Mövzu 10
1.
Müvafiq ixtisaslar üzrə Azərbaycan dilində şifahi və yazılı
kommunikasiya.
2.
Peşə etikası və etiket qaydaları.
3.
İşgüzar karyeranın idarə edilməsi.
4.
Komunikativ məzmunlu sual və tapşırıqlar üzərində praktik işlər.
Müvafiq ixtisaslar üzrə Azərbaycan dilində şifahi və yazılı kommunikasiya.
Müxtəlif meyarlara əsasən işgüzar ünsiyyət aşağıdakı növlərə bölünür:
ü
şifahi və yazılı işgüzar ünsiyyət
ü
dialoq və monoloji işgüzar ünsiyyət
ü
insanlararası və ictimai işgüzar ünsiyyət
AzTU
“Humanitar fənlər” kafedrası
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya
84
ü
birbaşa və dolayı işgüzar ünsiyyət
ü
əlaqə və uzaq işgüzar ünsiyyət
Ölkəmizdə bazar münasibətlərinin inkişafı, kompüter elmləri sahəsindəki təkamül
nəticəsində sahibkarlıq ünsiyyətinin bütün səviyyələrində müşahidə olunan
intensivləşmə, bütün bunlar işgüzar məlumatların sürətli və maneəsiz yayılmasını,
buna görə də işgüzar ünsiyyətin innovativ formalarının təşkilini və aparılmasını
zəruri edir. Məsələn,
təqdimatlar, dəyirmi masalar, mətbuat konfransları,
səhmdarların yığıncaqları, brifinqlər, sərgilər, yeni məhsullar üçün yarmarkalar və
s.
Kortəbii şifahi nitqin ən vacib xüsusiyyəti onun kobudluğu, hazırlıqsızlığıdır.
Ancaq yazılı mətnləri, yazılı nitqi yaratdıqda hər bir ifadə bu və ya digər dərəcədə
düşünülür.
Müqavilə, sərəncam
kimi mürəkkəb mətnlər yaradılarkən bu ağrılı və
mürəkkəb bir işə çevrilir. Belə mətnlər əvvəlcə qaralama şəklində yazılır, sonra
müzakirə olunur, redaktə olunur və təsdiqlənir. Kortəbii şifahi nitqdə hər şey
fərqlidir: nitqin istehsalı (yaradılması) anı müzakirə müddətinə və söyləmə anına
təsadüf edir. Başqa sözlə, danışma prosesində “nə danışacağımızı” və “necə
deyəcəyimizi” düşünsək də, şüur bu ağır işlə o qədər məşğul olur ki, kortəbii nitqin
qüsurlarını düzəldə bilmir. Yəni özümüz də tez-tez necə danışdığımızı bilmirik.
Şifahi nitqi yazılı dildən fərqləndirən ikinci ən vacib xüsusiyyət onun birbaşa
ünsiyyətə xidmət etməsidir. Yazılı nitq dolayı bir ünsiyyətdir. Yəni ünsiyyət yazılı
bir mətn (məktub, müqavilə, inzibati sənəd ...) vasitəsi ilə baş verir. Eyni zamanda
yazılı ünsiyyət quranlar yenidən soruşmaq, nəyisə dəqiqləşdirmək və ya
həmsöhbətin reaksiyasını görmək imkanından məhrum olurlar. Ancaq birbaşa
ünsiyyətdə olan, danışan, yəni şifahi ünsiyyət quran yalnız həmsöhbətin reaksiyasını
görmür, həm də onu nəzərə almaq qabiliyyətini göstərir. Doğrudan da, şifahi
ünsiyyət prosesində yazılı vasitəçilikdən fərqli olaraq, məlumat mübadiləsi eyni
vaxtda bir neçə kanaldan keçir: eşitmə, vizual və s. Bu da öz növbəsində ünsiyyətdə
olanların aralarındakı məlumat yükünün yenidən bölüşdürülməsini müəyyənləşdirir.
Bundan başqa, şifahi ünsiyyətdə məlumat keçiriciləri paralinqvistik vasitələrdir:
jestlər, üz ifadələri, intonasiya, ton və nitqin tempi. Şifahi nitqdə klişeylənmiş
ifadələrdən də istifadə edirik. Lakin işgüzar üslubda klişeylənmiş ifadələrlə
danışmırıq. Rəsmi işgüzar üslubu təmsil edən işgüzar yazı ilə şifahi iş dialoqu
arasındakı fərqlər daha da nəzərə çarpır. İşgüzar yazılı mətnlər açıq mətn xarakteri
daşıyır. Yazılı mətnin sərt mətn çərçivəsi onun hər bir hissəsinin təşkilati rəsmi
məntiqi prinsipi, sənəd tərtibatı qaydalarının sərtliyi ilə müəyyən edilir. Dizayn və
AzTU
“Humanitar fənlər” kafedrası
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya
85
məzmun elementlərinin birləşməsi olan tərkibi, həcmi, ardıcıllığı, yeri və qarşılıqlı
əlaqəsi yazılı işin hər hansı bir mətni üçün mütləqdir.
Şifahi işgüzar nitqin yuxarıda göstərilən bütün xüsusiyyətləri sənədlərin dili üçün
dəqiqlik tələbini təmin etməyə imkan vermir. Daimi fasilələr, təkrarlar, natamam
sintaktik quruluşlar və predikativ vahidlərin quruluşundakı yerdəyişmələr şifahi
işgüzar nitqin qüsurları kimi görünür. Buna baxmayaraq, işgüzar dilin şifahi forması,
Azərbaycan dilinin özünəməxsus bütün üslub xüsusiyyətlərinə riayət etməyi tələb
edən rəsmi iş üslubudur. Bu gün işgüzar ünsiyyət ictimai həyatın bütün sahələrinə
nüfuz edir. Bütün mülkiyyət formalarındakı müəssisələr, fərdi şəxslər ticarət, işgüzar
münasibətlərə girirlər. İşgüzar ünsiyyət sahəsindəki səriştəlik hər hansı bir işdəki
uğur və ya uğursuzluqla birbaşa əlaqəlidir: elm, sənət, istehsal, ticarət və s.
sahələrdə.
Beləliklə, nitqin şifahi və yazılı növləri olmaqla onlar arasında əlaqə, bağlılıq
vardır. Nitqin şifahi və yazılı formalarında görmə, eşitmə kimi hiss üzvləri iştirak
edir. Bütün deyilənləri nəzərə alaraq şifahi nitqin aşağıdakı əsas xüsusiyyətlərini
bilmək lazımdır:
ü
şifahi nitq danışılır və eşidilir;
ü
şifahi nitqdə ümumişlək sözlər özünə daha çox yer alır;
ü
şifahi nitqdə cümlələr daha çox sadə quruluşda olur;
ü
şifahi nitq danışıq dilinin xüsusiyyətlərini qoruyur;
ü
şifahi nitqdə mimika, jest və başqa hərəkətlər özünü göstərir;
ü
şifahi nitqin axını surətli olur. Məsələn, adi vəziyyətdə insan bir
dəqiqədə 80-100 söz, bəzən isə 120-dən çox söz tələffüz edir.
Yazılı nitqin isə aşağıdakı özünəməxsus xüsusiyyətlərini bilmək lazımdır:
ü
yazılı nitq yazılır və oxunur;
ü
yazılı nitqdə elmin, texnikanın, siyasətin və digər sahələrin terminləri
işlənir;
ü
yazılı nitq ədəbi dilin əsasında yaranır və inkişaf edir;
ü
yazılı nitqdə durğu işarələrindən istifadə olunur;
ü
yazılı nitq istənilən bir məlumatın nəsldən-nəslə ötürülməsində körpü
rolunu oynayır.
Yeri gəlmişkən dil və nitq anlayışlarına da aydınlıq gətirmək lazımdır. Dil hər bir
millətin milli varlığını təsdiq edir. Nitq öz mənbəyini dildən alır. Dil olmasa, nitq və
bütövlükdə nitq prosesi təzahür edə bilməz. Hər bir şəxs şifahi və yazılı nitqində
AzTU
“Humanitar fənlər” kafedrası
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya
86
dilin imkanlarından məqsədəuyğun şəkildə istifadə edir. Dil ilə nitq arasında
aşağıdakı fərqlər vardır:
•
dil həcm etibarı ilə nitqdən genişdir;
•
dil ümummilli, nitq isə fərdi səciyyə daşıyır;
•
dil ünsiyyət vasitəsidir, nitq isə ünsiyyət prosesidir.
Dostları ilə paylaş: |