Milliy universiteti biologiya fakulteti

Geterodimerik cheklash endonukleaza BbvCI ning turli 
bo'linmalari tomonidan individual DNK zanjirlarining bo'linishi 
BbvCI ko'rsatilgandek,assimetrik DNK ketma-ketligini,5'-CC pastga strelka 
TCAGC-3'/5'-GC pastga strelka TGAGG-3' ni ajratadi.Ko'pgina II turdagi 
cheklovchi fermentlar bir xil bo'linmalardan iborat bo'lsa-da,BbvCI ikki xil 
bo'linmaga ega:R(1),GC pastga qarab TGAGG strelkasiga ta'sir qiladi;va R(2),u CC 
pastga qarab TCAGC strelkasida ishlaydi.R(1)(-)R(2)(+)yoki R(1)(+)R(2)(-)yoki 
R(1)(-)R(2)(-)bo‘linmalarida nuqsonlari bo‘lgan BbvCI ning ba’zi mutantlari faqat 
bitta 
bo‘linmani 
ajratib 
oladi.mahalliy 
sub 
birlik.Proteinning 
turli 
konsentrasiyalarida analitik ultratsentrifugalashda yovvoyi turdagi va mutant BbvCI 
fermentlari 
ko'p 
yig'iladi,ammo 
DNKning 
parchalanish 
reaktsiyalarida 
ishlatiladigan konsentratsiyalarda R (1)R (2)heterodimerlardir.Bir tanib olish joyiga 
ega bo'lgan plazmidda yovvoyi tipdagi BbvCI DNKdan ajralib chiqishdan oldin 
ikkala ipni ham ajratib oldi,R(1)(-)R(2)(+)va R(1)(+)R(2)(-)mutantlar nisbatan sekin 
tezlikda boʻlsada deyarli faqat oʻzlarining belgilangan zanjirlarida harakat 
qilganlar.Yovvoyi tipdagi reaktsiya paytida DNK dastlab bitta zanjirda 
bo'linadi,asosan R (1)subbirligi tomonidan maqsad qilingan.Ferment DNK dan 
ajralib 
chiqishidan 
oldin 
boshqa 
ip 
asta-sekin 
R 
(2)tomonidan 
parchalanadi.Demak,niklangan shakl vaqtinchalik oraliq mahsulot sifatida 
to'planadi.Bu xatti-harakat ko'plab boshqa cheklash fermentlaridan farq qiladi,ular 
ikkala ipni teng tezlikda kesib tashlaydi.Biroq,yovvoyi turdagi fermentdagi 
R(1)(+)va R(2)(+)subbirliklarining faolligi ularning R(1)(+)R(2)(-)va R(1)(-
)R(2)(+)mutantlar.Shunday qilib,BbvCI-dagi har bir faol sayt boshqasiga ta'sir 
qiladi.Yovvoyi tipdagi reaktsiya paytida DNK dastlab bitta zanjirda bo'linadi,asosan 
R (1)subbirligi tomonidan maqsad qilingan.Ferment DNK dan ajralib chiqishidan 
oldin boshqa ip asta-sekin R (2)tomonidan parchalanadi.Demak,niklangan shakl 
vaqtinchalik oraliq mahsulot sifatida to'planadi.Bu xatti-harakat ko'plab boshqa 
cheklash fermentlaridan farq qiladi,ular ikkala ipni teng tezlikda kesib 
tashlaydi.Biroq,yovvoyi turdagi fermentdagi R(1)(+)va R(2)(+)subbirliklarining 

---

6 
faolligi ularning R(1)(+)R(2)(-)va R(1)(-)R(2)(+)mutantlar.Shunday qilib,BbvCI-
dagi har bir faol sayt boshqasiga ta'sir qiladi.Yovvoyi tipdagi reaktsiya paytida DNK 
dastlab bitta zanjirda bo'linadi,asosan R (1)subbirligi tomonidan maqsad 
qilingan.Ferment DNK dan ajralib chiqishidan oldin boshqa ip asta-sekin R 
(2)tomonidan parchalanadi.Demak,niklangan shakl vaqtinchalik oraliq mahsulot 
sifatida to'planadi.Bu xatti-harakat ko'plab boshqa cheklash fermentlaridan farq 
qiladi,ular ikkala ipni teng tezlikda kesib tashlaydi.Biroq,yovvoyi turdagi 
fermentdagi R(1)(+)va R(2)(+)subbirliklarining faolligi ularning R(1)(+)R(2)(-)va 
R(1)(-)R(2)(+)mutantlar.Shunday qilib,BbvCI-dagi har bir faol sayt boshqasiga 
ta'sir qiladi.niklangan shakl vaqtinchalik oraliq mahsulot sifatida to'planadi.Bu xatti-
harakat ko'plab boshqa cheklash fermentlaridan farq qiladi,ular ikkala ipni teng 
tezlikda 
kesib 
tashlaydi.Biroq,yovvoyi 
turdagi 
fermentdagi 
R(1)(+)va 
R(2)(+)subbirliklarining 
faolligi 
ularning 
R(1)(+)R(2)(-)va 
R(1)(-
)R(2)(+)mutantlar.Shunday qilib,BbvCI-dagi har bir faol sayt boshqasiga ta'sir 
qiladi.niklangan shakl vaqtinchalik oraliq mahsulot sifatida to'planadi.Bu xatti-
harakat ko'plab boshqa cheklash fermentlaridan farq qiladi,ular ikkala ipni teng 
tezlikda 
kesib 
tashlaydi.Biroq,yovvoyi 
turdagi 
fermentdagi 
R(1)(+)va 
R(2)(+)subbirliklarining 
faolligi 
ularning 
R(1)(+)R(2)(-)va 
R(1)(-
)R(2)(+)mutantlar.Shunday qilib,BbvCI-dagi har bir faol sayt boshqasiga ta'sir 
qiladi. 
PalindromikDNK ketma-ketligini taniydigan II turdagi cheklovchi 
endonukleazalarning ko'pchiligi bir xil bo'linmalarning dimerlaridir. Ular tanib olish 
joylari bilan simmetrik tarzda o'zaro ta'sir qiladi.Bir oqsil bo'linmasi va DNK ketma-
ketligining yarmi o'rtasidagi kontaktlar odatda ikkinchi bo'linma tomonidan 
DNKning ikkinchi yarmi bilan takrorlanadi.Dimerdagi ikkita faol joyning har biri 
bitta ipni va Mg 2+ mavjud bo'lganda parchalanish uchun joylashtirilgan.,ular teng 
stavkalarda harakat qilishadi.Ko'pgina hollarda fosfodiester bog'lanish gidrolizi 
tezligi konstantalari fermentning DNKdan ajralishidan tezroq bo'ladi,shuning uchun 
ferment bitta bog'lanish hodisasi davomida ikkala ipni ham kesib tashlaydi.Shu 

---

7 
tarzda harakat qiluvchi fermentlar qatoriga EcoRI,EcoRV,MunI va BamHI. 
kiradi.Boshqa tomondan,ayrim cheklovchi fermentlar tetramerlardir:ikkita boʻlinma 
palindromik tanib olish ketma-ketligining bir nusxasini bogʻlaydi.nosimmetrik 
dimer bilan bir xil tarzda va boshqa ikkita bo'linma ham ikkinchi 
(uzoq)nusxada,shuning uchun oraliq DNKni aylanib chiqadi.ikkala ip ham ikkala 
joyda.Keyingi hollarda,restriksion fermenti monomer sifatida tanib olish ketma-
ketligi bilan bog'lanadi,lekin keyin ikkala ipni ajratish uchun dimerlanishi 
kerak.bitta gen.Bir nechta istisnolardan tashqari,oligomerdagi har bir subbirlik DNK 
substratidagi bitta fosfodiester bog'lanishining ajralishiga vositachilik qiladi. 
BbvCIcheklash endonukleazasi assimetrik DNK ketma-ketligining ikkala 
ipini ajratadi. 

---

8 
5′-C - C ↓ T - C - A - G - C -3′ 
3′- G - G - A - G - T ↑ C - G -5' 
ko'rsatilgan pozitsiyalarda: bu ketma-ketlikning "yuqori" va "pastki" iplari 
mos ravishda bo'linish nuqtasi,CC va GC oldidagi dinukleotid bosqichi bilan 
belgilanadi.II turdagi cheklash tizimlari uchun me'yordan farqli o'laroq,BbvCI 
endonukleaza alohida genlar tomonidan kodlangan ikki xil polipeptid,R 1 va R 2 ni 
o'z ichiga oladi.19 R 1 ham,R 2 ham o'z-o'zidan faollikka ega emas va faol ferment 
teng miqdorda R 1 va R 2 ni o'z ichiga oladi ,ammo ularning har birining soni hali 
aniqlanmagan.R 1 ham ,R 2 hamOdatda cheklovchi nukleazalarning faol joylarida
topiladigan PD…EXK motiviga o'xshash aminokislotalar ketma-ketligini o'z ichiga 
oladi.2,20 Bu ketma-ketlik ularning katalitik reaktsiyalari uchun zarur bo'lgan 
magniy ionlari uchun bog'lanish joylarining bir qismini tashkil qiladi.21,22 Bu 
ichidagi ba'zi mutatsiyalar R 1 subbirligidagi motiv R 1 - R 2 + fermentlarni hosil 
qiladi,ular faqat tanib olish ketma-ketligining CC ipini ajratadi.19 Aksincha,R 2 
subunitidagi ma'lum mutatsiyalar R 1 + R 2 - fermentlarni hosil qiladi,ular faqat GC 
zanjirini 
ajratadi.Demak,R 
1 
bo'linmasidagi faol joy 
GC ipini kesish uchun 
mas'uldir va R da2 CC 
ipi. 
EcoRV 
yoki 
EcoRI kabi pravoslav 
cheklovchi 
fermentlar 
yordamida 
DNKning 
ma'lum 
bir 
zanjirida 
alohida 
bo'linmaning 
reaktsiyasini 
kuzatish 
mumkin emas,chunki bu 

---

9 
oqsillarning qaysi faol joyi DNKning qaysi zanjirini parchalashini aniqlab 
bo'lmaydi.Palindromik ketma-ketlikda homodimerik oqsil bilan dimerning A 
bo'linmasining yuqori ipda va B bo'linmasining pastki ipda ta'sir qilish ehtimoli 
aksincha,A pastki qismida va B yuqorida.Hatto bitta bo'linmada mutatsiyaga 
uchragan dimerda ham,yovvoyi tipdagi bo'linma yuqori va pastki iplarni teng 
ravishda ajratadi.23 Bundan farqli o'laroq,BbvCI hozirda DNKning belgilangan 
zanjiridagi oligomerik oqsildagi har bir faol joyning reaktsiyasini kuzatish uchun 
noyob imkoniyatni taqdim etadi.