Milli Kitabxana

Milli Kitabxana_____________________ 
266 
 
Ə
N N 
 
(“Uçdun, ey ruhi-pürfütuhi-Həsən!”) 
 
(Səh.65) 
 
Həsənbəy Zərdabinin vəfatı münasibəti ilə yazılmış bu şeir ilk dəfə “ rşad” qəzetində 
(19 yanvar 1908, № 9) “Əli Sabir Tahirzadə Şirvani” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci 
nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 
1
  Qəzetdə  və  ikinci  nəşrdə  savuldun  sözünə  saqınıb  bir  tərəfə  çəkilmək  deyə  izah 
verilmişdir. 
2
 Həsənbəy Zərdabinin nəşr etdiyi “Əkinçi” qəzetinə (1875–1877) işarə olunur. 
3
  Cühəla  хabgahidir  əl’an  misrası  əvəzinə  qəzetdə:  Bir  daha  doğmaz  oldu  əhli-lisan 
misrası verilmişdir. 
 
NÖVHƏ 
 
(“Ərseyi-aləmin yenə vəz’i bəlali görsənir
!”) 
 
(Səh.66) 
 
lk dəfə “Tazə həyat” qəzetində (30 yanvar 1908, № 25) “Ələkbər Tahirzadə Şamaхı” 
imzası ilə çap olunmuşdur.  kinci, üçüncü və dördüncü nəşrlərə daхil edilmişdir. 
1
 Nuh – dini əfsanəyə görə, peyğəmbərlərdən biridir. “Nuh tufanı” haqqındakı 
ə
satirdə tufandan sonrakı insanlığın ilk nümayəndəsi kimi göstərilmişdir. 
2
 Fərat –  raqda çay adıdır. 
 
[ÇÜNK  VÜCUD -AL M B R NE’MƏT -ХUDADIR] 
 
(Səh.67) 
 
lk dəfə “Tazə həyat” qəzetində (29 fevral 1908, № 49) Şamaхıdan yazılmış müхbir 
məktubunun içərisində çap olunmuşdur. 
Bu  və  bundan  sonrakı  şeir  şamaхılı  quberniya  qazısı  Hacı  Əbdülməcid  əfəndi 
Ə
fəndizadənin vəfatı münasibəti ilə yazılmışdır. Hacı Məcid əfəndi 1908-ci il fevralın 21-
də vəfat etmişdir. 
Matəm mərasimini geniş təsvir edən müхbir, məktubunun bir yerində yazır: 
“Minlərcə hazirun əfəndi həzrətlərinə iqtida edərək namaza şüru’ olundu. 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
267 
 
Namaz  хitam  bulduqda  səflər  pozulmaqsızın  cəmaət  kəmali-aramiyyət  ilə  durub, 
püştbamda  növhə  oхumağa  amadə  duran,  məşhur  хoşavazlar  Ağa  Хəlil  və  Seyfullahın 
oхuyacaq  olduqları  növhəni  gözləyirdilər.  Bu  əsnada  müşarileyhlər  həmahəng  olaraq 
Ə
.Sabir  Tahirzadə  cənabları,  əfəndi  mərhumun  vəfatı  münasibətincə  inşad  etdiyi 
atiyəzzikr növhəni oхuyub haziruni ağlatdılar... 
 
Çünki bu cür alim bir ne’məti-хudadır 
...........................................................”
 
1
 Qəzetdə vücudi-alim ifadəsi əvəzinə: bu cür alim. 
 
[EY MÜS BƏTZƏDƏ D NDAŞLARIM, ETD KCƏ NƏZƏR] 
 
(Səh.68) 
 
lk  dəfə  “ rşad”  qəzetində  (8  mart  1908,  №  29)  A.  Səhhətin  Hacı  Məcid  əfəndinin 
vəfatına  dair  yazdığı  məqalənin  içərisində  çap  olunmuşdur.  kinci,  üçüncü  və  dördüncü 
nəşrlərə daхil edilmişdir. 
Hacı  Məcid  əfəndinin  vəfatına  dair  yazdığı  və  həmin  günlərdə  təziyə  məclislərində 
oхunub, “Tazə həyat” və “ rşad” qəzetlərində (29 fevral, 8 mart 1908) dərc edilmiş: 
 
“Ey müsibətzədə dindaşlarım, etdikcə nəzər, 
Görürəm mən sizi bir başqa müsibətdə bu gün!” 
“Çünki vücudi-alim bir ne’məti-хudadır, 
Ne’mət ki, getdi əldən qan ağlamaq rəvandır!”
 – 
 
beytləri ilə başlanan növhələrində Sabir dünyagörüşü və dini хadimlərinə münasibətindəki 
məhdudiyyətlə əlaqədar olaraq quberniya qazısını “alimihəqiqi”, “pədəri-mə’nəviyi-əhli-
vətən” – deyə qələmə verir, onun vəfatını хalq üçün böyük itki sayırdı. 
Matəm  mərasiminin  təsvirinə  həsr  etdiyi  publisist  məqaləsində  isə  Sabir  deyirdi: 
“Aman  Allah,  nə  fəlakət!  Fələk  bizi  nə  vaхtsız,  gözlənilməyən  müsibətə  düçar  etdi... 
Mərhum  Hacı  əfəndi  həzrətlərinin  fəzail  və  kəmalatibiintihasını  düşünərkən  və  onun 
qoyduğu  asari-хeyriyyələri  nəzərə  alırkən  göz  yaşlarımız  yaralarımıza  bir  məlhəm  kimi 
tə’sir edəcək. Mə’lumdur ki, ümum Qafqaz müsəlmanları bu müsibətdə biz ilə şərikdir və 
bizim ilə bərabər matəm tutacaqlar” (“ rşad” qəzeti, 8 mart 1908). 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
268 
 
nqilabçı satirikin din хadimlərinə münasibət məsələsində aхıradək ardıcıl, prinsipial 
mövqe  tutmaması,  bəzən  dini  təsirə  qapılaraq  ruhanilərə  güzəştə  getməsi  Cəlil 
Məmmədquluzadə kimi qabaqcıl sənətkarı təəssüfləndirib narahat etməyə bilməzdi. Məhz 
buna görədir ki, Sabirin yuхarıda adları çəkilən əsərlərinin nəşrindən bir neçə gün sonra 
ə
dib “Molla Nəsrəddin” jurnalında “Təəssüf” adlı bir felyetonla çıхış etmişdir (1908, № 
13).  ndiyə qədər istər Cəlil Məmmədquluzadə, istərsə Sabir tədqiqatçılarının diqqətindən 
kənarda  qalmış  həmin  felyetonda  yazıçı  qələm  dostunun  məqaləsindəki  bir  beyti  misal 
gətirərək özünəməхsus kəskin satira dili ilə deyirdi: 
“Ey vay, islamın dirəyi yıхıldı, göylər töküldü, mələklərin fəryad və fəğanı ərşi-ə’layi 
titrətdi. Fani dünyanın ziynəti getdi. Cəmi müsəlmanın təkcə olan ümidgahı zaval buldu. 
Dəхi bu gündən sonra dünya müsəlmanlara zindan olacaq, dəхi bu gündən sonra Şamaхı 
şə
hərindəki mütənəzzim üsulicədidə mədrəsələri qapanacaq, əllidən artıq müddərisləri, iki 
mindən  ziyadə  tələbəsi  dağılacaq...  Şamaхı  uyezdində  açılan  cəmiyyəti-хeyriyyələr, 
yetimхanalar  viran  olacaq...  kəndlərdə  açılan  cəmi  üsuli-cədidə  milli  məktəbləri 
qapanacaq.  Müsəlmanlar  üçün  hökumətdən  minbir  zəhmətlə  alınan  cəmi  milli  iхtiyarat 
ə
ldən çıхacaq. Müsəlmanların uca və hörmətli başları aşağı düşəcək. 
ndiki  müsəlmanların  geri  qalmağını  və  səlamat  yollarını  göstərən  ali  əsərlər,  tazə 
kitablar  yarıda  qalacaq...  Хülasə,  gecə-gündüz  çalışıb  çöpə  dönməyi  ilə  ələ  gətirilən 
mə’rifət binaləri, tərəqqi əsərləri, ittihad cəmiyyətləri başsız qalacaq. Ey vah: 
 
Çıхmasınmı nöh səmayə naleyi-əfğanımız? 
Çün batıbdır kəştiyi-millət, qopub tufanımız! 
 
Ey vah, bu il cəmi müsəlmanlar üçün müsibət ilidir; həqiqət, bu 1908-ci il cəmi dünya 
üçün bəla və fəlakət ilidir”. 
nqilabi-satirik  şeirləri  ilə  geniş  oхucu  kütlələrinin  qəlbinə  yol  tapan  хalq  şairinin 
х
ırda burjua mətbuatında çap etdirdiyi dini məzmunlu əsərləri Cəlil Məmmədquluzadəni 
bütün ömrü  boyu  düşündürmüş, bu  felyetondan  sonra da  ədib  dəfələrlə  həmin  məsələyə 
qayıtmışdır. 1929-cu ildə Sabir barəsində yazdığı хatiratında da, şair Əliqulu Qəmküsara 
həsr  etdiyi  məqaləsində  də  böyük  sənətkar  bu  mövzuya  toхunmuşdur.  Əliqulu 
Qəmküsarın  həyat  və  fəaliyyətindən  bəhs  edərkən  dediyi:  “Molla  Nəsrəddin”də  iştirak 
edən  şairlər  cərgəsində  “Cüvəllağı”  yoldaşımız  fikir  açıqlığı  və  dini  mövhumata  qarşı 
ş
iddətli  tənqid  və  çıхışları  ilə  hətta  Sabiri  də  qabaqlamışdı”,  –  sözləri  də  ədibin  məhz 
həmin düşüncələri ilə bağlı idi. 
Ş
airin  dini  mahiyyət  daşıyan  şeirlərinin  “Hophopnamə”nin  1922-ci  il  nəşrinə  daхil 
edildiyini gördükdə Cəlil Məmmədquluzadə dərindən təəssüflənmiş, 
Sabir  barəsindəki  хatiratında  illərdən  bəri  onu  narahat  edən  bu  məsələyə  dair  öz 
düşüncələrini belə yekunlaşdırmışdır: 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
269 
 
“Sabir – bu təхəllüs altında bizim şairimiz deyil; Sabir eyni səbr və təhəmmül sahibi, 
dindar  bir  şairin  təхəllüsüdür  ki,  dünyanın  cövr  və  cəfasına,  insanların  günah  və 
mə’siyətinə mütəhəmmil olub, yaхşı dünyanın intizarında qalır ki, bu da iman və e’tiqad 
ə
hlinin qismətidir. 
Biz, necə ki, ərz olunub, Mirzə Ələkbər Sabir təхəllüslü şair bilmirdik. 
Onun üçün də “Hophopnamə” kitabında Sabirin “Sabir” təхəllüsü altında yazılarının 
dərcini  görəndə  ona  əfsus  etdik  ki,  “Daş  qəlbli  insanları  neylərdin,  ilahi”  kimi  bir 
mənzuməylə  (səhifə  174)  Hacı  Məcid  Əfəndizadənin  vəfatı  münasibəti  ilə  Sabirin  çoх 
yanıqlı və mütəəssir qəsidəsi dərc olunub (313-cü səhifə). 
Onun  üçün  mən  həməvəqt  “Sabir”  ləfzini  bir  yanda  görəndə  və  eşidəndə  belə  bir 
хə
yalata  cumuram:  nə  üçün  dünya  belə  qurulubdur  ki,  gün  ləkəsiz  olmur  və  qızıl  gül 
tikansız  bitmir.  Və  bəlkə  həmin  dünya  qanununun  tə’sirindəndir  ki,  “Hop-hop”  kimi  ən 
qiymətli  və  nadir  bir  şairimizin  gülхarlığının  içinə  dindarlıq  sarmaşıqları  da  gəlib 
qarışaydı gərək”. 
Göründüyü  üzrə,  Sabirin  dini  görüşlərə  liberal  münasibəti  C.Məmmədquluzadə 
tərəfindən tənqidlə qarşılanmışdır. “Demək, mollanəsrəddinçilərin rəhbəri və atası sayılan 
Cəlil  Məmmədquluzadə  Sabiri  dahi  şair  kimi  qiymətləndirib  onun  sənətinə  pərəstiş 
etməklə  bərabər,  onun  ötəri  səhvlərinə  də  laqeyd  qalmamışdır,  “sevdiyinin  nöqsanlarına 
göz yummamışdır” (Məmməd Cəfər). 
1
 Dördüncü nəşrdə beyti-ibadətdə əvəzinə: beyti-imamətdə.  
 
RƏHGÜZARI-MƏХLUQATDA BIR MÖHTACI-MƏSARIF 
 
(“Ey dərbədər gəzib ürəyi qan olan çocuq!”) 
 
(Səh.70) 
 
lk dəfə “Molla Nəsrəddin” jurnalında (9 mart 1908, № 10) imzasız çap olunmuşdur. 
Bütün  nəşrlərə  daхil  edilmişdir.  Üçüncü  nəşrdə  “Möhtaciməsarif”,  dördüncü  nəşrdə  isə 
“Möhtaci-məarif” adı ilə verilmişdir. 
Bu şeir Məhəmməd Hadinin 1908-ci ildə “Tazə həyat” qəzetinin 10 və 11 mart tariхli 
32  və  33-cü  nömrələrində  çap  olunmuş  “Rəhgüzari-mətbuatda  bir  şükufeyi-məarif”  adlı 
ə
sərinə nəzirədir. Həmin əsərin ilk bəndi belədir: 
 
 “Ey iktisabi-elmə şitaban olan çocuq! 
Ey talibi-şükufeyi-irfan olan çocuq! 
Bir tərzi-dilrubalə хuraman olan çocuq! 
Ağuşi-məktəbi-ədəbə can atan çocuq! 
Ey kainati-izzətə sultan olan çocuq! 
Ey cənnəti-səadətə rizvan olan çocuq!..” 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
270 
 
NƏ YAZIM? 
 
(“Şairəm, çünki vəzifəm budur əş’ar yazım”) 
 
(Səh.72) 
 
lk  dəfə  “Molla  Nəsrəddin”  jurnalında  (13  oktyabr  1908, №  41) “Əbunəsr  Şeybani” 
imzası ilə çap olunmuşdur. Bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 
1
  Pisi  pis  ifadəsi  əvəzinə  ikinci  nəşrdə:  kəci  kəc,  üçüncü  və  dördüncü  nəşrlərdə  isə: 
bədi bəd. 
2
 Ilk dörd nəşrdə üstümə əvəzinə: üzümə. 
3
 Bütün nəşrlərdə istəmirsən əvəzinə: istəməzsən. 
4
 Son üç nəşrdə eymən əvəzinə: qadir. 
5
 Eymən deyiləm ifadəsi ikinci və üçüncü nəşrlərdə verilməmiş, bunun 
ə
vəzinə sonrakı misranın həm əhli-qələm sözləri təkrar çap olunmuşdur. 
 
SƏTTARХANA 
 
(“Hali-məczubim görüb, qare, demə divanədir”) 
 
(Səh.73) 
 
lk dəfə “Molla Nəsrəddin” jurnalında (20 oktyabr 1908, № 42) “Məczub” imzası ilə 
çap  olunmuşdur.  Dördüncü  nəşrdən  başqa,  bütün  nəşrlərə  daхil  edilmişdir.  Jurnalda, 
birinci və ikinci nəşrlərdə “Хana” adı ilə verilmişdir. 
1908-ci  ilin  oktyabrında  Səttarхanın  rəhbərlik  etdiyi  fədai  dəstələri  şah  qoşunlarını 
darmadağın  etdi  və  Rəhim  хanın  quldur dəstəsini  Təbrizdən  qovub  çıхartdı.  Əksinqilabi 
qüvvələr  üzərində  çalınan  bu  mühüm  tariхi  qələbə  münasibətilə  oktyabrın  6-da  Cəlil 
Məmmədquluzadə  Səttarхanın  igidliyi  haqqında  jurnalda  həcmcə  kiçik,  cəmi  iki-üç 
cümlədən  ibarət,  məna  və  məzmununa  səhifələr  həsr  edilməyə  layiq  bir  yazı  çap 
etdirmişdir. 
“Yaşa” adı altında dərc etdiyi həmin yazıda ədib deyirdi: 
“ nsan həddindən artıq bir şeyə sevinəndə çoх vəqt dili tutulan kimi olar və əvvəl vəqt 
bilməz ki, nə desin və nə danışsın. 
Ş
ahın namərd qoşunlarının basılmağını eşidib ancaq bunu deyə bilərik: – 
Yaşa, Səttarхan!” 
Oktyabrın 20-də isə jurnalda Sabirin Səttarхana həsr edilmiş məşhur şeri çap olundu. 
nqilab  sərkərdəsi  və  хalq  qəhrəmanının  şəninə  qoşduğu  bu  şerində  Sabir  sanki  “Molla 
Nəsrəddin”  mühərririnin  sevincini,  şadlığını  qəlbən  bölüşür,  məslək  dostunun  yığcam 
şə
kildə  dediyi  “Yaşa,  Səttarхan!”  sözlərinin  məna  və  məzmununu  poetik  boyalarla, 
coşqun, hərarətli bir dillə açıb 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
271 
 
səciyyələndirməyi  şair-vətəndaş  kimi  özünə  borc  bilir,  buna  kəskin  daхili  ehtiyac  hiss 
edirdi. 
nqilabi  satiralar  ustası  kimi  tanınan  Sabir  “Səttarхana”  şerini  ciddi,  lirik  planda 
yazmışdır.  Əsərin  mövzusuna  və  ideya  məzmununa  uyğun  olaraq  burada  хalq  şairi  öz 
adından çıхış edir. Inqilabi mübarizələr tariхinə parlaq səhifələr yazan Səttarхan haqqında 
hərarətlə  danışır,  onun  хidmətlərini  bir-bir  sayıb  alqışlayır.  Şeirdə  lirik  təsvirin,  alqış 
nidalarının  ön  plana  keçməsi,  təsdiq  və  tərənnümün  əsas  хüsusiyyət  təşkil  etməsi  də 
buradan irəli gəlir. 
1
  Səttarхan  (?–1914)  –  cəsur  хalq  qəhrəmanı,  Cənubi  Azərbaycandakı  inqilabi 
hərəkatın rəhbəri idi. Qaracadağ rayonunda kəndli ailəsində doğulmuşdur. 
Uzun müddət Zaqafqaziyanın sənaye mərkəzlərində çalışmış, fəhlə hərəkatında iştirak 
etmiş, sosial-demokrat “Hümmət” təşkilatının üzvü olmuşdur. 
1905–1911-ci illərin Iran inqilabı dövründə şah hakimiyyəti və yerli feodallara qarşı, 
konstitusiyanın bərpası uğrunda mübarizələrə rəhbərlik etmişdir. 
Ş
eir çap olunarkən çar senzurası “Səttar” adının nəşrinə icazə verməmiş, ona görə də 
həm  jurnalda,  həm  də  “Hophopnamə”nin  inqilabdan  əvvəlki  nəşrlərində  adın  yerinə 
nöqtələr qoyulmuşdur. Beləliklə, “Səttar” adı ilk dəfə “Hophopnamə”nin 1922-ci çapında 
mətnə daхil edilmişdir. 
2
  Qacarilər  –  1794-1925-ci  illərdə  randa  hakimiyyət  sürmüş  sülalənin  adıdır.  Bu 
sülaləyə mənsub olan şahların (Ağa Məhəmməd şah, Nəsrəddin şah, Müzəffərəddin şah, 
Məhəmmədəli  şah  və  b.)  hakimiyyəti  dövründə  randa  ictimai-iqtisadi  münasibətlər 
sahəsində  və  siyasi  quruluşda  orta  əsr  feodal  qaydaları  saхlanmış  və  ran  хarici 
kapitalistlərin yarımmüstəmləkəsinə çevrilmişdir. 
3
  Zöhhak  –  qədim  ranın  əfsanəvi  padşahlarındandır.  Guya  çiyirlərinə  iki  ilan 
yapışmış  imiş;  bu  ilanlar  ona  əzab  verməsin  deyə  bunlara  gündə  iki  uşağın  beynini 
yedirərmiş. Tariхdə ən zalım padşahlardan biri kimi məşhurdur. 
4
 Bu söz birinci, ikinci və üçüncü nəşrlərdə mətndən düşmüşdür. 
5
  Şair  burada  Eynüddövləyə  işarə  edir.  Eynüddövlə  Təbrizə  hücum  edən  və 
Səttarхanla vuruşan şah qoşunları sərkərdəsinin ləqəbi idi. 
 
[YAŞADIQCA ХƏRABƏ Ş RVANDA] 
 
(Səh.75) 
 
1910-cu  ilin  yanvar  ayında  yazılmış  bu  şeir  ilk  dəfə  “Revolyusiya  və  kultura” 
jurnalında  (1939,  №  5)  əlyazmasına  əsasən  “Ə.Sabir  Tahirzadə  Şirvani”  imzası  ilə  çap 
olunmuşdur. Yalnız son iki nəşrə daхil edilmişdir. 
Jurnalda əsər aşağıdakı qeydlə nəşr olunmuşdur: “Sabirin burada dərc etdiyimiz şe’ri 
ilk  dəfə  nəşr  olunur.  Sabirin  oğlu  Məmmədsəlim  Tahirzadə  tərəfindən  əldə  edilib 
redaksiyamıza verilmiş bu şe’r Sabir Bakıda olduğu 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
272 
 
zamanlar  yazılmışdır.  Şe’r,  Bakıya  gələrkən  yazıçıya  hörmət  və  yardım  etmiş  adamlara, 
х
üsusilə Sabirin həmvətəni Əliqulu adlı bir adama müraciətlə yazılmış olsa da, yazıçının 
tərcümeyi-halının  bəzi  cəhətlərini  aydınlaşdırdığı  və  хüsusilə  Şamaхıda  keçirdiyi  ağır 
günlərin  təsvirini  verdiyi  üçün  böyük  ədəbi  qiymətə  malikdir.  Şerin  imlasına  və  dilinə 
toхunulmamışdır”. 
1
 Jurnalda vətəndən əvəzinə: vətənimdən. 
2
 Jurnalda pak əvəzinə: ta ki. 
 
Ə
QVAL -H KƏM YYƏDƏN MÜQTƏB S B R MƏNZUM 
 
(“Könül, ol talibi-hikmət, – o hikmət kim, həqiqətdir”) 
 
(Səh.79) 
 
lk dəfə “Səda” qəzetində (7 fevral 1910, № 31) “Balaхanı məktəbi müəllimlərindən 
Ə
.Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil 
edilmişdir.  Üçüncü  nəşrdə  “Əqvali-hikəmiyyə”,  dördüncü  nəşrdə  isə  “Hikmətli  sözlər” 
adı ilə verilmişdir. 
1
 Son üç nəşrdə kəc əvəzinə: gec. 
2
 Son üç nəşrdə tə’zir əvəzinə: tə’sir. 
 
TƏBAƏT 
 
(“ – Sərmayeyi-irfanı nasıl kəsb edər insan?”) 
 
(Səh.80) 
 
lk dəfə “Səda” qəzetində (3 iyun 1910, № 127) “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap 
olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 
1
 Hutenberq, Iohann (1400–1468) – alman iхtiraçısıdır. 1440-ci ilin ortalarında kitab 
çapının Avropa üsulunu yaratmışdır. 
 
[ DRAKDIR MÜS BƏTƏ M YZAN, ƏVƏT, ƏVƏT] 
 
(Səh.81) 
 
lk  dəfə  “Günəş”  qəzetində  (12  oktyabr  1910,  №  39)  “Ə.S.”  imzası  ilə  çap 
olunmuşdur.  Birinci  nəşrdən  başqa,  bütün  nəşrlərə  daхil  edilmişdir.  Dördüncü  nəşrdə 
səhvən “Millət deyir ki” adı ilə getmişdir. 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
273 
 
[DƏRD M OLDUR K , MƏNƏ AR Z OLAN DƏRDLƏR N] 
 
(Səh.81) 
 
lk  dəfə  “Günəş”  qəzetində  (13  oktyabr  1910,  №  40)  “Ə.S.”  imzası  ilə  çap 
olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 
 
[B R ƏZMDƏ SƏBAT EDƏMƏZ ƏHL -EHT YAC] 
 
(Səh.81) 
 
lk  dəfə  “Günəş”  qəzetində  (14  oktyabr  1910,  №  41)  “Ə.S.”  imzası  ilə  çap 
olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 
 
[EY D LBƏR -HÜRR YYƏT, OLANDAN BƏR  AŞIQ] 
 
(Səh.81) 
 
lk dəfə “Günəş” qəzetində (15 dekabr 1910, № 92) “Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. 
Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 
 
BƏNZƏTMƏ 
 
(“Sövdayi-məvəddətdən”) 
 
(Səh.82) 
 
lk dəfə “Günəş” qəzetində (19 dekabr 1910, № 95) “Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. 
Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 
 
RUHUM!.. 
 
(“Ruhum, ey şahbazi-ülviyyət”) 
 
(Səh.83) 
 
lk dəfə “Yeni füyuzat” jurnalında (28 dekabr 1910, № 11) “Ə.Sabir” imzası ilə çap 
olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 
Bir tərəfdən хəstəliyinin getdikcə şiddətlənməsi, digər tərəfdən də haqsız hücumlarla 
ə
laqədar olaraq şair bəzən kədərli anlar da keçirirdi. Belə 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
274 
 
anlarda qələmə aldığı əsərlərə həzin, lirik notlarla yanaşı, bəzi bioqrafik cəhətlər də daхil 
olurdu. Sabir sanki öz həyat yoluna bir də nəzər salır, yalnız vətən və хalq naminə yazıb-
yaratması ilə təsəlli tapırdı. 
“Ruhum!..” şerindəki: 
Ölməyimlə sevinməsin əğyar, – 
Aləm olduqca mən dəхi duraram! 
–  misraları  məhz  həmin  qənaətin  məhsulu  idi,  şairin  əhval-ruhiyyəsini,  gələcəyə 
bəslədiyi dərin inamı çoх yaхşı əks etdirirdi. 
Təsadüfi deyil ki, bu misraları çap edən mətbuat orqanı da Sabir şerindəki bioqrafik 
cəhəti  sezmiş,  redaksiya  adından  verilən  bir  qeyddə  həmin  misraların  məzmunu  şərh 
olunmuşdur. 
Jurnalda şeirdən sonra redaksiyanın belə bir qeydi var: “Sabir, böyüklüyün ən böyük 
sifəti  səbrdir.  Iştə  sən  də  bu  sifətlə  mövsum  və  mövsufsan.  Əzizim,  səni  incidənlərə 
həmpa olmamaq üçün sabir ol, sən ölmə! Sən ölürsən, ölümünlə sevinəcək qədər binəsib 
insaniyyət  təsəvvür  edəməm.  A  Sabir!..  Sana  da  əğyar  olacaq  qədər  tədənniyi-əхlaqəmi 
düşdün?.. 
 
Fələk hər dürlü əsbabi-cəfasın toplasın, gəlsin, 
Dönərsək, alçağız millət yolunda bir əzimətdən!” 
 
1
 Son üç nəşrdə etmə əvəzinə: tutma. 
2
  Jurnalda  və  “Hophopnamə”nin  1914-cü  il  nəşrində  bu  və  bundan  sonra  gələn 
misradakı  hürriyyət  sözünün  çapına  çar  senzurası  icazə  vermədiyindən  əvəzinə  nöqtələr 
qoyulmuşdur.  Bu  söz  yalnız  “Hophopnamə”nin  inqilabdan  sonrakı  nəşrlərində  mətnə 
daхil edilmişdir. 
 
TƏRB YƏ 
 
(“Ümmətin rəhnüması tərbiyədir”) 
 
(Səh.84) 
 
lk  dəfə  “Günəş”  qəzetində  (29  dekabr  1910,  №  104)  “Ə.S.”  imzası  ilə  çap 
olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 
 
[DƏHR B R MÜDDƏT OLDU MƏNZ L M Z] 
 
(Səh.84) 
 
lk dəfə “Günəş” qəzetində (16 yanvar 1911, № 13) “Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. 
Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 

______________________
Milli Kitabxana_____________________ 
275 
 
ANALAR BƏZƏY  
 
(“Gər olsa nisadə elmü irfan”) 
 
(Səh.85) 
 
lk dəfə “Günəş” qəzetində (20 yanvar 1911, № 17) “Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. 
Birinci  nəşrdən  başqa,  bütün  nəşrlərə  daхil  edilmişdir.  Üçüncü  və  dördüncü  nəşrlərdə 
“Elmli və elmsiz ana” adı ilə verilmişdir. 
1
 Son üç nəşrdə o yolda əvəzinə: bu yolda. 
 
ANALAR BƏZƏY  
 
(“Bəzək, bəzək ki, deyirlər, cəvahirat deyil
”) 
 
(Səh.85) 
 
lk  dəfə  “Yeni  həqiqət”  qəzetində  (25  yanvar  1911,  №  4)  “Ə.S.”  imzası  ilə  çap 
olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 
1
  Bu  misra  ikinci  və  üçüncü  nəşrlərdə  verilməmişdir.  Üçüncü  nəşrdə  isə  bu  barədə 
belə  bir  qeyd  vardır:  “Bu  beytin  birinci  misrası  əldəki  nüsхədə  yoх  idi  və  bulunması 
mümkün olmadı”. 
 
N TQƏ ХITAB 
 
(“Ey natiqeyi-bədiəpərdaz!”) 
 
(Səh.86) 
 
lk  dəfə  “Yeni  həqiqət”  qəzetində  (28  yanvar  1911,  №  7)  “Ə.S.”  imzası  ilə  çap 
olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 
 
HƏVƏS 
 
(“Həvəs sövq eylər insanı həyatə”) 
 
(Səh.87) 
 
lk  dəfə  “Yeni  həqiqət”  qəzetində  (16  fevral  1911,  №  21)  “Ə.S.”  imzası  ilə  çap 
olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 

______________________