrə hələ qədimdən Çində, Yaponiyada, Hindistanda mövcud olmuşdur. Toxuculuq sənayesinin xüsusi növündə xalçaçılıq durur. Bu sahədə İEÖ – dən ABŞ, Böyük Britaniya, Belçika tanınsalar da, Hindistan həm istehsalçı, həm də ixracatçı rolunda çıxış edir. 2. Qədim təsərrüfat sahələrindən sayılan yeyinti sənayesi çoxsahəliliyi ilə tanınır. O, əhalini başlıca ərzaq məhsulları ilə təmin edir. İstər İEÖ – də, istərsə də İOÖ – də yeyinti məhsulları istehsalı gündən – günə artır. Yeyinti sənayesinin unüyütmə, şəkər, ət, ət məhsulları, süd, süd məhsulları, qənnadi,
konserv, yağ, vitamin, və s. istehsal edən 30 – dan artıq sahəsi vardır. Yeyinti sənayesi məhsulları kənd təsərrüfatı ilə daha çox əlaqəlidir. Yeyinti sənayesinin tərkibində ət istehsalı sahəsi çox böyük əhəmiyyəti kəsb edir. Adambaşına ət istehsalı 40 – kq-a yaxındır. Adambaşına düşən ət istehsalının kəmiyyət göstəricisi ayrı-ayrı ölkələrdə müxtəlifdir. Qərbi Avropa – 47% əti ixrac edərək burada Niderland, Fransa, Danimarka dövlətləri fərqlənirlər. Bu sahədə ABŞ – in xüsusi çəkisi 20% olmaqla dünyada 2 – ci, Okeaniya isə dünyada 3 – cü yerdədir. AFR, Yaponiya və İtaliya ət idxal edən ölkələrdir. Sakit okeana çıxışı olan ölkələr 70%, Asiya və Cənubi Amerika dəniz məhsullarının ¾-nü tədarük edirlər. Balıq və müxtəlif dəniz məhsulları verən dünyanın qabaqcıl 10 ölkəsindən 9 – u Sakit okean hövzəsində yerləşir. Bu sahədə Çin dünyada 1 – ci yeri tutmaqla ildə 26 min ton məhsul verə bilir. Dünyada 1000-dən artıq növ pendir tədarükündə Qərbi Avropa ölkələri həmişə qabaqcıl yer tutmuşlar. Fransada 600 növdən az olmayan pendir buraxılır. Son illər dünyada – 30 milyard litrdən artıq üzüm şərabı istehsalına yarıdan çoxunu İtaliya, Fransa və İ spaniya verməkdədi. 3. ASK – nın strukturu 3 aparıcı: sferadan, istehsal və infrastruktur sahələrdən ibarətdir. Bunlardan 1 – cisi ASK – nın istehsal vasitələri istehsalı sahəsini (traktor, digər müxtəlif maşınlar, kimya və s.), 2 – cisi kənd təsərrüfatı və meşə təsərrüfatını, 3-cüsü kənd təsərrüfatı məhsullarının toplanmasını, saxlanmasını, emalını və onların reallaşdırılmasını əks etdirir. Kənd təsərrüfatının inkişafı ekstensiv və intensiv yollarla təmin edir. Ekstensiv üsul ə kin sahələrinin genişləndirilməsi, əvvələr istifadə olunmamış torpaq sahələrinin istifadəyə verilməsi, heyvanların sayının çoxaldılması nəticəsində ha hesabı məhsul istehsalını artırmaq intensiv inkişaf yolu adlanır. Kənd təsərrüfatının intensivliyinə suvarma, kimyalaşdırma, elektrikləşdirmə, mexanikləşdirmədən başqa, əsas istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması nəticəsində nail olmaq mümkündür. 4. ETİ-in nailiyyətlərindən istifadə edərək kənd təsərrüfatına ha hesabı ilə daha çox məhsul verə bilən bitki sortlarının daxil edilməsi, irriqasiya işlərinin yüksək səviyyədə aparılması, kənd təsərrüfatı sahələrinin sənayeləşdirilməsi – maşınlaşdırılması, bitkilərin qorunmasına lazım olan vasitələrdən istifadə mexanikləşdirmə, elektrikləşdirmə, eləcə də kimyalaşdırma – yüksək məhsuldarlı kənd təsərrüfatının inkişafı üçün başlıca şərtlərdən sayılır. Bunları yalnız güclü sənayenin mövcudluğu şəraitində həyata keçirmək mümkündür. Bu sahədə İEÖ seçilirlər. Taxılçılıq təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi üçün – 650 mln ha əkin sahəsi (45%) ayrılmışdır. Dünya regionları, taxılçılığın kəmiyyət – keyfiyyət göstəricilərində bir – birindən fərqlənirlər. Rusiyada, Böyük Britaniyada, Fransada, ABŞ – da ümumi əkin sahəsinin 50- 60% - i, Polşada, Macarıstanda, - 60-65%, Almaniyada – 70%- dən artığı, Yaponiyada -90% - dən artığı taxılçılıq üçün ayrılmışdır. Taxılçılıq sahəsində buğda, çəltik və qarğadalı daha çox əkin sahəsinə malikdir. Hər il dünyada 2,6 mlrd tondan artıq taxıl tədarük olunur ki, burada da – Çin, ABŞ, Hindistan, Rusiya, Fransa, İndoneziya taxıl tədarük edirlər və s. ölkələr. Taxıl tədarükündə Cənubun xüsusi çəkisi – 55% - dən artıqdır. 5. Buğda əkinləri üçün ayrılmış 230 mln ha – dan XX əsrin sonu XXI ə srin başlanğıcında 600 mln t məhsul toplanılmışdır. Dünyanın 70 – dən artıq ölkəsində buğdanın – 20- dən çox növü becərilsə də, üstünlük onun bərk və yumşaq növlərinin əkilməsinə verilir. Bərk növlərdən makaron, vermeşil və s. ə ldə edilməsində geniş istifadə olunur. Məhsul tədarükündə Çin liderlik edərək ildə - 121 mln t kəmiyyət göstəricisinə malikdir. Sonrakı yerləri – Hindistan, ABŞ, RF, tuturlar. Qarğadalı Amerika bitkisi olub – 140 mln ha əkin sahəsinə malik olan tropik zonanın bitkisi sayılır. Onun 7 növü vardır. O, əsasən Şimali Amerikada, Asiyada becərilir. Son vaxtlar Şin, Brazilya, Meksika, Fransa, Argentina qarğadalı əkinləri ilə tanınmaqdadırlar. Eyni zamanda, Yaponiya, Koreya Respublikası, Çin, RF, ən çox qarğıdalı məhsulu idxal edən ölkələrdir. ABŞ –
qarğadalı ə kilməsi, becərilməsi, yığılması 100% mexanikləşdirilmişdir. 6. Əkinçilik sahəsinin biri də texniki emala malik olmaqla ondan yeyinti, yüngül sənayede və heyvandarlığın inkişaf etdirilməsində xammal kimi istifadə
olunan texniki bitkilər hesab edilir. Onlardan, hərbi sənayedə də istifadə etmək olur. Bunlardan – şəkər qamışını və şəkər çuğundurunu, günəbaxanı, pambığı, kartofu, lifli kətanı, tütünü və s. göstərə bilərik. Texniki bitkilər təbii şəraitə çox həssas, daha çox əmək və kapital tutumlu, ixracat üçün yararlı xüsusiyyətləri ilə tanınırlar. Bunlar tərkib və keyfiyyətlərinə görə (yağlı, şəkərli, kökü meyvəli, həyat tonusunu yüksəldən, narkotik, meyvə) də qruplaşırlar. Ərzaq, yüngül, hərbi sənaye üçün məhsullar alınmasında, eləcə də heyvandarlığın yemi olan jımıx alınmasında pambıqçılığın xüsusi əhəmiyyəti vardır. Pambıq subtropik və tropik qurşaqlarda becərilir. Hər il tədarük olunmuş pambığın 1/3 – i dünya bazarına çıxarılır. Bu sahədə ABŞ, Özbəkistan, Türkmənistan, Yunanstan, Suriya, Misir, Qərbi Afrika ölkələri demək olar ki, “ixtisaslaşmışlar”. 7. Heyvandarlıq dünya kənd təsərrüfatının ikinci aparıcı və ən qədim sahəsi sayılır. Onun strukturu mürəkkəb olmaqla iribuynuzlulardan, xırdabuynuzlulardan, donuzculuqdan, quşculuqdan, maralçılıqdan, atçılıqdan vəhşi heyvanlar saxlanılmasından, arıçılıqdan, ipəkcilik və balıqçılıqdan ibarətdir. O, illik kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının 1/5 – ni verir. İ ribiynuzlular demək olar ki, dünya regionları üzrə bərabər yerləşdirilmişlər. Lakin məhsuldarlığı regionlar üzrə qeyri – bərabərdir. Avropada, Şimali Amerikada iribuynuzlu mal – qaranı südçülük- ətçilik və südlük istiqamətlisi saxlanılır. Ətlik istiqamətli növlər isə mülayim və suptropik qurşağın daha çox quraq gecən rayonlarında bəslənilir. (ABŞ, Kanada, RF, AFR, Avstraliya.) Xırdabuynuzlular Çində, Avstraliyada, Hindistanda, İranda, Türkiyədə saxlanılır. İEÖ – də ətlik – yunluq və ətlik istiqamətli, İOÖ- də isə çoxməqsədli və yun alınması istiqamətində olan növlər bəslənilir. 8. İstehsalla – istehlak arasında əlaqə yaradan, hər bir yaşayış məntəqəsi arasında – kənd, rayon, şəhər, dövlət arasında körpü rolunu oynayan, təsərrüfat sahələrinin işini, əlaqələndirən, sərnişin və hər cür yüklərin daşınması ə məliyyatını həyata kecirən, daxili və xarici bazarın varlığını təmin edən, nəqliyyat maddi istehsalın sənaye və kənd təsərrüfatından sonrakı 3- cü aparıcı sahəsi hesab edilir. Nəqliyyat coğrafi əmək bölgüsünün əsasını təşkil edir. İ nkişafı, insan həyatını nəqliyyatsız düşünmək absurtdur. Nəqliyyat dəmiryolu avtomobil yolu və boru kəmərləri yollarını birləşdirən – quru yolu, dəniz və cay yollarını əhatə edən – su yolu, elektrik verlişi xəttlərini əks etdirən- elektron, eləcə də hava növlərinə ayrılır. Nəqliyyatın işi haqqında onun yük və sərnişin dövriyyəsinə görə mühakimə yürütmək olar ki, bu da ton – kmlərlə hesablanır. Yük dövriyəsi – müəyyən zaman kəsiyində təyin edilmiş məsafəyə daşınan yüklərin miqdarına deyilir. 9. XXI əsrin başlanğıncında dəmir yol nəqliyyatını yük daşımada xüsisi çəkisi – 14%, avtomobil nəqliyyatında 10%, boru kəməri nəqliyyatında 12%, dəniz nəqliyyatında 61%, daxili su nəqliyyatında 3% təşkil etmişdir. Sərnişin daşımasında isə dəmir yolu nəqliyyatı – 10%, avtomobil nəqliyyatı- 80%, su nəqliyyatı-1%, hava nəqliyyatı- 9% çəki ilə seçilirlər. Nəqliyyat növlərinin illk daşıdığı sərnişinlərin sayı 1,0 trln. nəfəri keçmişdir. Yük və sərnişin daşımaları daxili və kontinentlər arası sahələrə bolünürlər. İEÖ –də yükdaşıma ən çox texniki təminat və əlaqələr səviyyəsini yüksəkliyi ilə seçilir. Eləcə də şəbəkə sıxlıqı, hərəkət etmə qabiliyyəti (sərnişin və nəqliyyatın) burada yüksəkdir. 10.
sahədə Şimali Amerikada inkişaf öz yüksəkliyi ilə seçilir. Dünya nəqliyyatının ümumi uzunluğunun 1/3 – i bunların ərazisindədir. Avtomobil yollarının və qaz kəmərlərinin uzunluqları isə daha çoxdur. Burada daxili yük daşımada avtomobil nəqliyyatı, dəmiryolu nəqliyyatı boru kəmər nəqliyyatı xüsusi çəki ilə fərqlənir. ABŞ – da və Kanadada nəqliyyat yollarının sıxlıq şıbıkısinin azlığı ilə nəticələnir. Xarici Avropa bir çox göstəricilərə - sıxlıq şəbəkəsinə, hərəkətin çoxluğuna görə Şimali Amerikadan irəlidədir. Daxili yükdaşımada avtomobil nəqliyyat dəmiryolu nəqliyyatı, su nəqliyyatı boru kəməri fərqlənir. Xarici Asiya regionunda fərqli cəhətlərdən biri odur ki, Burada Yaponiya, Çin, Hundistan və Pakistan, Cənub-Qərbi Asiya daxili nəqliyyat sistemləri bir – birindən fərqlənirlər. 11.
Dəmiryolu nəqliyyatı sənayedə baş vermiş inqilab dövründə yaranaraq bütün XIX əsr boyu və eləcə də XX əsrin 1-ci yarısında çox sürətlə
inkişaf etməyə başlamışdır. Dünyanınn 140-dan çox ölkəsində dəmiryolu nəqliyyatı vardırsa, 60-dan artıq ölkədə, o cümlədən Yəmən, Oman, Niger, İ slandiya, MAR və s. ölkələrdə dəmiryolu nəqliyyatı yoxdur. Dəmiryolu nəqliyyatı böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə malikdir, ona görə ki, o, çox yük daşıyır, istənilən istiqamətə hərəkət edə bilir və ən əsası o, ilboyu təbii şəraitdən asılı olmayaraq fasiləsiz işləyir. Dəmiryolların ümumi uzunluğu 1,3 mln km- dən artıqdır. Belə maksimal sıxlıq Çexiya və Belçikada da müşhadiə olunur. Son vaxtlar dəmiryollarının elektrikləşdirilməsinə xüsusi fikir verilir. Belə ki, İ sveçrə və Gürcüstanda dəmiryolları tam elektrikləşdirilmişdir. ABŞ – da bu 1,0% - dən artıq deyildir, 90 % teplovozlar fəaliyyətdədir. Birinci onluğa daxil olan ABŞ, Çin, Rusiya,Hindistan,Ukrayna,VAR dəmiryollarının ümumi yük dövriyyəsinin 9/10-na malikdirlər. Ən uzun magistral dəmiryolu xətti RF – də çəkilmişdir. 12.
Avtomobil nəqliyyatı “qapıdan qapıya” adlandırılaraq qısa məsafələrə, dağlıq ərazilərdə yükdaşımada geniş istifadə olunmaqla iqtisadi cəhətdən sərfəlidir. Dünyada ən uzun avtomobil yolu yan qolları ilə birlikdə - 45,7 min km olan Panamerikan avtomobil yolu sayılır.Dünyanın aparıcı 20 ölkəsində avtomobil yollarının ümumi uzunluğunun – 85% - i cəmləşmişdir. Təkcə ABŞ dünya avtomobil yolları şəbəkəsinin – 26% - nə malikdir. Avtomobil yollarının şəbəkə sıxlığında isə Belçika, Yaponiya, Niderland, Almaniya, İsveçrə olmaqla seçilirlər. Ən az şəbəkə sıxlığı Tropik Afrikanın ölkələrindədir. Dünya avtomobil parkalarında – 600 mln avtomobil saxlanılır. Hər 1000 nəfərə düşən avtomobilin sayına görə Bruney (575 ədəd), İtaliya (560), ABŞ (520),AFR (500)qabaqdadırlar. Təkcə ABŞ – in avtomobil parkalrında 215 mln avtomobil vardır. 13.
Boru kəməri nəqliyyatı quru yolu nəqliyyatı sisteminə aid edilir. Onları fərqləndirən cəhət isə daşınan yüklərin məzmunu ilə müəyyən edilir. Boru kəməri nəqliyyatı maye və qaz halında olan yüklərin daşınmasında iştirak etməklə, neft, neft emalı məhsulları və qaz nəql edən kəmərləri göstərilən məhsulları istənilən məsafəyə nəql edirlər. Dünyada 1- ci neft boru xətti cəmi – 6 km uzunluğunda olmaqla 1865-ci ildə ABŞ – da çəkilmişdir. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra dünyada neft kəmərlərinin, II Dünya müharibəsindən sonra isə böyük sürətlə qaz kəmərlərinin çəkilişi işləri həyata keçirilmişdir. Dünyada boru kəmərlərinin boru uzunluğu 2,0 mln km-dən artıqdır. Magistral xətlər başlıca olaraq Cənubi-Qərbi Asiyada, Cənubi – Şərqi Asiyada, Afrikanın simasında, Latın Amerikasında, eləcə də MDB məkanında mövcuddur. Ölkələr üzrə magistral boru kəmərləri MDB, ABŞ, Kanada, Səudiyyə Ərəbistanı üçün xarakterdir. Neft boru kəmərlərinin sıxlığı Niderlandda, Belçikada, Almaniyada, İtaliyada, Böyük Britaniyada, qaz kəmərlərinin sıxlığı isə Niderlandda, Almaniyada (275 km) daha çoxdur. 14.
çatdırılması tez gərək olan yüklərin, son vaxtlar isə sərnişin daşınmasında geniş istifadə olunur. Dünyada 15 mindən artıq hava limanı, o cümlədən 1100 beynəlxalq hava limanı fəaliyyət göstərir. 27 nəhang hava limanından 16 – sı ABŞ – da, ikisi Böyük Britaniyada fəaliyyətdədir. Birinci onliğa – London, Frankfurd, Paris, Amesterdam, Sinqapur, Tokio, Nyu-York,Banqkok hava limanı daxildir. Nəhəng təyyarə parkları ABŞ-da, Kanadada, Fransada, Avstraliya və Almaniyadadır. Su nəqliyyatı ən ucuz nəqliyyat sayılır. O ölkələr arasında daşımaların 75% - ə qədərini təmin edir. Okeanlarda və dənizlərdə 25 min gəmi vardır. Sinqapur, Şanxay,Nyu-York, Filadelfiya, Marsel, London və sair kimi nəhəng limanlar formalaşmışdır. Su nəqliyyatı təbii yollardan istifadə edir. O, az yanacaq sərf edir, su nəqliyyatında hərəkət sürəti azdır, daşımalar mövsümü xarakterlidir. Xarici ticarətdə dəniz nəqliyyatının rolu hədsizdir. Atlantik okeanı yükdaşımada liderlik edir. Çay nəqliyyatı daxili yükdaşımada ə həmiyyətlidir. Dünyada ABŞ ən böyük çay və göl flotuna malikdir. 15.
Avropanın sahəsi – 10,5 mln kv km- dir. Əhalisi isə - 687 mln nəfərdən çoxdur. Əhalinin ən çox sıxlığı Monokoda, əhalinin ən az sıxlığı İ spaniyadadır. Ən çox ömür sürmə Andorrada qeyd olunmuşdur. Ən az ömür sürmə Moldova Respublikasındadır. Əhalinin orta savadlılıq göstəricisi 98% təşkil edir. Avropada sahəsinə görə ən böyük dövlət Ukraynadır. Əhalisinin sayına görə isə AFR 1 – ci yerdədir. İstər əhalisinə, istərsə də sahəsinə görə kişik dövlət Vatikan sayılır. Ən çox əhalisi olan şəhər Rusiyada yerləşir(Moskva). Avropada Rusiya da daxil olmaqla 44 ölkə, 1 mülk-Gibraltar yerləşir. 17 ölkə - Avstriya, Albaniya, Macarıstan, Almaniya, Yunanıstan, Danimarka və s.dövlətlərin əhalisinin milli tərkibinin 90% - dən çoxu eyni millətdəndir. Rusiya, Böyük Britaniya, İspaniya, İsveçrə, və digər dövlətlər çoxmillətli hesab olunurlar. Ən çox yayılan dillər ingilis, alman, fransız, rus və s-dir.
16.
Almaniya Fedarativ Respublikasının sahəsi-357,0min kv.km ə halisi-83,25 mln nəfərdən çoxdur. Paytaxtı – Berlin.İqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə o, dünyanın ABŞ, Çin və Yaponiyadan sonra 4 – cüsüdür. Ə halisinin sayının iqtisadi, elmi – texniki potensialının böyüklüyünə, qərb sənaye kompleksinin inkişaf səviyyəsinə görə Avropada ona tay olan ölkə yoxdur. AFR dünyada elmi-tədqiqat və təcrübə - kostruktur işlərinə xərclənən ayırmaların miqdarına görə də, qabaqcıl yer tutur. AFR, NATO – nun, BMT – nin eləcə də Avropa Şurasının üzvüdür. Avropa mərkəzində yerləşməsini onun 9 ölkə ilə : Niderland, Belçika, Çexiya, Lüksemburq, Fransa, İsveçrə, Avstriya, Polşa, və Danimarka ilə sərhədləşməsindən aydın görmək olur. Dünya Okeanına birbaşa çıxışının olması ölkənin iqtisadi inkişafının zəminlərindən hesab edilir. Ərazinin mülayim iqlimi insanların yaşayışına, xüsusilədə kənd təsərrüfatına imkan verir. Kömür ehtiyatına görə AFR Qərbi Avropada 1-ci yer tutur. Ölkədə 80 – ci illərdən dəmir – filizi və uran istehsalı dayandırmışdır. AFR kalium duzu və kalium gübrəsi əldə edilməsində dünyada qabaqcıl yerlərdən biri tutur. 17.
ə n çox avtomobil, aerokosmik, neft emalı, atom energetikası, elektronika sahələri vüsət alır. Son illər neft emalı – 35 dəfə, avtomobil sahəsi 12 dəfə, kimya – 7 dəfə atmışdır. Müasir Almaniya dəzgah, müxtəlif istehsal vəzifələri, avtomobil, üzvi kimya məhsulları ixracatına görə dünyada ən qabaqcıl yerlərdən birini tutur. Ölkənin bütün iri sənaye kompaniyaları transmilli korporosiyalar kimi fəaliyyət göstərir. Bunlardan aviakosmik, hərbi sənaye, avtomobil sahəsi üzrə “Daymler-Kraysler”, “Folksvaqonverke”, elektrotexnika sahəsi üzrə “Siems” avtomobil üzrə ixtisaslaşan “BMV”, “Opel”, konsernlərinin adlarını çəkə bilərik. Ölkədə məşhur olan 4 böyük metallurgiya konserni metal əridilməsinin 90% - ni, avtomobil konsernləri 60% sərnişin avtomobillərini, neft emalı konserni isə 70% benzin hasiletmə qüvvəsinə malikdir. 18.
Almaniya ABŞ – dan sonra ən çox kənd təsərrüfatı məhsulları idxal edən ölkə hesab olunur. Bununla yanaşı, onun ixracatdada rolu az deyildir. Avropa ittifaqında da ən çox süd və ət məhsulları istehsal edən ölkə kimi də tanınır. Taxıl tədarükündə isə Fransadan geri qalır. Kənd təsərrüfatında illik ümumi məhsul istehsalının 60%-dən artığını heyvandarlıq sahəsi verməkdədir. Heyvandarlıqda da iribuynuzlular və donuzçuluğuin payı daha çoxdur. Əkin sahələri ümumi ərazinin 35%-dən çoxunu əhatə etmir. Bunun da çoxu yem bitkilərinin becərilməsinə aid edilir. Əhali yerli mənbələr hesabına taxılla, südlə, yağla, kartofla yaxşı təmin olunmuşdur. Əkin sahəsinin 70% - i taxılçılıqda istifadə olunur. Başlıca ərzaq bitkisi buğda becərilməsindən ibarətdir. Arpa,çovdar,vələmir, qarğadalı, üzüm, bağçılıq,tərəvəzçilik inkişaf etdirilir. Heyvandarlıqda iribuynuzlular donuzçuluq, quşçuluq inkişaf edən sahələrdəndir. 19.
mln nəfər Paytaxtı-London şəhəridir. Böyük Britaniya, iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə ABŞ, Çin,Yaponiya, AFR, Hindistan, Fransadan sonra 7 – ci yeri tutur. Son illərə qədər 14 müstəmləkə və asılı sahələrə nəzarət etməkdə davam edir. Elmi – tədqiqat işlərinə və təcrübə-konstruktur araşdırmalarının ayırmalara görə dünyada özünəməxsus yer tutur. Son illərdə Nobel mükafatı alanların sayına görə (70) o ancaq ABŞ – dan (179) geri qalır. Xidmət sferasına görə bir çox Avropa ölkələrini keçərək ABŞ – a yaxınlaşmaqdadır. Ölkə neft – qaz hasilatında tələbatı ödəyəcək miqdarda məhsul istehsal edərək, hətta neftr məhsulundan ixrac da etməyə başlamışdır. İkinci Dünya Müharibəsi qabaqa
dünyaya ilk yeni şəhərsalma təcrübəsini təqdim etmişdir. Ölkə rəsmi olaraq ə razisinin 90% - dən artığını təşkil edən ən böyük adanın adı ilə “İngiltərə” adlanır. Onun tərkibində İngiltərə, Şotlandiya, Uels, Şimali İrlandiya tarixi coğrafi ərazilərlə, habelə 5,5 mindən artıq ada aiddir. Ölkədə dəmir filizi və kömür yataqlarının bir – birinə yaxın yerləşməsi metallurgiyanın güclü inkişafına imkan vermişdir. Böyük Britaniya kömür yataqları, neft ehtiyatı, qaz ehtiyatı, dəmir fiziliz, qurğuşun, qalay, mis ehtiyatı daş, duz, kalium duzu, volfram ehtiyatlara malikdir. 20.
etmişdir. Yanacaq energetika, metallurgiya, maşınqayırma, kimya, yüngül yeyinti sahələri ilə yanaşı kənd təsərrüfatı, nəqliyyat xidmət sahələri sferası aparıcı rol oynamışlar. İqtisadi inkişafının xarakter xüsusiyyətlərindən biri orada xırda və orta müəssisələrinin daha çox üstünlük təşkil etməsidir. Emal sahəsinin strukturunda ən çox inkişaf edən növlər kimyadan, neft emalından, elektron sahəsindən, optik ləvazimatlardan, rezin – texniki məhsullardan və plastik gütlələrdən ibarətdir. Ölkənin iqtisadi inkişafında yanacaq – energetika xüsusi yer tutur. Balansda – 30% kömür, - 62% neft və qaz, - 8% hidro və atom enerjisi vardır. Yerli dəmir filizi ehtiyyatları tükəndiyindən – 80% xammalı Kanadadan, Brazilyadan, İsveçdən almağa məcbur olur. Britaniya sənayesinin aparıcı sahələrindən biri də maşınqayırmadır. İstehsal səviyyəsində ABŞ – dan, Yaponiyadan, Almaniyadan və Fransadan geri qalır. Maşınqayırmanın yüksək ixtisaslı kadrlarla təmin olunmuş standart olmayan, bahalı və yüksək keyfiyyətli növlərinin buraxılışı üzrə ixtisaslaşmışdır. İnkişaf edən təsərrüfatlardan biri də kimya sənayesidir. Onun xammalını neft emalı sahəsinin məhsulları təşkil etməkdədir. Göstərilən sənaye sahəsinin verdiyi məhsulun illik miqdarına görə ölkə Avropada, Almaniya və Fransadan sonrakı 3- cü yeri tutur. Yüngül sənayenin toxuculuq, toxuma, trikataj, ayaqqabı istehsalı fabrikləri inkişaf tapmışdır. Böyük Britaniya özünü müxtəlif çeşidli yeyinti, tikinti, meşə, sənaye sahələri ilə yanaşı xidmət sahəsi sferası ilə də Avropada tanınmaqdadır. Kənd təsərrüfatı yüksək səviyyədə mexanikləşdirilməsilə tanınır. Heyvandarlığın payı
80% - dən artıqdır. Südlük, ətlik – südlük istiqamətində ixtisaslaşma aparılır. Donuzculuq, quşculuq sahələri inkişaf tapmışlar. Bitkicilikdə taxılcılıq aparicı sahədir. Arpa, vələmir, qarğadalı, şəkər çuğunduru da beçərilir. 21.
Asiyanın Əhalisi 3761 min nəfər təşkil edir. Ən çox əhali sıxlıq Sinqapurdadır. Ən az əhali sıxlıq Monqolstanda, ən çox artım Yəməndə, ə n az artım isə Gürcüstandadır. Ən az ömür sürmə Əfqanıstanda müşahidə edilir. Asiyada savadlılığın orta göstərici 71%-dir. Regionda Çin ən böyük ə raziyə və əhaliyə malikdir. Ən az əraziyə və əhaliyə malik olan dövlət isə Maldiv respublikasıdır. Əhalisi çox olan şəhərlər Çin və Yaponiyadadır. Şə hərlər üzrə hər kv.km-də maksimal sıxlıq Pekində müşahidə edilir. Adambaşına düşən Ümumi Daxili Məhsulun ən çox göstəricisi Yaponiyada – 33,2 min dollar, ən az göstəricisi isə Şərqi Timorda – 600 dollar təşkil edir. 22.
Sakit okeanda Britaniya ərazisindən və Fələstindən ibarətdir. İdarə olunma formasına görə 34 Respublika, 14 Manorxiya dövləti mövcuddur. Asiya ə halisinin irqi, milli və dil tərkibi çox mürəkkəbdir. Burada bəşəriyyətin 4 aparıcı irqi mövcuddur. Bu monqoloid, avropoid, avstraloid və neqroid irqləridir. Deyilənlərlə yanaşı regionda 1000 dən artıq xalq yaşayır ki, onlar da 200 dən artıq dil və dialektə malikdir. Hindistan, İndoneziya, Flippin, İran, Ə fqanıstan çox millətli dövlət sayılır. Banqladeş, Yəmən, Çin, Koreya, Yaponiya azsaylı milli tərkibə malik olan dövlətlərdir. Dövlətlərdə aparıcı dillər dövlətlərin adına müfaviq gəlir. İslam, İndiuzm, Buddizm dinləri aparıcı sayılır. 23.
kv.km Əhalisi–1315 min nəfər. Sahəsinin böyüklüyünə görə dünyanın 3-cüsü olan Çin Mərkəzi Asiyada yerləşib.Okeanda yerləşən 5000- dən artıq adalar Çinə aiddir. Çin dünyanın 15 qədər dövləti və ərazisi ilə sərhədə malikdir. Ə razidə dünyada məlum olan yeraltı sərvətlərdən 150-sinin mövcudluğuna şə rait yaratmışdır. Bu əsasdan da Çin dünyada təbii sərvətlərlə zəngin olan dövlət kimi tanınır. Kömür, qara və əlvan nadir metal filizləri, mədən kimyası, qeyri filiz ehtiyyatlarına görə dünya əhəmiyyətli kəsb edir. Ümumi ərazinin 1/20 – i kömürlü sahədir. Karbohidrogen ehtiyyatlarından eyni zamanda neftin və qazın olmasınıda göstərə bilərik. İri neft yataqları Çinin qərbində müəyyənləşdirilmişdir. Yanar şistlə və filiz ehtiyyatlarına görə Çin fərqlənir. Oksid, mis, qalay, civə,sürmə, qızıl,gümüş filizi ehtiyyatları vardır. Mis filizi ehtiyyatına görə Çin dünyada 2 – ci yerdədir. Daxili sulardan enerji alınmasında, suvarmada, gəmicilikdə geniş istifadə olunur. Əhalisinin sayına görə Çin 1 – ci yeri tutur. Ölkədə dünya əhalisinin 21% - dən artığı çəmləşmişdir. 24.
istehsalına söykənir. Sənayenin yanacaq – energetika, metallurgiya, maşınqayırma, kimya, neft – kimya, tikinti, meşə, yeyinti, yüngül sənaye sahələri xalqın istehlakına müvafiq məhsullar istehsal etməkdədir. İllik sənaye istehsalına görə ABŞ-dan geri qalır. Yanacaq –energetika balansında kömür neft, qaz elektrik enerjisi əsas yer tutur. Ölkədə mövcud kömür yataqlar istehsalı Çini dünyada 1-ci yerdə saxlayır. Cənubi – Çin dənizinin self zonasında neft hasil olunmaqdadır. Müasir Çində dənizin self zonasında qaz yataqları aşkarlanmışdır. Elektroenergetika xüsusi yer
tutur. İ ES,SES,AES,GeoİES,GES,QES,KES növləri istehlaka xidmət edirlər. Qara metallurgiya əhəmiyyətli dərəcədə məhsul istehsalının göstəricilərinin tələb olunan səviyyədə olması ilə seçilir. Son illərdə dəmir filizi istehsalını polad ə ridilməsinə görə dünyada 1 – ci yerə çıxmışdır. Maşınqayırma və metalemalı çoxçeşidliliyi ilə seçilir. Elektronika, Elektrotexnika, avtomobilqayırma sahəsi sürətlə inkişaf edir. Çinin həyatında nəqliyyat maşınqayırması xüsusi yer tutur. Çin gəmiqayırma sahəsində dünyanın birinci – 10 dövləti sırasına daxildir. Dünyada 6-7 ci yeri tutmaqla avtomobil sahəsində fərqlənir. Kompyüter, məişət aparatları, televizor, saat, paltaryuyan maşın, məişət soyuducusu, ventilyator (sərinləşdirici) məhsullar istehsalını dahada artırıb. Hər il 40-45 min ə dəd televizor buraxılır. Bü dünyada 1 – ci yer deməkdir. Kimya sənayesi yerli xammallara əsaslanır. Tikinti materialları istehsalı böyük sənaye şəhərləri üçün xarakterdir. Toxuculuq yüngül sənayenin aparıcısıdır. Çox pambıq parça toxuyan Çin dünyada 1-ci yeri tutur. Dünyada ayaqqabının – 40% - ni Çin verir. Ə halisi çox olan ölkə üçün yeyinti sənayesinin əhəmiyyəti ölçüyə gəlməzdir. Aparıcı sahə isə taxıl və yağlı bitki xammalarının emalından alınan məhsullardır. Çin çayın vətənidir. Qara çay tədarükünə görə ancaq Hindistandan geri qalır. Yaşıl çay satışında isə o, yenə dünyada liderlik edir. 25.
Çin dünyanın ən çox kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən ölkələrdən biridir. İllik məhsul istehsalında heyvandarlığa nisbətən üstünlüyü ə kinçilik sahəsi tutur. Əhalinin də çox hissəsi bu sahə ilə məşğuldur. Çəltik,buğda,qarğadalı, darı,arpa,tərəvəz,pambıq,kətan,noxud,soya,paxla,çətənə və bağçılıq əkinçiliyin əsas sahələridir. Çəltik üçün ümumi əkin sahəsinin 1/5 – i ümumən taxılçılıq üçün ½ - i ayrılmışdır. Taxılçılıqda əhəmiyyətinə görə 2-ci sayılan buğda becərilməsidir. Əkin sahələri Böyük Çin düzənliyindən şimalda və şimal-şərqə, Xuanxe və Yansızı çayları hövzələrində. Dünyada əh hündür yerdə - Tibetin 4000 m hündür ərazilərində də buğda becərilir. Onun illik tədarükü –m 121 mln tondan az deyildir. Bu, dünyada 1-ci yer deməkdir. Heyvandarlığın dunuzçuluq, iribuynuzlular, xırdabuynuzlular, quşçuluq, baramaçılıq, arıçılıq, balıqçılıq sahələri bu və ya digər səviyyədə özünə yer tapmışdır.
Yüklə 251,33 Kb. Dostları ilə paylaş:
|