Millatlararo tillar, xalqaro tillar, sun’iy tillar

Sunʼiy tillar — muayyan maqsadni koʻzlab yaratiladigan va tabiiy tillarning oʻrinbosari sifatida qoʻllanadigan tillar. Sunʼiy tillar maxsuslashuvi moʻljaliga qarab, shuningdek, tabiiy tillar bilan oʻxshashlik darajasiga koʻra farqlanadi: xalqaro yordamchi tillar, matematik yordamchi tillar, informatsion tillar. Xalqaro yordamchi tillar tabiiy tillar bilan yuqori darajada oʻxshash boʻlgan, umumisteʼmolga moʻljallangan, maxsuslashmagan tillardir.
Xalqaro muomala vositasi sifatida Sunʼiy tillar yaratish gʻoyasi fransuz olimi R. Dekart va nemis olimi G. Leybnitsga tegishlidir. Bular tushunchalarning mantiqiy tasnifiga tayanuvchi ratsional til loyihalari boʻlgan. 17—20-asrlarda bunday tillarning 1000 ga yaqin loyihasi yaratilgan boʻlsada, ularning ayrimlarigina (volapyuk, esperanto, ido, interlingva) amalda qoʻllangan. Sunʼiy tillar aprior (tabiiy tillarga bogʻliq boʻlmagan), aposterior (tabiiy tillarning matyorialini oʻzlashtirgan) va aprioraposterior (aralash) tillarga boʻlinadi. Xalqaro muomalaga kirgan dastlabki Sunʼiy tillar volapyuk (ing. world va speak soʻzlarining fonetik oʻzgarishidan: volapiik — „jahon tili“) aralash Sunʼiy tillar boʻlib, 1879-yilda Germaniyada I. M. Shleyer tomonidan yaratilgan. Aposterior Sunʼiy tillar dan esperanto 1887-yilda Polshada varshavalik vrach L. L. Zamengof tomonidan yaratilgan. Ido, interlingva, oksidental ham aposterior Sunʼiy tillar larga mansubdir, yaʼni ularning yaratilishida baynalmilal leksikadan unumli foydalanilgan.
Matematik yordamchi tillar, boshqacha aytganda, turli moʻljaldagi maxsus asosan, matematika mantiq, lingvistika, kimyo, fizika va boshqa fanlarning ramziy (ramzlarga asoslangan) tillaridir. Bunday tillarning yaratilishi ham oʻz tarixiy bosqichlariga ega: matematik ifodalardagi harfiy ramzlar Yevropada 16-asrdan qoʻllangan; matematik mantiq tili 19—20-asrlarda, tilshunoslikning ramziy til unsurlari oʻtgan asrning 20— 40-yillarida paydo boʻlgan.
Informatsion tillar, yaʼni insonmashina muomalasiga asoslangan tillar oʻtgan asrning 40-yillarida, EHMning paydo boʻlishi bilan bir davrda shakllana va rivojlana boshlagan (qarang Informatsion tillar).
Baʼzan „Sunʼiy tillar“ termini shakllanishi va rivojlanishiga insonning ongli taʼsiri yuqori darajada boʻlgan tabiiy tillarning kichik tizimlariga nisbatan ham qoʻllanadi. Masalan, laxja va shevalarga nisbatan adabiy tillar, umumxalq tiliga nisbatan xunarmandlar va maxsus guruhlar tillari Sunʼiy tillar hisoblanadi.
Sunʼiy tillar ni har ikki maʼnoda oʻrganish tilning sistemaviylik, kommunikativlik, yaroqlilik, barqarorlik va oʻzgaruvchanlik kabi xususiyatlari haqidagi, shuningdek, insonning tilga ongli taʼsiri chegaralari haqidagi nazariy tasavvurlarni kengaytiradi.
Sunʼiy Xalqaro tillar deganda alokaaralashuv uchun maxsus shakllantirilgan yasama kommunikativ tizimlar tushuniladi. Lotin tilining xalqarolik vazifasi susayishi munosabati bilan 17-asrdan boshlab sunʼiy tillarning kuplab loyihalari paydo boʻla boshladi. 1629-y. da fransuz faylasufi R. Dekart lingvoloyihalash nazariyasiga asos soldi. 17 — 19-a. larda sunʼiy tillarni yaratuvchilar koʻpincha tabiiy tillarni nomukammal tillar sifatida tanqid qilib, sunʼiy tillarni tabiiy tillarga almashtirilishi zarur boʻlgan universal tillar deb baxrlaganlar. 18-a. oʻrtalarida xalqaro aloqaning maxsuslashgan vositasi hisoblangan va tabiiy tillar bilan yonmayon mavjud boʻlgan sunʼiy tilning yordamchilik, vositachilik xususiyati haqida tasavvur shakllandi. 1879-y. da yaratilgan volapyuk ham ogʻzaki, ham badiiy ijod sohasidagi aloqa doirasida qoʻllangan dastlabki sunʼiy tildir. 1884—89 y. larda volapyuk tarafdorlarining 3 ta xalqaro konferensiyasi oʻtkazilgan, unda dunyoning turli mamlakatlarida bir necha oʻnlab gaz. va jur. lar nashr etilgan boʻlsada, bu harakatlar uzoq davom etmadi. Fakat esperantotina (1887-y. da yaratilgan) keng ommalashib, unda koʻp kishilar soʻzlashadigan boʻldi. Shunday boʻlsada, esperanto har doim tor doiradagi yordamchi, ikkilamchi til sifatida qoʻllangan. Sunʼiy tillardan ido (1907), oksidental (1921—22) va interlingva (1951) ham u qadar muvaffaqiyat qozonmay, tor kommunikativ doirada qoʻllanib kelmoqda (yana q. Sunʼiy tillar), Lekin mazkur sunʼiy Xalqaro tillarning barchasi gʻarbiy tillar materiallari negizida shakllangan boʻlib, sharq tillari uchun begona hisoblanadi. Oʻtgan asrning 90-y. larida Oʻzbekistonda va bir qator turkiyzabon davlatlarda turkiy xalqlar uchun mushtarak boʻlgan xalqaro til — oʻrta turk tilini yaratishga va joriy qilishga urinishlar, daʼvatlar boʻlgan boʻlsada, bu urinishlar hozircha bironbir ijobiy natija bergani yoʻq. Haqiqiy Xalqaro tillar faqat tarixiy jarayonda aniq mavjud boʻlgan milliy tillar bazasida vujudga kelishi mumkin.
Haqiqat shunday tabiiy tillarni, hamma biladi. Agar bilmaydigan bo'lsangiz, yoki hech bo'lmaganda bildi - ular bizning sayyoramizdagi barcha insonlar deb, chunki. madaniyati, an'analari va ta'sirini boshdan kechirayotgan, u hosil bo'lgan va asrlar davomida mukammal, inson muloqot meva hisoblanadi, - Lekin, tushunmovchiliklarni oldini olish uchun, siz ularni ta'rifi berishi mumkin tarixiy jarayonlar. Ingliz va Xitoy, Germaniya, va hind va boshqa ko'plab u rus va: Deyarli barcha tabiiy tillar mavjud. Ular oddiy yoki murakkab bo'lishi mumkin; va umumiy va noyob; va xalqaro, o'z mamlakatimiz uchun faqat ishlatiladi.
Va sun'iy tillar nima? Nima uchun ular shunday deyiladi? Ular paydo kabi? Nima uchun ular kerak?

Odam tomonidan emas, balki yaratilgan sun'iy tillar madaniy an'analari va tarixiy voqealar tomonidan ta'sir. Bunday til lug'at yaratishga boshqa hech bir joyda mavjud aytganda, turli tabiiy tillardan so'zlar sifatida tuzilgan mumkin. uni ishlatish faqat lingvistik o'smalarga o'rganishni oldi odamlar nisbatan kichik doira mumkin, va murakkab ko'pincha mavjud qoidalari. tilida sirlarini anglash, qoida tariqasida, juda, juda oz, asosan til bilan shug'ullanadi.

Biroq, sun'iy tillar va uning afzalliklari bor: ular kodlayanlarimizi foydalanish mumkin, ular biror narsa maxfiy haqida gapirish qulay ular kabi belgilar bir bo'g'inini desa, ular to'liq ish olamida botiriladi mumkin.
Bugungi kunda, sun'iy odam tomonidan yaratilgan ko'plab tillar mavjud. Lekin faqat besh eng mashhur, deb qabul qilinadi.
Volapyuk - birinchi sun'iy tillar biri - nemislar tomonidan ixtiro qilingan. Tufayli, uning soddaligi va begonalik uchun u faqat gapirgan emas esa, Volapyuk tez mashhur bo'ldi (bu tilning barcha so'zlar muallif tomonidan ixtiro qilingan), balki gazeta nashr.

Esperanto Volapük sifatida, 19-asrda paydo bo'ldi va yana ham mashhur birinchi ortiq edi. Esperanto aytganda slavyanlar, Yozuvchi, va Germaniya tillar guruhdan, aniq bo'lishi uchun, bir necha tabiiy tilda olingan. Esperanto u o'z ona tili, hatto jonli odamlar kim uchun, bu kunga aytiladi. Bu xotin Esperanto bir-biriga deydi xalqaro oilalarda sodir va bolalar bolalik uni o'rganish.

Ido - analog Esperanto fransuz Lui Kutyura va daniyalik Otto Espersenom yaxshilandi. Biroq, Esperanto, Ido kabi mashhurlik emas qo'lga kiritdi.
Quenya - deb atalmish "elfler tili", dunyoga mashhur shoir Tolkien ixtiro. qadimiy asosida yaratilgan German til guruhiga. Uning ishi muxlislari orasida juda mashhur.
Slavyan - 2006 yilda yaratilgan juda yosh tili, slavyanlar orasidagi xalqaro axborot vositalari engillashtirish uchun. Slavyan - rus, ukrainaliklar, Hırvatlar, chexlar, Bolgarlar va Belarus o'z ichiga slavyan tillarida, deyarli barcha egalariga etarlicha aniq bir til.
Shunday qilib, Esperanto misol, slavyan va sun'iy tillar turli tillarda aloqa vositalarida moddiy foyda keltirishi mumkin, degan xulosaga mumkin.
Biroq, til haqidagi bu yakuniy suhbat zarur emas. alohida nominatsiyalarda nafaqat tabiiy va sun'iy tillarni ajratilgan, balki sun'iy ravishda qayta ishlab lozim.
Misol uchun, 18-asr oxirida Chexiya Respublikasi, deyarli butun aholi nemis gapiradi va Chexiya unutildi. uning lahjalari bor qishloq munozarasi edi, va turli qishloqlarda kelgan fermerlar zo'rg'a bir-biriga tushunish. ona tilining ayanchli taqdiri anglab, ona chex juda muvaffaqiyatli nima, uning qayta tiklash, olib. kamida bog'liq, lekin juda boshqacha tillari hisoblanadi - Yana bir narsa Chexiya va Chexiya adabiyot og'zaki bu kun, deb.
A o'xshash hikoya, 19-asrda, deyarli hech kim manashu ibroniy tilida, bilan sodir bo'ldi. Yo'q, u unutilgan edi - turli mamlakatlar yahudiylar muloqot qilish uchun foydalanishingiz, gazeta bosilgan, lekin u kundalik hayotda ishlatiladigan emas edi, va juda ko'p so'zlar u oddiy emas edi. Shuning uchun, tilini jonlantirish uchun, u kishi unga haqida o'ylab qilish, balki, yangi so'zlarni to'qib nafaqat zarur edi.
Urinish sun'iy qayta tiklash qilingan va yana bir qarshi, deyarli har bir kishi endi noma'lum til - Katharevousa, lekin muvaffaqiyatsiz bo'ldi.

Kishilik jamiyati tarixida o‘zaro ijtimoiy aloqalar rivojlangan sari olimlar, yozuvchilar, ishqibozlar, ixtirochilar orasida yer yuzidagi barcha kishilar uchun tushunarli yagona tilni o‘ylab topishga intilish kuchaygan. Kashfiyotlar zamoni — XIX asr tilshunoslik sohasida ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. Chunki ayni shu davrda ko‘plab butunjahon sun’iy til loyihalari dunyo yuzini ko‘rdi. Bu boradagi shov-shuvli loyihalardan biri frantsuz tadqiqotchisi Syudr taklif qilgan solresol tilidir. Ushbu tilda barcha so‘zlar musiqa notalari nomi (do, re, mi, fa, sol)dan yasaladi. Shuning uchun bu loyihani musiqiy til deb ham yuritishadi. Quyidagi so‘z yasash usullariga e’tibor bering: men — «dore», mening (meniki) — «redo», kim — «doremi»; “Men yaxshi ko‘raman” — «dore milyasi» va hokazo. 

Solresolning o‘ziga xosligi shundaki, undagi so‘zlarni 7 gacha bo‘lgan arab raqamlari hamda musiqa notasi bilan ifodalash, kuylash, cholg‘u asbobida ijro qilish, bayroqchalar bilan ko‘rsatish, kamalakning yetti xil rangi yordamida tasvirlash mumkin.

O‘tgan davr mobaynida, shuningdek, «universal glot», «oktsidental», «oduvanto», «noval», «interligva» deb nomlangan loyihalar ham paydo bo‘ldi. Ushbu tillar juda ko‘p ijobiy jihatlarga ega bo‘lish barobarida jiddiy kamchiliklardan ham xoli emas. Avvalo, til loyihalarining barchasi bir yoki bir necha G‘arb tillariga asoslangan va faqat g‘arbliklar uchun qulay hisoblanadi. Shu bois ham bu tillarni butun insoniyatga singdirish g‘oyasi xomxayolligicha qolib ketdi.

Bir-biridan g‘alati, ba’zan kulgili loyihalarni sharhlar ekan, tilshunoslardan biri: «Eng sodda millatlararo til bu — sukutdir», degan ekan. Albatta, uch mingdan ortiq tilda so‘zlashuvchi dunyo ahli uchun hech bo‘lmasa yagona yordamchi til bo‘lishi kerak, deyish aytishgagina oson.

Turli zamonlarda tarixiy sharoit taqozosi bilan taraqqiyotda ustun kelib turgan davlat o‘zining tilini butun dunyoga tarqatmoqchi bo‘lgan. Biroq insonga ato etilgan til barcha zamonlarda ham tabiiyligini saqlagan. Shunday bo‘lsa ham, dunyo tillari tarafdorlari o‘zaro axborot almashuvini qulaylashtirish, xalqaro rasmiy hujjatlar tuzishni osonlashtirish maqsadida sun’iy til orzusidan kechmayaptilar.

Ma’lumotlarga qaraganda, hozirda bu kabi sun’iy til loyihalari miqdori uch yuzdan oshgan. Rus tilshunosi, esperanto targ‘ibotchisi Ye.Bokarev bunday loyihalardan ikki yuzga yaqinini to‘plagan.

Yevropa mutaxassislarining butunjahon sun’iy tilini yaratish borasidagi tadqiqotlarini alohida qayd etib o‘tish joiz. Masalan, 1880 yilda olmon tilshunosi Yoxann Shleyer tomonidan asos solingan volyapyuk tili ana shu yo‘ldagi ijodiy izlanishlardan biri edi. Mazkur tilning grammatikasi mantiqiy asosga qurilgan bo‘lsa-da, leksikasi (so‘z qurilishi) o‘ta sun’iylashtirib yuborilgan. Xristian cherkovi yordami, bir qator taniqli olimlar qo‘llab-quvvatlashi bilan bu til o‘ttiz yilcha «yashadi». Biroq tilni o‘rganuvchilar ko‘paygani sari uning kamchiliklari ham ko‘proq namoyon bo‘la boshladi. Shu tariqa volyapyuk tili tarafdorlari ittifoqi darz ketdi. 1912 yili Shleyer vafot etgach, ushbu til ham muomaladan chiqib ketdi. 

Volyapyuk tilining juda tez unutilib ketishi sabablaridan biri esperantoning paydo bo‘lishi edi.

Esperanto tili loyihasi 1887 yili varshavalik ko‘z doktori Lyudvig Zamengof tomonidan taklif etilgan. Zamengof «Baynalmilal til» deb nomlangan risolasini «Doktor Esperanto» taxallusi bilan e’lon qilgan edi. «Umidvor» degan lug‘aviy ma’noga ega bo‘lgan ushbu taxallus tez orada tilning umumiy nomiga aylandi.

Esperanto alifbosida 28 harf bor. Bu 28 harf qanday yozilsa, shunday talaffuz qilinadi.

Quyida nutqda faol ishlatiladigan ba’zi yuklama, olmosh, bog‘lovchi va old ko‘rsatkich (predlog)lar izohlanadi.

- Tasdiq va inkorni bildiruvchi «ha», «yo‘q» so‘zlari: jes, ne;
- Jo‘nalish, o‘rin-payt ma’nolarini ifodalashda rus tilidagi (v, na, dlya, ot, do) kabi old ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Masalan: shahar (-ga, -da )- en urbo.

Esperanto tilida 8 ta shakl va 33 ta so‘z yasovchi qo‘shimcha mavjud.

Masalan: so‘z oldidan keladigan -mal qo‘shimchasi antonim hosil qiladi: Bona — yaxshi, malbona – yomon; forta — kuchli, malforta — kuchsiz.

Esperantoda jins tushunchasi -in qo‘shimchasi orqali farqlanadi: rarto — ota, rartino — ona; koko — xo‘roz, kokino — tovuq.

-ist qo‘shimchasi shaxs oti hosil qiladi. Kanto (o - qo‘shiq (kuylash), kantisto qo‘shiqchi.
-et kichraytirish qo‘shimchasi: domo — uy, dometo — uycha; elefanto — fil, elefanito — filcha.

Esperantoda urg‘u doimo oxiridan avvalgi unli tovushga tushadi. Masalan: timsoh — krokodilo, septembro — sentyabr. 

Esperantoda qo‘sh undoshlar ishlatilmaydi: kollektiv — kolektivo, komissiya — komisiono.

Har qanday ot turkumidagi so‘z o: (o‘) bilan tugaydi: qoshiq — kulero, shanba — sabato, dengiz — maro.

Sifat turkumidagi so‘zlar a bilan tugaydi: oq — blanka, qora — nidra, havo rang — lazura, yangi — nova.

Ravish turkumidagi so‘zlar har doim “e” bilan tugaydi: baland — alta (sifat), alte (ravish); kuchli — forta (sifat), forte(ravish).

Esperantoda 2 xil kelishik mavjud: umumiy va qaratqich. Umumiy kelishikning ko‘rsatkichi yo‘q.

Qaratqich kelishigi umumiy kelishikdagi so‘zga –p qo‘shish bilan hosil qilinadi.

Kishilik olmoshlari: 
Men — mi biz — ni
Sen — vi siz — vi
U — le ular — ili
U (j. rod) — si

Fe’l zamonlari:
O‘tgan zamon — is
Hozirgi zamon — as
Kelasi zamon — os 
Men ishladim — mi labjris
Men ishlayapman — mi laboras
Men ishlamoqchiman — mi laboras
Buyruq mayli — u laboru

Fe’lning noaniq shakli ko‘rsatkichi:
Yashamoq — vivi, o‘ylamoq — pensi, ishlamoq — labori.

Biror shart bilan bajariladigan harakatni bildiruvchi fe’l mayli - us bilan tugaydi: Men ishlardim — ya rabotal b? — mi laborus. 

Dastlabki mashg‘ulot uchun qisqacha «O‘zbekcha-esperantocha-ruscha lug‘at»

Otlar
O‘zbekcha Esperantocha Ruscha
Ingliz anglo anglichanin
Arman armeno armyanin
Bulg‘or bulgaro bolgarin
Dushanba lundo ponedelnik
Seshanba mardo vtornik
Chorshanba merkredo sreda
Payshanba jaudo chetverg
Juma vendredo pyatnitsa
Shanba sabato subbota
Yakshanba dimanco voskresene

Sifatlar
O‘zbekcha Esperantocha Ruscha
Jo‘shqin sforta burniy
Baland alta visokiy

Fe’llar
Noaniq shakl ko‘rsatkichii
O‘zbekcha Esperantocha Ruscha
Bo‘lmoq esti bit
Gapirmoq paroli govorit
O‘ylamoq pensi dumat
Yashamoq vivi jit

Tilshunos mutaxassislar esperanto tili ko‘p jihatdan o‘zidan oldingi loyihalarda uchragan kamchiliklardan xoli ekanini ta’kidlashadi. Shu bois ham, ushbu butunjahon sun’iy tili yuz yildan ortiq davr mobaynida rivojlanib kelayapti va butun sayyoramizda keng tarqalmoqda.
Insoniyat tarixida o’zaro ijtimoiy aloqalar rivojlanib borarkan,
olimlar,yozuvchilar,ixtirochilar orasida yer yuzidagi barcha kishilar uchun
tushunarli bo’lgan yagona tilni o’ylab topishga harakat qilib kelingan. Bizga
tanish bo'lgan ingliz, ispan, rus va xitoy tillaridan tashqari, unchalik ma'lum
bo'lmagan ko'plab tillar mavjud bo’lib, ularning ko'pchiligida yuzlab odamlar
so'zlashadi va ular sun’iy tillar deyiladi.Ushbu tillarni yaratish fikri ilk marta
fransuz olimi R.Dekart va nemis olimi G.Leybnitslar tomonidan taklif
qilingan. O’n yettinchi va yigirmanchi asrlar oralig’ida mingga yaqin sun’iy
tillar yaratilganiga qaramay, ulardan bir nechtasigina amalda qo’llangan, bularga
volapyuk, esperanto, ido, interlingva larni misol qilib keltirish mumkin.
Sun’iy tillar, tabiiy tillarni o’rnini bosuvchi tillar bo’lib, ular ma’lum bir maqsadga
yo’naltirilgandir. Ular qanday maqsadda foydalanilishi va tabiiy tillar bilan
o’xshashligiga qarab turli xil turkumga bo’linadi: xalqaro yordamchi tillar,
matematik yordamchi tillar, informatsion tillar.
Xalqaro yordamchi tillar ichida eng mashhur hisoblanuvchi Esperanto haqida
batafsil ma’lumot berib o’tmoqchiman. Ushbu til loyihasi 1887 yilda varshavalik
ko’z doktori Lyudvig Zamengof tomonidan taklif etillgan. Alifboda 28 ta harf
mavjud bo’lib, harflar qanday yozilsa shunday talaffuz qilinib, rus va ispan tili
alifbosiga o’xshab ketadi. Masalan, tasdiq yoki inkor ma’nosini bildiruvchi “ha,
yo’q” so’zlari: jes,ne deyiladi. Jo’nalish, o’rin-payt kelishiklar ma’nolarini
ifodalashda, “v,na,dlya,ot,do” kabi old ko’rsatkichlardan foydalaniladi.Esperanto
tilida 8 ta shakl va 33 ta so’z yasovchi qo’shimcha mavjud. Masalan, so’z oldidan
keladigan “mal” qo’shimchasi, antonym ma’noni anglatadi: bona-yaxshi, malbona
yomon, forta-kuchli, malforta-kuchsiz. Jins tushunchasi –in qo’shimchasi orqali
farqlanadi: rarto-ota, rartino-ona, koko-xo’roz, kokino-tovuq, -ist qo’shimchasi
shaxs otini hosil qiladi. anto -qo’shiq kuylash), kantisto-qo’shiqchi, -et kichraytirish qo’shimchasi:
domo-uy, dometo-uycha,elefanto-fil, elefanito-filcha. Esperantoda urg’u doim
oxiridan avvalgi unli tovushga tushadi. Masalan, timsoh-krokodilo, sentyabr
septembro. Esperantoda qo’sh undoshlar ishlatilmaydi, kollektiv-kolektivo,
komissiya-komisiono. Har qanday ot turkumidagi so’z “o” (o’) harfi bilan tugaydi,
masalan: qoshiq-kulero, shanba-sabato, dengiz-maro. Sifat turkumidagi so’zlar esa
“a” harfi bilan tugaydi, masalan, oq-blanka, qora-nidra, yangi-nova.Esperanto
tilining boshqa sun’iy tillardan farqi shundaki, u ko’p jixatdan kamchiliksiz
yaratilgan, shu sabbali ham yuz yildan ortiq vaqt davomida foydalanib kelinyapti va
keng tarqalyapti
Sun’iy tilning keying turkumiga matematik yordamchi tillar mansub bo’lib,
ularga matematik mantiq, lingvistika, kimyo, fizika va boshqa fanlarning ramziy
(ramzlarga asoslangan) tillar tushuniladi. Bunday tillarning yaratilishi ham oʻz
tarixiy bosqichlariga ega: matematik ifodalardagi harfiy ramzlar Yevropada o’n
oltinchi asrda qo’llanilgan; matematik mantiq tili o’n to’qqizinchi va yigirmanchi
asrlarda, tilshunoslikning ramziy til unsurlari oʻtgan asrning yigirmanchi va
qirqinchi yillarida paydo boʻlgan[6].
Ushbu tillar koproq insoniyatni texnologiyalardan foydalanishni boshlagan
davriga to’g’ri keladi. Fan va texnika tili yordamida foydalanuvchi ma’lumotlarni
aniq belgilab olishi,ularni tizimga kiritishi va tizimdan ma’lumotlarni osonlik bilan
topib olishi mumkin, chunki kerakli ma’lumot avtomatik tuzilgan lug’atlarda aks
etadi. Bu til faqat mustaqil soʻzlardan, lugʻatdan iborat (grammatikasiz) til
boʻlib,unda tushunchalar oʻrtasidagi sintagmatik va paradigmatik munosabatlarni
bildiruvchi grammatik vositalarga ham ega boʻladi, grammatik so’z
qo’shimchalaridan foydalanilmaydi. Quyidagilarni misol tariqasida keltirish
mumkin: Arab raqamlari: 0, 5, 123.7; kasrlar: 1⁄4, 5⁄9, 2 1⁄3; o’zgaruvchilar a, b, c,
x, y, z, ifodalar:3x, x2, 4 + x; diagramma va visual elementlar : doira, burchak,
uchburchak, matritsa, tensor; cheksizlik ∞; Pi :π; ehtimoliy raqamlar :i, -i; va
hokazo.