Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Qonunga qarshi motivatsiya 
Yuqorida ko`rib chiqilgan ichki va tashqi sharoitlar dyelinkvyent axloqning 
shakllanishiga imkon byeradi. Ayni damda, qonunbuzarlikni yoritib, ko`pchilik 
mualliflar  dyelinkvyent axloqning paydo bo`lishida shaxsantiijtimoiy 
yo`nalganligining qal qiluvchi roli qaqidagi xulosaga yonbosadilar. Gap qonunga 
qarshi axloqning byevosita sababi bo`lib chiquvchi maxsus motivatsiya qaqida 
boradi. V.N.Kudryavtsyev [11] shaxsning antijamoatchilik oriyentatsiyasi 
to`qrisida so`zlaydi. Boshqa mualliflar o`xshash atamalardan foydalanadilar:  
shaxsning kriminogyenli dyeformatsiyasi, antijamoatchilik ko`rsatmalari, 
antiijtimoiy yo`nalganlik, qonunga qarshi motivatsiya. Ushbu atamalar shaxsning 
birmuncha turqun va ustun bo`lgan sabablar – ichki ishonch istagi, ehtiyoj, 
ko`rsatmalar, qadriyatlar, manfaatlar va .... e'tiqod tizimini byelgilaydi.  
Qonunga qarshi motivatsiya ifodalanishning turli manba, shakl va darajasiga 
ega bo`lishi mumkin. V.V.Lunyeyev [17] qonunga qarshi harakatlarning quyidagi 
yetakchi  motivatsiyalarini ko`rib chiqadi: qarazli-ta'magir, zo`ravon-egoistik, 
anarxistik-individualistik, yengiltabiat mas'uliyatsizlik,  qo`rqoq jur'atsizlik. 
A.I.Dolgova [5] o`smirlar misolida shaxs dyeformatsiyasining zo`ravon va 
qarazli tiplarini ajratadi. Zo`ravonlik tipida o`z-o`zini tasdiqlashga intilish, o`zini 
kuchli, qaqiqatgo`y, har doim yordamga tayyor myeqribon natura dyeb tasavvur 
etish xog’ishi mavjud. Biroq qaqiqatgo`ylik qaqidagi tasavvur bunday shaxslarda 
noto`qri, ish moqiyati bo`yicha ularning axloqi jinoyatchining axloqi hisoblanadi.  
Ular uchun guruhli  egoizm, norasmiy guruhlarga zich boqlanganlik, shafqatsizlik, 
kuchga ibodat qilish, o`z axloqining to`qriligiga ishonch tipikdir.  qarazli tip uchun 
guruhli emas, individual egoizm xaraktyerli.  Uning vakillarida qadriyatli 
oriyentatsiya ancha nuqsonli, ular o`z harakatlarining qonunga qarshi  xaraktyerini 
to`la anglaydilar.  Bunday o`smirlarni sirlilik, axloqsizlik, qarazli ko`rsatmalarning 
mavjudligi, anchagina chuqur ijtimoiy qarovsizlikni farqlaydi.  Amaliyotning 
kattagina qismida  ko`rsatilgan tiplarning kombinatsiyasi bilan ish olib borishga 
to`qri kyeladi.  
Qonunga qarshi motivatsiya aniq shaxs motivlaridan ustunlik qiluvchi 
mustaqkam tizim sifatida byevosita uning huquqiy ongi bilan bog’liq. huquqiy ong 
quyidagilarni ko`zda tutadi: 1) qonunlarni bilish va ularni tushunish; 2) qoidalarni 
shaxsga aqamiyatli kabi qabul qilish, ularning foydaliligi va qaqqoniyligiga 
ishonish; 3) qonun va qoidalarga muvofiq tayyorlik, malaka va odatlarni 
harakatlantirish. Shubhasiz, mye'yoriy ijtimoiy rivojlanish madaniy (shu jumladan, 
huquqiy) mye'yorlarni individual qadriyatlarga aylanish jarayonini ko`zda tutadi. 
Shaxsiy mazmun tizimi orqali singan huquqiy mye'yorlar ixtiyoriy boshqaruv bilan 
uyqunlashib, shaxsning qonunga bo`ysunish kabi sifatini ta'minlaydi.  
N.F.Kuznyetsova [5] katta odamlarning qonunga bo`ysunishining moti-
vatsiyasini aniqlash maqsadida so`rovnoma o`tkazdi  (1984). So`ralganlar orasida 
52,3 foizi qonun va tartibning foydaliligiga o`z ishonchlarini; 27,4 foizi – qonunga 

---

amal qilish odatini ta'kidladilar. Yakka javoblar (4 tadan  1,5 foizgacha) – 
boshqalar namunasining ta'siri, atrofdagilarning ishonchini yo`qotish qo`rquvi, 
shaxsiy hisob-kitob, muqokamadan qochish istagi. Faqat  0,9 % ryespondyentlar  
qonunga bo`ysunishning sababi sifatida jazodan qo`rqish ekanini ta'kidlaganlar. 
Yoshlarda jazodan qo`rqish qiyla ifodalangan: 7 foiz so`ralganlar shu sababni 
aytganlar.  Biroq umuman olganda jazodan qo`rqish jinoyat sodir etishga qarshilik 
qilmaydi. Tadqiqotlar ma'lumotlari bo`yicha 2 mingta maxkumlardan faqat 4 foiz 
ryespondyentlargina jinoyat sodir etayotib uning ortidagi jazo qaqida o`ylanganlar. 
Ushbu tadqiqotlarning ko`rsatishicha, jinoyatchilarda qonunga bo`ysunish 
mye'yoriy odamlarnikiga qaraganda 5-9 marta past.   
Shunday qilib, qoidalarni bajarish yoki uni buzishning motivatsiyalari turli-
tuman bo`lishi mumkin ekan. qonunga qarshi harakatlarni qo`zqatuvchi alohida 
sabablar quyidagilar bo`lishi mumkin:  tyezda lazzat olishga intilish, o`z-o`zini 
tasdiqlashga, qulaylikka yoki yuqori ijtimoiy mavqyega intilish, oppozitsion axloq 
(buzishga ichki intilish, taqiqlar), axloqiy styeryeotiplar (kriminal muqitda bo`lish 
tajribasi), tajovuz va sadistlikka   moyillik, ijtimoiy styeryeotiplar va an'analarga 
ergashish, guruhga mansublikni qis qilish va uni ma'qullashga ehtiyoj, zyerikish, 
xatar va o`tkir hissiyotlarga intilish,   frustratsiya, majburiy qimoya zarurati, 
altruizm (boshqa odamlar yoki yuqori maqsadlar evaziga qonunbuzarlik).     
Ryejissyor Lyuk Byessonning  “Lyeon” (1996) filmida dyelinkvyent 
axloqning ikkita motivatsion chiziqlarni qarama-qarshi qo`yadi.  
Birinchi chiziq – “tozalovchi”, vijdonli kallakyesar, boshidanoq tanlash 
imkoniyatidan maxrum bo`lgan Lyeon obrazida  gavdalantirilgan. Italiyadan 
kyelgan savodsiz emigrant Lyeon (Jan Ryeno) Amyerikaga qyech bir kasb va 
yashash uchun mablaqsiz kyeladi. “Marqamatli qariya” Toni  Lyeonga killyerlik 
ishini topib byerib, undan foydalangancha “yordamlashadi”.   Lyeon yashashni 
istash va qayotni syevish nima ekanini bilmaydi. U shunchaki yolqiz o`zi  bu 
shafqatsiz qayotda yashaydi. U o`z ishini “faqat ayollar va bolalar emas” qat'iy 
tamoyilga rioya qilgan qolda vijdonan bajaradi. Uning qayotida oilasini yo`qotgan 
Matilda ismli qizning tasodifan paydo bo`lishi Lyeonda insoniy moqiyatni – 
xayrixoqlik, qamxo`rlik, muqabbatni uyqotadi.  Lyeon o`zining yagona syevgisini 
qimoya qilgancha asl qotillar bilan kurashda qalok bo`ladi. 
Ikkinchi chiziq qaqramon Garri Oldman – giyohvand moddalar bilan kurash 
bo`yicha bo`limni boshqaruvchi  psixopat-politsiyachi bilan taqdim etilgan.  
qokimiyatni byeruvchi o`tkir shaxsiy sifatlarga ega bo`lib, ulardan nozik 
jinoyatlarni sodir etishda foydalanadi.  Bu, shubhasiz, dyelinkvyent shaxsning 
yagona qonuni – qonunsizlikdir.  Ko`p narsaga ega bo`lib, u faqat bitta narsadan – 
boshqa odamning yuzida o`lim qo`rquvining mushoqadasidir.  
Adbatta,  dyelinkvyent axloq bilan to`qnashib, biz dastavval uning ortida 
yashiringan sabablarni tadqiq etmoqimiz zarur.  
Ongsiz motivatsiyani ochuvchi psixoanalitik tadqiqotlarda   dyelinkvyentlik 
ichki nizo va oddiy qimoya natijasi sifatida ko`rib chiqiladi.   Antiijtimoiy axloq 
qolatida dyelinkvyentlikning quyidagi ongsiz sabablari harakatlanishi mumkin  [2, 
15, 19, 30]: 
– tyezkor qoniqishni talab qiluvchi istak; 

---

– kuchsiz qazab, umidsizlik – razryadka izlovchi tajovuzni boshdan 
kyechirish;  
– o`ch olishni talab qiluvchi xafalik;   
– qaqiqatni tiklashga sabab bo`luvchi qasad; 
– ishonchsizlik va masofani saqlashga intilish;  
– uluqvorlik va qudratlilik fantaziyasi. 
Shaxsiy  dinamika A. Ayxorn nuqtai nazaridan dyelinkvyentlikning ikkita 
asosiy tipning mavjudligini ko`rsatadi:  
Antiijtimoiy axloq bilan chyegaradosh asabiy qolat; qachonki shaxs ichki 
nizo qolatida bo`ladi va uning qaysidir qismi aybdorlik tuyqusini uyqotib, 
dyelinkvyent axloqni ta'qiqlaydi. Aybdorlik tuyqusi ustunligida dyelinkvyent 
o`zini qalati tutadi, masalan, o`qirlangan shapkada yuradi yoki o`qrilikdan foyda 
olmaydi. U aniq  fosh bo`lishni istaydi va ko`pincha shunday bo`ladi qam. Uning 
tushiga daqshatlar kirib chiqadi. U jazodan kyeyin yengillikni qis qiladi.  qator 
qollarda jinoyatchilarda aybdorlik qissi jinoyat sodir etishdan oldin paydo bo`ladi.  
Bunda  dyelinkvyentlik supyer-Ego bosimidan yengillashish olish istagi tufayli 
vujudga kyeladi; 
Asabiylik byelgilarisiz antiijtimoiy axloq. Bu qolda nizo “tashqariga 
chiqarilgan” –  bu libid istaklarning erta frustratsiyasi sababli atrofdagilar bilan 
ochiq nizo.  
Biroq jazoga ixtiyorsiz ehtiyoj  [2, 145-b.] va qoniqish tamoyilining 
ustunligi bosqichidagi  qayd qilingan har ikki vaziyatda ham ifodalangan.