Mil av. IX – VI asrlarda Qadimgi Xorazm

Tuproqqal'a
Ko‘hna shahar III asrga mansubdir. Bu shahar 500x350 metrli to‘g‘ri burchakdan iborat. Atrofida to‘rtburchakli minoralari bo‘lgan g‘isht devor bilan o‘rab olingan. Balandligi 20 m ga yaqin. Tuproqqal'a qasrida o‘tkazilgan qazish ishlari natijasida 100dan ortiq xonalar ochilgan. Ular ikki qavat qilib qurilgan bo‘lib, ustilari gumbaz bilan yopilgan edi. Xonalarning devori rang barang naqshlar bilan bezatilgan. III asr Xorazm shohlarini tasvirlovchi monumental sopol haykalchalar ham topilgan. Shaharning shimoliy qismida ikki qavat devorga va bozor maydoniga ega bo‘lgan olov ibodatxonasi joylashgan. Shahar ikki qismga ajralgan va 120-200 bino bo‘lgan 10-12 dahaga bo‘lingan edi, bu esa shaharda katta -katta uy jamoalari hayot kechirganidan guvohlik beradi. IV asrda Xorazmda shahar hayoti tushkunlikka uchragani natijasida Tuproqqal'a harobaga aylana boshlaydi.
IV asrning boshida Xorazm shoh Afrig‘ tomonidan qurilgan Fir (Kat yaqinida ) qal'asiga Beruniy quyidagicha xarakteristika beradi: “Bu qal'aning “... uchta devori paxsadan va xom g‘ishtdan urilgan; bularning biri ikkinchisi ichiga joylashgan, har birining balandligi boshqasinikiga qaraganda oshib boradi; ammo shohlar qasri hammasidan ham balanddir”.
San'at yodgorliklari.
Xorazm ma'buda Anaxitni o’zun kiyimda, yelkasiga ro‘mol tashlagan holda, ba'zan qo‘lida idish bilan tasvirlangan kichkina sopol figuralar bor. Bular O‘zbekiston hududidagi Anaxitning figuralari eng arxaik bo‘lib, o‘ziga xos stili bilan ajralib turadi. san'atning eng qadimgi yodgorliklaridan biridir. Xorazmdagi Burgut qal'adan va Jonbos qal'aning quyi qatlamidan chiqqan qazilma narsalar ichida topilgan. Ilk O‘rta asrlar davrida Xorazmda boshka O‘rta Osiyo viloyatlari singari o’ziga xos madaniyat va feodal jamiyatning kO‘rtaklari yaratilgan edi. Bu davrda madaniyat jixatidan O‘rta Osiyo viloyatlari bir-biridan ancha fark kilgan bulsa xam, shaxarlar va uy me'morchiligida anchagina umumiy xususiyatlar mavjud edi.
Xorazmning kadimgi yodgorliklari 19 asrning oxirlaridan boshlab ko’plab arxeolog va tarixchi olimlarning dikkatini o’ziga tortib kelmokda. Xorazm ilk O‘rta asrlar yodgorliklarini arxeologik tadkik etishni shartli ravishda 2 davrga bulish mumkin:
1. Tadkikotlar 1937 yilda boshlangan edi. Shu yili S.P. Tolstov boshchiligidagi SSSR FA Etnografiya Institutining Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi to’zilgan edi. Bu davrda Etnografiya Institutining aspiranti bulgan A.I. Terenojkin Korakolpogiston ARsi Turtkul va Shabbaz rayonlarida Berkutkalin voxasi va bu yerdagi bir necha yirik kal'alarni urganadi.
Keyingi davrlarda xam bu voxaning urganilishi davom etdi, ayniqsa, statsionar ishlar jadallik bilan olib borildi. 4 va 36- kal'alar urganildi, voxa xududidagi Teshikkal'a kasrida xam arxeologik qazishmalar olib borildi. Umuman olganda, amalga oshirilgan ishlar okibatida Xorazmning arxeologik xaritasi to’ziladi.
Shuning bilan birgalikda amalga oshirilgan barcha ishlarni umumlashtiruvchi S.P. Tolstovning «Kadimgi Xorazm» kitobi chop etiladi. Bu kitobdagi arxeologik yodgorliklari klassifikatsiyasidagi 2ta davr : kushon-afrigiylar davri (4-6 asrlar); afrigiylar (7-8 asrlar) ilk O‘rta asrlarga oiddir.
2.1953-1964 yillarda Berkutkalin va Yakka-Parasan voxasini urganish davom etadi. 10ga yakin kasr va kal'alarda arxeologik qazishmalar olib boriladi. 1958 yildan boshlab O’z.SSR FA Korakolpogiston bulimi xodimlari arab manbalari tilga olgan Kerder voxasida arxeologik tadkikot ishlarini olib bordilar. Bu xudud notugri ravishda Shimoliy Xorazm deb atalgan. Bu yerda Tokkal'a, Kurgonchi, Kuyukkal'a va Xayvankal'a yodgorliklarining qazishmalari olib borilgan. Tokkal'ada olib borilgan qazishmalar natijasida ilk O‘rta asrlarga oid kulyozma kitob va xujjatlarning yirik xazinasi topilgan (100dan ortik ossuariylardagi xorazm yozuvi namunalari). Shuningdek Gyaurkal'a yakinidagi Mizdaxkana nekropolida xam Xorazm yozuvi namunalari topilgan. Bu yerda olib borilgan arxeologik qazishma ishlari natijasida ilk O‘rta asrlar Xorazm tarixi, ijtimoiy xayoti va madaniyatiga oid ko’plab yangi ma'lumot va dalillar topildi. Shuningdek Xorazm kalendari, jamiyatning sotsial tarkibi va etnik tarixiga oid yangi dalillar xam topildi.
1977 yilda Yakka-Parasan voxasini butunlay urganish boshlanadi. Buning natijasida bu voxadagi 6ta kal'a urganiladi. Ayozkal'a 2 yakinida 1985-1990 yillar davomida 5-6 asrga oid ko’plab inshootlar va tulaligicha saklangan kasr koldiklari urganish amalga oshirilgan edi.Qazishmalar natijasida kushon-afrigiylar madaniyatiga oid kimmatli ma'lumotlar topildi. Shu jixatdan Tuprokkal'ada olib borilgan qazishmalar ayniqsa katta axamiyatga egadir (1965-1969 va 1972-1975 yillarda). Tuprokkal'a xududida 5000 kv.m. maydonga ega kup qatlamli inshootlar koldiklari topilgan, 4-5 asrlarda shaxar to’zilishiga oid asosiy xususiyatlar aniklanadi. Yodgorlik xududida sopol, suyak va metalldan yasalgan ko’plab ashyoviy dalillar topiladi.Siyosiy jixatdan 4-8 asrlar davomida Beruniyning ma'lumotlariga karganda Xorazmda birta sulola vakillari xukmronlik kilganlar. Adabiyotlarda bu sulola o’z asoschisi Afrig nomi bilan Afrigiylar sulolasi deb ataladi.
Sulolaning asoschisi Afrig Beruniyning ma'lumotlariga karaganda 305 yilda Xorazm taxtiga utiradi. Beruniy shuningdek, sulolaning boshka vakillari nomlarini xam keltiradi, ba'zi nomlar Xorazm yodgorliklaridan topilgan tangalar orkali aniklandi. Ammo, tangalar va Xorazm ma'lumotlari orasida ancha fark mavjud (uxshashliklar fakatgina 8 asrga oiddir). Umuman olganda Beruniy keltirgan kupgina xukmdorlarning nomlari xaligacha tangalarda aniklanmagan. Xattoki, sulola asoschisi Afrig‘ nomi bilan zarb kilingan biron-bir tanga topilmagan. S.P. Tolstovning fikricha bu xukmdor davrida mamlakatda detsentralizatsiya jarayoni bo‘lib utib, turli tamgali mis tangalari zarb etilgan.Xorazmning keyingi tarixi, eftalit-Xorazm, sosoniy-Xorazm, turklar-Xorazm munosabatlari unchalik yaxshi urganilmagan va bu davrga oid ma'lumotlar ancha kamdir. Fakatgina, Xorazmning 711-712 yillardagi tarixi ancha yaxshi urganilgan. Bu davrda Xorazm arab lashkarboshchisi Kutayba ibn Muslim kushinlari tomonidan bosib olinadi. Tabariy, xorazmshox chakirgan majlis xakida ma'lumot berib utadi. Bu majlisga turli xil xukmdorlar, dekxon-boy zodagonlar va axbar-olimlar katnashgan edi. Bu 7-8 asrlarda Xorazm ijtimoiy to’zumiga oid eng kimmatli ma'lumot sanaladi. Yozma yodgorliklar, numizmatik va arxeologik ma'lumotlarga karaganda bu davrda Xorazm bir necha mayda davlatchalardan iborat bulgan. Olimlarning taxminlaricha, bu Amudaryoning kuyi okimidagi Kerder viloyati, mamlakatning janubiy kismi- Amudaryoning ung kirgogi (markazi al-Fir) va Amudaryoning chap kirgogi viloyatlaridir.
Xoramzshox va uning ukasi Xurrazad O‘rtasidagi kurash natijasida xorazmshox arablarni yordamga chakirishga majbur buladi. Beruniyning ma'lumotlariga karaganda Xorazmga yetib kelgan Kutayba ibn Muslim Xurrazodani maglubiyatga uchratdi, Xorazm yozma yodgorliklarini yokib yubordi, olimlarini esa xaydab yuborishni buyuradi. Mamlakatga arab noibi kuyiladi va shu davrdan boshlab 995 yilgacha, ya'ni oxirgi Afrigiy xukmdori uldirilganigacha, Xorazmda xokimiyat Kyat- xorazmshoxlar poytaxti va Urganch-arab amir-noiblari O‘rtasida bulingan. Ammo, xoramzliklar arab boskiniga karshi kurashganlar va bir necha bor ko’zgolon kutarganlar.
Masalan, 728 yilda arab boskiniga karshi Kerderda ko’zgolon kutariladi. Keyingi davrlarda xam arablarga karshi kurash davom etadi. Fakatgina 8 asrning oxirlarida arablar Xorazmni tinchlantirishga va bu yerda o’z xukmronliklarini ancha mustaxkamlashga muvaffak buldilar. Bu davr tangalarida arabcha yozuvlar paydo buladi, xorazmshoxlarning ismi islomcha kuyila boshlanadi. Bu barcha siyosiy va etnik o’zgarishlar Xorazm tarixida katta uringa egadir.
7-8 asrlarga oid kadimgi Xorazm davlati xududidagi yodgorliklar asosan kishlok xarobalaridan iboratdir. 7-8 asrlarda Xorazm shaxarlarining ichki to’zilishi va kurinishi deyarli aniklanmagan. Ma'lumki, bu davrda yirik savdo yullarida joylashgan kadimgi shaxarlar (Xazorasp, Xiva va xokazolar) o’z xayotini davom etgan. Shuning bilan birgalikda yangi shaxarlar xam kurila boshlangan. Shunisi kizikki, bu shaxarlar asosan yirik kasrlar devorlari yakinida tashkil topgan (Berkutkal'a, Kumkal'a). Xorazmning kadimgi poytaxti Katni arxeologik urganish fakatgina 12-14 asrlarga oid madaniy qatlamlarni urganish imkonini berdi. Katning 10 asrdagi kuxandizini bu davrda Xorazmga kelgan al-Istaxri kurgan. Ammo, bu davrda kuxandiz xarobalarga aylangan edi, shaxar esa Amudaryo toshkinlari natijasida vayron etilgan edi. Tabari, Belazuri va ibn al-Asama asarlarida Xorazmning ilk O‘rta aslardagi poytaxti al-Fir yoki Xorazm xakida ma'lumotlar mavjud. Bu ma'lumotlarga karaganda, 7-8 asrlardagi shaxar 3 kismdan («uch shaxardan») iborat bulgan va bu kismlar umumiy mudofaa devori bilan urab olingan. Shaxarning eng mustaxkam kismi Madinat al-Fir bulgan. Shaxarning usib borishi natijasida uning eng kadimgi kismi kuxandizga aylangan, shaxarni esa 10 asr mualliflari Kat nomi bilan tilga oladilar.
Balamining ma'lumotlariga karaganda Xorazmning eng mustaxkam shaxarlaridan biri Xazorasp bulgan. Bu shaxar xarobalari xududida arxeologlar tomonidan mustaxkam mudofaa devorlari koldiklari. Shuningdek, olimlarning fikricha shaxar xududida 7-8 asrlarda paydo bulgan kuxandiz xam mavjuddir. Ammo bu madaniy qatlamlar keyingi davrlardagi kurilmalar tufayli saklanib kolmagan. Olimlarning fikricha bu davrda shaxarning umumiy maydoni 10 ga bulgan.
7 asr oxirlari va 8 asr boshlarida paydo bulgan Berkutkal'a tugrisidagi ma'lumotlar boshkalarga karaganda ancha kengdir. Bu shaxar ilgari mavjud bulgan Berkutkal'a kasri yakinida vujudga kelgan. 6,2 gektar maydonga ega bulgan shaxar 2 usulda kurilgan. Kisman shaxar 4 asr boshlarida xarobaga aylangan kishlok urnida kurilgan. Shaxarning butun xududi mudofaa devorlari bilan urab olingan. Shaxarning O‘rtasida keng maydon joylashgan. Shaxarning janubiy kismi 2 maxalladan iboratdir. Maxallani magistral kucha ajratib turibdi. Kuxandizda (100x100 m.) kupgina inshootlar kurilgan. Bu yerda pandus, suv ombori va turli ma'muriy inshootlar joylashgan. Kuxandizning shimoli-garbiy burchagida joylashgan suv ombori kamal davrida ancha axamiyatli bulgan.
Xorazmning 7-8 asrlarda mavjud bulgan kishloklari boshka joylarga karaganda ancha yaxshi urganilgan. Bunday kishloklar asosan Amudaryoning ung kirgogida saklangan. Kishloklar Amudaryoning ung kirgogi buylab bir necha unlab kilometrga cho’zilgan. Tipologik jixatdan bu kishloklar ilgari davrlardagi Xorazm kishloklardan kup fark kilmagan.