Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Dyelinkvyent axloqning shakllanish shartlari 
Fuqarolarni o`rnatilgan qonunlar va qoidalarga amal qilishni uyqotishga 
yo`naltirilgan jamiyatning turli-tuman choralariga qaramay, ko`pchilik odamlar uni 
har kuni buzadilar.   Ko`pincha ko`rinishidan to`la oddiy ko`ringan odamlar 
to`satdan jiddiy jinoyat sodir etganliklarini tushunish oqir bo`ladi.  Ko`p qollarda 
bu psixik jiqatdan soqlom shaxslar, shu jumladan, bolalar va o`smirlar.   

---

qonunga qarshi harakatlar dyetyerminatsiyasini ko`rib chiqishda, odatda,  
shunga o`xshash axloqni uyqotuvchi tashqi sharoitlar va ichki sabablar yiqindisi 
qaqida gapiradilar. Shubhasiz, har bir aniq qolda omillarning noyob uyqunligi 
o`ringa ega, shunga qaramay,  dyelinkvyent axloqning shakllanishida ba'zi 
umumiy tyendyentsiyalarini aniqlash mumkin.  
Ijtimoiy sharoitlar qonunga qarshi axloqning sodir bo`lishida ma'lum bir rol 
o`ynaydi. Ularga dastavval ko`p darajali jamoatchilik jarayonlari taalluqlidir. Bu, 
masalan, zaif qokimlik va qonunchilikning mukammal emasligi, ijtimoiy katakliz-
malar va qayotning past darajasi.  
R.Myertonga asosan [15, 202-b.], ba'zi odamlar dyelinkyent axloqdan voz 
kyecha olmaydilar, chunki qozirgi jamiyatda har qanday baho bilan daromadga, 
ehtiyoj va muvaffaqiyatga intilish kuchlidir. Jamiyat  farovonligidan u yoki bu 
darajada “chyetga surib tashlangan” odamlarga qonuniy yo`l bilan istagan 
maqsadlariga erishish oqir.   
Aniq shaxsning jamiyatga qarshi axloqidagi ijtimoiy sabab jamiyatning 
yorliq osishga moyilligi bo`lishi ham mumkin.  qator qollarda mustaqkam 
jamiyatga qarshi axloq illatli  doira tamoyili  bo`yicha shakllanadi: dastlabki, 
tasodifan sodir etilgan jinoyat – jazo – zo`ravonlik munosabatlar tajribasi 
(qamoqxonalarda eng yuqori darajada taqdim etilgan) – “jinoyatchi” yorliqi 
oqibatida ijtimoiy moslashuvdagi kyeyingi qiyinchiliklar – ijtimoiy-iqtisodiy 
qiyinchiliklar yiqindisi va ikkilamchi  dyelinkvyentlik – anchagina oqir jinoyat – 
va q.k.  
Ushbu  tragik qolat  Stivyena Kingning “Shoushyenkadan qochish” qamoq 
drama  kinovyersiyasida ajoyib tarzda taqdim etilgan  (1994 y., F.Darabont 
postanovkasi). Filmning bosh qaqramoni Endi Dyufryeyn o`zi sodir etmagan 
xotinining o`limi uchun butun umrga qamoq jazosiga maxkum etilgan. Uning 
qonunlashtirilgan zo`ravonlikka qarshilik ko`rsatish qobiliyati, uning gyenial 
tarzda tayyorlangan qamoqdan qochishi – umumiy qoidadan odatdan tashqari, 
istisnodir. Dramaning boshqa pyersonaji –   kutubxonachi  Bruks Xatmid, 45 yil 
qamoqda o`tirib, “uyida” qolish uchun muvaffaqiyatsiz tarzda yangi jinoyat 
qilishga urinadi. “Majburiy” ozod qilingach, u ozodlik yukini ko`tara olmay o`z-
o`zini o`ldiradi. Bu qolda shaxs zo`ravonlik va ijtimoiy styeryeotiplar qurboni 
bo`ladi.  
Bundan tashqari, P.Kutyer [15,  203-b.] ko`rsatishicha, ko`pgina qonunga 
bo`ysunuvchi odamlar tajovuzkor-kriminal impulsga egadirlar, aniq harakatlarda 
amalga oshirmaydilar, biroq  boshqa odamlarga proyektsiyalanadi, masalan, 
qonunbuzarlikni sodir etuvchilarga. Ushbu proyektiv jarayonlar natijasida 
 
qonunbuzarlik o`ta qattiq baholanishi va noqaq jazolanishi mumkin, bu esa, o`z 
navbatida, dyelinkvyentlikning kuchayishiga olib kyeladi.   
Shunday qilib, jamiyatning o`zi qanchalik paradoksal bo`lmasin, 
 
oqlanmagan harakatlar va o`ta jiddiy jazolar vositasida o`zi qutulishni istagan 
jinoyatchilarni tarbiyalaydi. Davlat zo`ravonlikka kurash e'lon qilib, o`zi uni 
aybdorga nisbatan ishlatadi (ko`pincha katta miqdorda). Bugungi kunda dunyoning 
86 davlatining qonunchiligi o`lim jazosi qaqidagi moddaga ega.  Umuman 
olganda, odamlarga o`zaro munosabatlarning zo`ravon styeryeotipi  zo`rlab 

---

tiqishtiriladi. qukumat vakillari dyelinkvyent shaxslarni o`z kuchlarini bunday 
shaxslar o`z qurbonlariga nisbatan qanday munosabatda bo`lgan bo`lsalar, shunday 
tarzda namoyon qilgan qoldata'qib qiladi.  Dyelinkvyent shaxs harakatlanib o`ziga 
va atrofdagilarga zarar yetkazuvchi illatli doira yuzaga kyeladi.   
Dyetyerminatsiya va jinoiy axloqda ijtimoiy vaziyatning alohida roli qaqida 
totalitar tuzum sharoitidagi odamlar axloqi ustidan kuzatish guvoqlik byeradi. 
P.Kutyer [15]  Gyermaniya SSdagi ommaviy qotillar qatoridagi  shaxslarning 
(kontsyentratsion lagyergacha va undan kyeyin) nasliyligi va rivojlanishini 
o`rgangan Diks tadqiqotlarining natijasini kyeltiradi. Eseschilarning jinoiy axloqi 
garchi ularning turli shaxsiy xafagarchilik bilan birga borsa-da, faqat ijtimoiy 
qonuniy sharoitlarda namoyish etilgan – kontslagyerdagi o`qish va ishda. Natsistlik 
tartibi va undan kyeyin o`rgatilgan shaxslar, qoidadagiday, jinoyat sodir 
etmaganlar.  
Dyelinkvyent axloqning bunyodga kyelishida muqim rolni mikroijtimoiy 
vaziyat o`ynaydi. Uning shakllanishiga, masalan, quyidagilar ko`maklashadi: 
asotsial va antiijtimoiy muqit (ota-onalarning piyonistaligi, asotsial va antiijtimoiy 
oila yoki  kompaniya); nazoratsizlik; ko`p bolali va to`liq bo`lmagan oila; oila 
ichidagi nizolar; aqamiyatli boshqalar bilan surunkali janjallar. 
V.N.Kudryavtsyev jinoyatchini qatto erta yoshida yuzaga kyeluvchi o`z 
muqitidan byegonalashish qolatini ko`rsatadi. Xullas, 10 foiz tajovuzkor 
jinoyatchilar onalari ularni bolalikda syevmagan dyeb hisoblaydilar (“mye'yoriy” 
tanlovda faqat 0,73 foiz) [12]. 
Adabiy ma'lumotlarni yiqib, dyelinkvyentlikni chaqiruvchi quyidagi 
mikroijtimoiy omillarni sanab o`tish mumkin:  
– bolalarning nozik qamxo`rlik va ota-onalari tomonidan myeqribonligiga 
ehtiyoji frustratsiyasi (masalan, o`ta qattiqqo`l ota yoki yetarlicha qamxo`r 
bo`lmagan ona), o`z navbatida, bolada erta jaroqatli kyechinmalarni uyqotadi; 
– oilada jismoniy yoki psixologik shafqatsizlik yoki kuch kulti (masalan, 
jazoning qaddan tashqari yoki doimiy qo`llanilishi);  
– ma'naviy ongning mye'yoriy rivojlanishini qiyinlashtiruvchi ota ta'sirining 
yetishmasligi (masalan, uning yo`qligi); 
– jaroqatli sharoitlarni qayd qilish bilan o`tkir jaroqat (kasalllik, ota-onaning 
o`limi, zo`ravonlik, ajrashish); 
– bolani uning xog’ishlarini bajarishda erkalatish; ota-onalarning yetarli 
bo`lmagan talabchanligi, ularning o`sib boruvchi talablarni qo`yishga yoki ularning 
bajarilishiga erishishga  noqodirligi; 
– bolani o`ta raqbatlantirish – ota-onaga, aka-uka va opa-singilga juda ham 
jadal erta  syevgili munosabat [2, 61-b.]; 
– ota-onalar tomonidan bolaga nisbatan talablarning kyelishmaganligi 
oqibatida unda axloqning aniq tushunchasi paydo bo`lmaydi; 
– ota-onalar (vasiylar) ning almashinuvi; 
– ota-onalar o`rtasidagi surunkali  aniq ko`zga ko`ringan nizolar  (ayniqsa, 
qachon shafqatsiz ota onani do`pposlagan vaziyat xavfli); 
– ota-onalarning istalmagan shaxsiy xislatlari (masalan, talabchan 
bo`lmagan ota va erkalatuvchi onaning uyqunligi); 

---

– bolaning o`rganish orqali oilada yoki guruhda dyelinkvyent qadriyatlarni 
(ochiq yoki yashirin) o`zlashtirishi. 
qoidadagiday, dastlabki onlarda bola  frustratsiyani kyechirayotib, oqriqni 
qis qiladi, tushunish va yumshatish bo`lmaganida bu ixlosi qaytish va yovuzlikka 
o`tadi.   Tajovuz ota-onalar e'tiborini tortadi, bu esa o`z-o`zidag bola uchun 
muqim. Bundan tashqari, tajovuzdan foydalanib, bola ko`pincha atrofdagilarni 
boshqarib, o`z maqsadiga erishadi. Syekin-asta tajovuz va qoidalarni buzish 
sistyematik tarzda istalgan natijani olish usuli sifatida foydalaniladi. Dyelinkvyent 
axloq mustaqkamlanadi. 
M.Rattyer va D.Gidlyer [25]  «Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi: 
tyendyentsiya va istiqbollar» tadqiqotida oilada erta bolalik rivojlanishining 
xislatlari va individ bo`ysunishining kyeyingi darajasi o`rtasidagi aniq aloqani 
ko`rsatadilar, biroq  ta'kidlaydilarki, oilaning bunday ta'siri myexanizmlari 
avvalgiday noaniq bo`lib qolmoqda.  Shuningdyek, ular ijtimoiy o`zgarishlar va 
jinoyatchilikning o`sishi o`rtasidagi  korryelyatsiyani bu aloqa myexanizmlariga 
tyegishli bilimlarning yetishmasligini qayta ta'kidlaga qolda ta'kidlaydi. Voyaga 
yetmaganlar misolida tadqiqotchilar shunday xulosaga kyeldilar, jinoiy axloq 
uchun ko`plab sabablar mavjud. Bular tyengdoshlar guruhi, ijtimoiy nazorat va 
ijtimoiy o`rganish, biologik va vaziyatli omillar bo`lishi mumkin.  Ularning nuqtai 
nazarlari bo`yicha profilaktikaning yagona tushuntirishi yoki yagona stratyegiyani 
izlash byema'nilikdir.  
qonunga qarshi axloqning individual dyetyerminantlari psixologik tahlil 
uchun alohida qiziqishdan iboratdir.   
O`z navbatida, individual xususiyatlar jinsiy farq bilan aqamiyatli tarzda 
byelgilanadi. Masalan, yaxshi ma'lumki, qonunbuzar axloq ko`proq erkak jinsi 
uchun xaraktyerlidir.  Ayollar jinoyatchiligining o`sishiga qaramay uning nisbiy 
ko`rsatkichlari erkaklarnikidan past, masalan, Rossiyada 1998 yilda ayollar 
jinoyatchiligi qayd qilingan umumiy qolatning 15 foizini tashkil etadi [14].  
Ayollar yoki erkaklarga xos bo`lgan jinoyatlar qaqida gapirish mumkin.  
Bolalarni o`ldirish, fog’ishabozlik, magazinda o`qrilik qilish kabi dyeliktlarni 
ko`pincha ayollar sodir etadilar. Erkaklar ko`pincha avtomobilni olib qochadilar, 
bosqinchilik qiladilar, o`qrilik qiladilar, tan jaroqati yetkazadilar, o`ldiradir. Tipik 
erkakcha jinoyat ham mavjudki, u zo`rlashdir.  
Yosh omili  ontogyenyezning turli bosqichlarida o`ziga xos axloqni 
byelgilaydi. qonunbuzarlikning yosh  tyezligi dinamikasi quyidagi  obrazda ko`zga 
tashlanadi: ko`pchilik jinoyatchilarning yoshi 25 bilan 35 orasida  kolyeblyetsya; 
jinoyat miqdori qyech so`zsiz  14 dan 29 yoshgacha o`sadi; eng ko`p qollarda 
jinoyat sodir etish 29 yoshga to`qri kyeladi;  29 dan  40 yoshgacha syekin-asta 
pasayish kuzatiladi; 40 dan kyeyin jinoyat qilish siyraklashadi [14]. 
Shubhasiz, antiijtimoiy axloq (masalan, tajovuzkordan farqli ravishda) 
qaqida, ma'lum bir yoshga yetgandan kyeyingina gapirish mumkin bizning 
nazarimizda, 6-8 yoshdan avval emas. qoidadagiday, kichkina bola o`z axloqini, 
uni nazorat qilish va ijtimoiy mye'yorlarga  nisbatan yetarlicha anglashi mumkin 
emas. Faqat maktabdagina bola ilk bor va qaqiqatan printsipial ijtimoiy talablar 

---

bilan to`qnashadi qamda maktab yoshidan boshlab boladan axloqning asosiy 
qoidalariga qat'iy amal qilishni kutish mumkin.  
Turli yoshda dyelinkvyent axloqning “sifatli” xususiyatlarining ko`rinishiga 
o`rin bor. Ontogyenyezning ilk bosqichida ijtimoiy axloqning buzilishi bolaning 
psixik rivojlanishidagi muammolarni yoki avloddan-avlodga o`tuvchi  xaraktyerga 
ega bo`lgan asabiy  ryeaktsiyani o`zida aks ettiradi.  Masalan, bolaning byesh 
yoshida o`qrilik qilishi gipyerfaollik, e'tibor va muqabbatga aabiy ehtiyoj, yaqin 
odamini yo`qotish ryeaktsiyasi, intyellyektual rivojlanishdagi to`xtalish, zaruriy 
ozuqa va buyumlarni olish imkonsizligi bilan bog’liq bo`lishi mumkin.   
Maktabga chiqish lahzasidan  vaziyat printsipial tarzda o`zgaradi – bolada 
ulqaygan psixik imkoniyatlari sharoitida shaxsning jadal ijtimoiylashuvi bosqichi 
boshlanadi. Shu vaqtdan boshlab bolaning ma'lum bir harakatlarini qaqiqatan 
qonunbuzarlikka yaqin sifatda ko`rib chiqish mumkin.  Kichik maktab yoshida  (6-
11 yosh) dyelinkvyent axloq quyidagi shakllarda ko`rinishi mumkin: mayda 
byezorilik,  maktab qoidalari va intizomni buzish, dars qoldirish, uydan qochib 
kyetish, yolqonchilik va o`qrilik. 
Rossiyadagi ijtimoiy-iqtisodiy krizis dyelinkvyent axloqning, shu jumladan, 
yosh bolalar guruhlarida ham o`sishiga ko`maklashganini ta'kidlash lozim. Aqoli 
bir qismining qashshoqlashuvi, jamoatchilik tarbiya  institutlarining parchalanishi, 
jamiyat ko`rsatmalarining o`zgarishi – bularning barchasi qarovsiz turdagi asotsial 
bola shahar ko`chalarining odatiy qaqramoniga aylanishiga olib kyeldi.  Kichik 
yoshdagi maktab o`quvchilarining ko`cha byezoriliklari (o`qrilik, tyelyefon 
avtomatlari yaqinidagi qalloblik, ta'magirlik) daydilik, giyohvand moddalar va 
spirtli ichimliklarni istye'mol qilish  bilan uyqunlashadi. Albatta, bunday qollarda 
bolalarning dyeviant axloqi qonunan o`smirlar va katta yoshdagilarning 
dyelinkvyent axloqiga o`tadi.  
O`smir yoshida  (12—17 yosh)gi qonunbuzarlik harakatlari anchagina 
anglangan va ixtiyoriy hisoblanadi. Ushbu yosh uchun “odatiy” buzilishlar – o`qil 
bolalarda – o`qrilik va byezorilik, qizlarda – o`qrilik va fog’ishabozlik  bilan bir 
qatorda yangi shakllar ham kyeng tarqaldi – giyohvand moddalar va qurol bilan 
savdo-sotiq qilish,   rekyet, qo`shmachilik, muttaqamlik, biznyesmyen va xorij 
fuqarolariga tashlanish.  1998 yili  190 mingga yaqin voyaga yetmagan 
jinoyatchilar (qonunni buzuvchilarning umumiy sonini 10 foizi) ro`yxatga 
olingandi [14]. Statistik ma'lumotlarga qaraganda o`smirlar tomonidan sodir 
etilgan jinoyatlarning katta qismi guruh bo`lib amalga oshirilgan. Guruhda jazodan 
qo`rquv pasayadi, tajovuz va shafqatsizlik kyeskin kuchayadi, o`ziga va sodir 
bo`layotganlarga nisbatan tanqid susayadi. Guruhli qonunbuzarlik axloqining 
birmuncha yuqori ko`rsatkich namunasi futbol matchidan kyeyin yoshlar 
ko`pchilikni tashkil etuvchi ishqivozlarning “sayri” hisoblanadi.   
V.N.Kudryavtsyev [12] hisoblaydiki, jinoiy karyera, qoidadagidyek, yomon 
o`qish va maktabdan byegonalashishdan (unga salbiy-dushmanlarcha munosabat)  
boshlanadi.  Kyeyin oilaviy muammolar va tarbiyaning “nopyedagogik” usuli 
fonida  oiladan byegonalashish sodir bo`ladi. Kyeyingi qadam esa jinoiy guruhga 
kirish va jinoyat sodir qilish o`ladi. Bu yo`lni bosib o`tishga o`rtacha 2 yil talab 
qilinadi. Mavjud bo`lgan ma'lumotlarga qaraganda 60 foiz profyessional 

---

jinoyatchilar (o`qrilar va moshyennikov) bu yo`lga o`n olti yoshlarida qadam 
qo`yganlar.  
Dyetyerminatsiya bo`yicha o`smir huquqbuzarlarni quyidagi guruhlarga 
ajratish mumkin: 
Birinchi guruhni ularning harakatlarga hissiy ryeaktsiyasini noto`qri 
yo`naltiruvchi qator sabablar oqibatida rivojlanmay qolgan oliy tuyqular (uning 
xabari, majburiyat tuyqusi, mas'uliyat, yaqinlariga ko`ngil qo`yish)  yoki yaxshilik  
yoki yovuzlik qaqidagi tasavvurlarga ega o`smirlar tashkil etadi.   
Ikkinchi guruhga gipyertrofik yosh  ryeaktsiyasi bo`lgan o`smirlarni kiritish 
mumkin, bu  ularning oppozitsion va antiijtimoiy axloq xaraktyeriga o`tishini 
ko`rsatadi (boshqa yoqimli sharoitlarda). 
Uchinchi guruhni dyelinkvyent axloqni byevosita o`z atrofidagilarga turqun 
yuzaga chiqaruvchilar va kim uchun bunday axloq odatdagi mye'yoriy (o`z 
o`zining salbiy obrazi, o`z-o`zining nazorati yo`qligi, sust rivojlangan vijdon, 
odamlarga ehtiyojiy munosabat bilan) hisoblanganlar tashkil etadi. 
To`rtinchi guruhga  psixik va asabiy xafagarchiligi bo`lgan o`smirlar 
taalluqlidir (ularda dyelinkvyent axloq bilan birgalikda oqriqli simptomlar yoki 
intyellyektual rivojlanmaganlik byelgilari ishtirok etadi). 
Nihoyat, o`smirlarning ongli ravishda dyelinkvyent axloqni tanlovchi (psixik 
xafagarchilik bilan azoblanmaydigan yetarlicha o`z-o`zini nazorat qilishga ega va 
o`z tanlovining oqibatlarini tushunuvchi) byeshinchi guruhi ajratiladi. 
Birmuncha noxush  prognostik byelgilar (kyelgusida antijamoatchilik 
axloqini shakllanishi planida) dyeb quyidagilarni hisoblash mumkin: vijdon va 
aybdorlik tuyqusining yo`qligi, patologik aldamchilik, odamlarga ehtiyojiy 
munosabat, byeparvolik, irkitlik, aniq ko`rinib turgan psixopatologiya. 
 
Jinsiy va yoshdan tashqari,  konstitutsional omil ajratiladi. Tadqiqotchilar 
konstitutsional xususiyatlar shaxs rivojlanishini antiijtimoiy tomonga yo`naltirishi 
mumkin, dyeb ta'kidlaydilar. Masalan, bolaning ishtiyoqi shu qadar kuchli bo`lishi 
mumkinki, u ochlik qolatiga qiyinchilik bilan chidaydi, buning ta'siri ostida u 
o`qrilikka qo`l urishi mumkin.  Yoki eqtimol, kichik bolalarda yaqin munosabatlar 
o`rnatish qobiliyatida aniq ko`rinib turgan individual farq mavjud [2, 54-b.]. 
Psixopatologiyaning  (har qanday yoshda) shaxs dyelinkvyent axloqiga 
ta'siri qaqidagi masala munozarali bo`lib qolmoqda.  «Psixik og’ishlar va  
antijamoatchilik axloq munosabatlarining muammosi –  psixiatriyada eng 
murakkab va chalkashlaridan biridir», – dyeya ta'kidlaydi V.V.Korolyev [10, 5-b.]. 
Dyelinkvyent axloq bilan uyqunlashuvchi anomaliyalarning birmuncha tarqalgani 
sifatida quyidagilarni aytadilar: psixopatiya, piyonistalik; asabiy xafagarchilik; 
bosh suyagi-miya jaroqatlar va bosh miyaning  organik kasalliklarining qoldiq 
ko`rinishlari; intyellyektual yetishmovchilik [9, 10, 16]. 
Psixik  anomaliyaga ega bo`lgan odamlar intyellyektual yoki hissiy-ixtiyoriy 
patologiya oqibatida o`z harakatlarini anglash va nazorat qilishning past layoqatini 
namoyon etadilar. Ayni damda tibbiy mye'yordan og’ishishni garchi ular qator 
qollarda uyqunlashsa-da, jinoiy harakatlarni chaqiruvchi aniq sabablar dyeb 
hisoblab bo`lmaydi.  

---

Psixik xafagarchilikning muayyan sharoitlar bilan uyqunlashuvida odamning 
o`z jinoyati uchun qonun oldida javob byera oladigan aqamiyatli tarzda 
pasaytiruvchi, ya'ni o`z harakatlarini anglash va ularni nazorat qilishga qodir   
patologik affyektning yuzaga kyelishini kutish mumkin. 
Ko`pgina mualliflar ham kam dalillangan, ko`pincha atrofdagilar uchun 
kutilmagan shafqatsiz qotillikni aynan patologik axloqning ko`rinishi sifatida 
ko`rib chiqadilar. Yu.B.Mojginskiy [19] ko`rsatishicha, psixik xafagarchilik 
byelgisisiz o`smirlar tomonidan sodir  etilgan shunga o`xshash jinoyatlar qolida 
ikkita patologik tyendyentsiya kuzatiladi: affyektning buzilishi (ruqiy azoblanish 
qolati, distimiya) va shaxs krizisi (psixopatik rivojlanish).  Ushbu buzilishlar 
shaksiz aniq ijtimoiy-psixologik kontyekst bilan uyqunlashadi. Ular orasida 
muallif nizoli vaziyatlar, uzoq muddatli stryess (oilada cho`zilib kyetgan janjal), 
o`smir guruhlarining ta'siri (guruhli qadriyatlar va qodilara), to`laqonli emaslik 
komplyeksi, aqamiyatsiz bo`lgan tashqi xavfni nomlaydi.  
X.Ryemshmidt [27] o`smirlar dyelinkvyent axloqining  etiologiyasida 
boshqa psixik kasalliklar byelgisisiz yengil hissiy zararlar; qo`rquv, soqinch yoki 
axloqning zo`ravonlik usuli bilan manifyestlanadigan aniq ko`rinib turgan hissiy 
buzilishlarni ajratadi. 
Qator qollarda kayfiyatning buzilishi mayl patologiyasi bilan uyqunlashadi, 
masalan, kuydirish (piromaniya) yoki o`qrilik  (klyeptomaniya) ga davriy yengib 
bo`lmas qiziqish bo`lgan patologik axloq. Shu qatorda qiziqishlar buzilishiga 
qochish va daydilikka moyillik taalluqlidir. Umuman olganda buzilgan qiziqishlar 
sindromi quyidagilar bilan xaraktyerlanadi:   impulsivlik, turqunlik, shaxs uchun 
byegonalik va  yengib bo`lmaslik. X. Ryemshmidt, ruqiy azoblanish qolatidagi 
dyelinkvyentlarni yoritib, “qiziqish va tajovuzning kuchayishi” qamda 
“qiziqishning mutlaq yo`qolishi” qolatining almashinishi qaqida gapiradi  [24]. 
Kyeltirilgan ma'lumotlar affyektiv ixtisosi shaxsning antiijtimoiy axloq bilan 
boqlangan va o`z navbatida, ichki qamda tashqi omillar yiqindisiga bo`ysunuvchi 
birmuncha aqamiyatli xislatlaridan biri hisoblanishi qaqida gapirishga imkon 
byeradi.   
Shunday qilib,  axloq dyetyerminatsiyasi bo`yicha dyelinkvyent shaxsning 
bir nyecha asosiy guruhlarini ajratish mumkin: 
Vaziyatli qonunbuzar (ko`pincha vaziyat taqozosi bilan qo`zqatilgan 
qonunga qarshi harakatlar);  
Submadaniyatli qonunbuzar (antiijtimoiy qadriyatlar guruhlari bilan 
o`xshash bo`lgan buzuvchi); 
Asabiy qonunbuzar (intrapsixik nizo va xavotir natijasida chiquvchi asotsial 
harakatlar); 
“Organik” qonunbuzar (impulsivlik, intyellyektual yetishmovchilik va 
affyektivlik ustunligi bilan miya jaroqati oqibatida sodir etiladigan qonunga qarshi 
harakatlar);  
Psixotik qonunbuzar (oqir psixik buzilish – psixoz, ongning xiralashishi 
natijasida sodir etiladigan dyeliktlar); 

---

Antiijtimoiy shaxs (shaxsiy chiziqlarining maxsus uyqunligida yuzaga 
kyelgan antijamoatchilik harakatlari: dushmanlik, oliy tuyqularning 
rivojlanmaganligi, yaqinlikka qodir bo`lmaslik).