Министерство высшего и средне-специального образования республики узбекистан

OLTIN RUDALARINI SIANLASH JARAYONI.
Kichik o‘lchamli oltin zarrachalarini ajratib olishni asosiy usullaridan biri bu sianlash jarayonidir. Sianlash jarayonining asosiy mohiyati - nodir metallapHi ishqoriy va ishqoriy yer metallari bilan hosil qilgan tuzlar va kislorod yordamida eritishdan iborat.
Sianlash jarayonida oltin va kumush kislorod yordamida Me⁺¹ holigacha oksidlanadi va eritmaga kompleks anion ko‘rinishda o‘tadi. Jarayonning umumiy kimyoviy ko‘rinishi quyidagi 2 ta ketma-ket reaksiya orqali boradi:
2Ме + 4СN^- + O₂ + 2 H₂O = 2[Me(CN)₂]^- + 2OH^- + H₂O₂ (18)
2Ме + 4СN^- + H₂O₂ = 2[Me(CN)₂]^- + 2OH^- (19)
Oltin bilan ko‘pincha birinchi reaksiya amalga oshadi, ya'ni:

2Au + 4CN^- + O₂ + 2H₂O = 2 Au[(CN)₂]^- + 2OH^- + H₂O₂ (20)

Kumush uchun esa ikkinchi reaksiya boradi:

4Ag + 8CN^- + O₂ + 2H₂O = 4 Ag[(CN)₂]^- + 4OH^- (21)

Sianlash jarayoni bu elektrokimyoviy jarayondir:
Oltinning erishiga asosiy sabab uning kompleks ion hosil qilishidir Au(CN)₂ (kumush uchun Ag(CN)₂). Oltin va kumush juda yuqori erkin energiyaga ega bo‘lib ular sian eritmalari ishtirokida kompleks ion hosil qilishi mumkin. Au(CN)₂ ionini hosil bo‘lish erkin energiyasi ~ 277,875 kDj ga teng, kumush uchun esa Ag(CN)₂ ~ 289,100 kDj ga teng. Oltin kompleksi sian ionlarining metall yuzasida diffuziyasi sababli hosil bo‘ladi. Ular suv malekulalarini siqib chiqarib metal bilan ta‘sirlashadi va natijada oltin anion kompleks hosil bo‘ladi va oltin eritmaga o‘tadi:
Au + 2CN^- = Au(CN)^2- + e (22)
Shunday qilib oltin ionining yo‘qotilishi valent elektronning erkinlashishi oltinning elektronlarini berilishi bilan izohlanib u mikroelementda galvanik tok hosil qiladi va anodga aylanadi. Katod bo‘limida kislorodning qaytarilishi kuzatiladi va natijada ma‘lum miqdorda vodorod pereoksid hosil bo‘ladi.
O₂ + 2H₂O + 4e = 4OH^-, φ = + 0,4В (23)
O₂ + 2H₂O + 2e = H₂O₂ + 2OH^-, φ = - 0,15 В (24)
Yuqorida keltirilgan reaksiyalar orasida sekin boradigani bu kislorodni qaytarilishidir. Kumush yordamida bu jarayon ham tezlashadi. Bu jarayonning mohiyati shundan iboratki molekula holidagi kislorod parchalanib (dissotsiyalanib) atom holida o‘tadi. Atom holidagi kislorod kumush bilan reaksiyaga kirishib oksid parda hosil qiladi. Natijada kumush kislorod molekulalarini dissotsiyalanishini tezlashtiradi va gidrooksid ionlari hosil bo‘lishiga olib keladi.
Sianlash jarayonida sian eritmasining 0,02-0,05 % li eritmasi ishlatiladi. Oltin kompleks holda erib eritmaga o‘tadi, bunda asosiy komponentlardan biri kisloroddir. Kislorod o‘pHiga boshqa oksidlovchilar ishlatish mumkin. Masalan: Natriy peroksid, Bariy peroksid va ozon.
Yuqorida keltirilgan moddalar birining kamayishi jarayonni sekinlashishiga olib keladi. Kislorod va sian konsentratsiyasini oshib ketishi salbiy natija beradi, chunki kislorod va sian eritmasi eritma tarkibidagi qo‘shimcha metallapHi eritishga olib keladi va bu esa oltin ajratib olishni qiyinlashtiradi.
Sianlash jarayoni olib borish temperaturasi 20-45⁰Cda olib boriladi. Undan yuqorida sian moddasining bug‘lanishi yuzaga keladi.

2. 
   Metallni eritishga qaratilgan kislodning diffuziyasi avvalo diffuziyaning gaz holatdan suyuq holatga o‘tishiga bog‘liqdir. Gaz va suyuqlik fazalari orasida chegara bo‘lib bu chegara 2 qatlamdan iborat - gaz va suyuq, qaysiki gazning eritmaga o‘tishiga qarshilik ko‘rsatadi. Diffuziyaning 1-qatlami ikki tomon qatlamning konsentratsiya farqi hisobiga kelib chiqadi. Suyuqlik chegarasidagi qatlam diffuziyasi gazlar yuzasidagi konsentratsiya farqi sababli bo‘lib, suyuqlikning barcha massasi bo‘lgan chegara qatlamidan tashqaridir. Gazning gaz holatdan suyuq
   

holatga o‘tishi gazning suyuqlikda erishining birinchi bosqichini asoslaydi. Bunday holat almashinishi chegara qatlamining parda qarshiligiga va diffuziya tezligiga bog‘liq.
Kislorodning erishi o‘zida qiyin eruvchi gaz shaklida namoyon bo‘ladi qarshilik suyuqlik chegara qatlamida aniqlanadi.
Kislorodning suvda yoki kuchsiz sian tuzlarida erishi harakatlanuvchi kuch gazning chegara qatlamida diffuziyasini chaqiradi, unga mutanosib ravishda kislorodning gaz va suyuqlik yuzasidagi konsentratsiya farqi asosiga:
R‘_Д = К_г (Р_г - Р_ж),
Bunda К_г – gaz qatlami pardasi diffuziya koeffitsenti; Р_г – gaz fazasidagi gaz konsentratsiyasi, yoki gazning partsial bosimi, at; Р_ж – gazning chegara qatlamidagi kislorod konsentratsiyasi, yoki kislorodning partsial bosimi, at.
Shu kuch bilan bog‘liq suyuq qatlamning diffuziya chaqiruvchisi,

R‘‘_Д = К_ж(С_г - С_ж),

Bunda К_ж ^— suyuq qatlam pardasi diffuziya koeffitsenti; С_г – suyuqlik qatlami chegarasidagi erigan kislorod konsentratsiyasi, g/sm³ ; С_ж – bu ham, suyuqlik fazasi ichida.
Qachonki diffuziyaning harakatlanuvchi kuchi gaz va suyuq chegara qatlamida rteng bo‘lsa, unda R'_д= R"_{д ,} yoki

К_г (Р_г - Р_ж) = R‘‘_Д = К_ж(С_г - С_ж).

Kislorodning havodan 18⁰C da va umumiy bosimi 1at bo‘lganda suvga yutilishidagi sharoitni qaraymiz. Suvning kislorod bilan to‘yinishi atmosferadagi toza kislorodning konsentratsiyasi oxirgi eritmadagisi 0,0000457 g/sm³ ga teng. Shubxasiz kislorodning konsentratsiyasi 0,0000457 g/sm³ dan 0 gacha bo‘lishi mumkin.
Havoning umumiy bosimi 1 at teng bo‘lsa, kislorodning portsial bosimi Р_г 0,2096at teng bo‘ladi. Shartli ravishda qabul qilamiz К_г = К_ж, va olamiz:
Р_ж = 0,2096 - (С_г - С_ж).
Bunda ko‘proq ahamiyat (С_г - С_ж) ga qaratilib u 0,0000457 ga yetishi mumkin, Р_г ni qiymatini Р_ж qiymatiga teng deb qabul qilishimiz mumkin. Shunday qilib kislorodning eritmadagi konsentratsiyasini hal qiluvchi omil bosim hisoblanib, Genri (С_ж = kР) qonuniga asosan kislorod konsentratsiyasi uning atmosferadagi portsial bosimiga to‘g‘ri proportsionaldir.
Ushbu jarayonlardan har biri o‗z shaxsiy tezligiga ega bo‗lib, o‗z navbatida har biri eng past harakatdagi reaksiya bo‗lib, jarayonning kechishini belgilovchi va umuman oltinda hal qiluvchi hisoblanishi mumkin.
Yuqorida aytilganiga ko‗ra, nodir metallapHing sinil eritmasida erish kinetikasini kuzataylik.
I.A.Kakovskiy va Yu.B. Xolmanskiy aylanadigan disk usuli bilan, turli o‗zgaruvchi omillarda-sinil va kislorod konsentratsiyalari aralashtirish va harorat o‗zgarishlarida, kumushning erish tezligini o‗rganib chiqdilar. Qaysiki tajribada disk yuzasi (R=2.0 sm.) o‗zgarmas saqlangani holda, sinil konsentratsiyasi o‗zgarishi kichik bo‗lgani uchun e'tiborga olinmadi, kinetik egri chiziqlari to‗g‗ri funksiyadan iborat bo‗ladi.
Darhaqiqat, kumush diskning erishi porsial bosimga uncha bog‗liq bo‗lmaydi. Buni yanada yaxshiroq kuzatish uchun, kumush disk erish tezligining uning aylanish teziliga va harorat o‗zgarishiga bog‗liqligini ko‗rib chiqaylik. Tajribalar natijasi shuni ko‗rsatdiki, kumushning erish tezligi, diskning aylanishining kvadrat ildiz ostiga bog‘lik ekan. Bundan shu narsa ma'lumki, kumushning erish tezligi, diffuziya tezligi bilan chegaralanar ekan. Sinil eritmasining past konsentratsiyasida erish tezligining harorat o‗zgarishiga bog‗liqligi Arrenius tenglamasi bilan hisoblanadi va u 3,5 kkal/molni tashkil etadi. Sinil eritmasini yuqori konsentratsiyasi uchun bu miqdor (taxminan 0,9 kkal/mol) ga teng. Bu tajribalardan shunday xulosa chiqadiki, kumushning eng sekin erishini diffuziya holati belgilaydi.

2. 
   Sanoat sharoitida oltinni sinil tuzlarida eritish o‘ta murakkab holatda kechadi. Tajribada qo‘llangan oltin metali shakli faqat tajriba sharoitlaridagina bo‘ladi. Real sharoitda ishlatiladigan sinil eritmalari toza bo‘lmay, unda turli-tuman qo‘shimchalar bo‘lib, u reaksiyalarga katta ta'sir ko‘rsatadi. Real sharoitda eritmada juda ko‘p minerallar qatnashib, jarayonlarga o‘z ta'sirini o‘tkazadi. Lekin nima bo‘lganda ham, ilmiy tajribalar erish jarayoni diffuziya jarayoni ekanligi tasdiqlaydi. Shu boisdan ilmiy tajribalarga asoslanib diffuziyani samarali borishi, oltin erish jarayonining samarali borishi deb qarash mumkin.
   

Bunda erigan kislorodning diffuziyasining ishonchli borishini ta'minlash kerak. Eng omilkor sharoit uchun CN va O₂ lapHing diffuziya tezligi barobar bo‘lishi kerak.
Sinil CN konsentratsiyasini o‘ta ko‘payishi, erish jarayonini oshirmaydi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, kislorodning portsial bosimi 0,21 atm., bo‘lganda sinil eritmasining chegaralangan konsentratsiyasi 0,02-0,1% bo‘lmog‘i kerak. Bu kattaliklar oltin saralash fabrika va zavodlarining ko‘rsatgichlariga mos keladi. Agar sinil eritmasining omilkor konsentratsiyasini ushlash oson bo‘lsa, kislorod uchun bu ish murakkkabdir. Tabiiy sharoitda, sanoatda ishlatiladigan ruda tarkibiga tez oksidlanadigan minerallar qatnashishi mumkin. Bu holda kislarodning anchagina qismi, yon-atrof reaksiyalapHing borishiga befoyda sarf bo‘lib ketadi. Agarda eritmani aralashtirish yetarli bo‘lmasa, undagi kislarod, shu sharoitdagi harorat va partsial bosimga nisbatan oz miqdorda bo‘ladi.
Oltin va kumushning sinil erimasida erish yo‘llarini bilib olgach, uning erish tezligi kinetikasini ham boshqarish mumkin. Shuni ham aytish kerakki, jarayon samarasini oshirishning asosiy yo‘llaridan biri, eritmada erigan kislorod konsentratsiyasini oshirishdir. Kislorodning erishi esa, eritma ustidagi porsial bosimga to‘g‘ri proporsional bo‘lganidan, eritmada ham sinil, ham oltin erish tezligini oshira borish kerakdir. I.N.Plaksin kabi olimlar tajribasi oltin erish tezligi sinil eritmasining yuqori konsentratsiyasida, kislorodning bosimi va erish tezligi bilan oshib boradi. Turli rudalar bilan olib borilgan tajribalar, kislorodning porsial bosimi oshirilganda, oltin erish tezligi ham osha borishini ko‘rsatdi. Izlanishlar shuni ko‘rsatdiki, harorat ortishi erish reaksiyalarining tezlashuviga olib keladi. Ammo harorat oshishi bilan ruda tarkibidagi boshqa minerallar ham erib, turli qiyinchiliklar tugidiradi. Harorat oshganda gidroliz yuz beradi va chumoli kislotasi ajraladi:
CN + 2H₂O= NH₂ + HCOO^-
Shu sababdan bu texnologiyaga asoslangan fabrikalarda haroratni uncha oshirmagan, qishda esa 15-20⁰С atrofida olib borishga harakat qiladilar.
Diffuziya tezligi kimyoviy reaksiyalapHing jadalligiga, mineral yuza qismi, diffuziya yuz beruvchi yuzaga bog‘lik bo‘ladi. Shuning uchun - nodir metallar minerallarining kattaligi va yuzasi ularning erish jadalligini ko‘rsatadi. Mayda zarralapHing solishtirma yuza maydoni, kattalarga nisbatan ko‘p va katta bo‘lgani uchun, ularning erish tezroq boradi. Yirik dona zarralarining to‘la erish muddati, mayda zarralariga qaraganda 3-4 barobar oshib ketishi mumkin. Bu yirik zarralapHi sinil eritmalarida eritish jarayonidan voz kechishgacha olib kelishi mumkin. Oltin rudalarini tegirmonda yanchishda, tug‘ma metall zarralari o‘ta maydalanmaydi,shu boisdan sinillab eritishdan avval gravitatsiya, amalgamatsiya yo‘li bilan bu zarralar tutib qolinadi. O‘ta mayda 1-5 mkm. ruda zarralarini yanchib, minerallar yuzasini
«ochish» ancha og‘ir ishdir. Bunday o‘ta mayda zarrali rudalapHi yanchishda ko‘p elekrto energiya sarf bo‘lishini hisobga olinsa, bunday rudalar qiyin boyitiluvchi (upopHiy)beqaror rudalar tarkibiga kiradi. Solishtirma sirt yuzasi, bu minerallapHing shakliga ham bog‘liqdir. Oltin shakli sinillab eritishga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta'sir etadi. Bir xil o‘lcham-og‘irlikdagi soqqa shakl yuzasi, kub shakl yuzasi, kub shaklidagi yuzadan, kub esa yassi-lappak shakl yuzadan kichikdir. Tanlab eritish paytida metall yuzasi, to‘xtovsiz kamayib boradi va uning erish tezligi vaqt birligida borgan sari kamayib boradi. Ba'zida mineral (metall)ruda tarkibida singganligiga (vkraplennost) erish tezligi ham turlicha bo‘lishi mumkin.
Ruda zarralari tegirmonlarda suv bilan aralashtirilib yanchiladi. Hosil bo‘lgan bo‘tana qovushqoqligi (Q:S nibati), uning diffuziya koeffitsiyentiga bog‘liq. O‘ta mayda mikron ruda zarralari -loyqa (quyqa)ni hosil qiladi. Loyqa esa amorf shaklda bo‘lib undagi oltin juda yomon eriydi.
Loyqalar ikki bosqichli bo‘ladi. 1-chi bosqichdagi loyqalar kaolinlashgan (Al₂O₃ x 2SiO₂ x 2H₂O)larga va ular loyli rudalapHi hosil qiladilar. Loyqa bilan aralashgan oltin rudalarini yana bir ikkilamchi turi -jo‘shli rudalardir. Bu rudalarda sariq rang ko‘p bo‘lib, u asosan temir 3-oksidi : Fe₂O₃ x nH₂O holida bo‘ladi. Qadimda bunday rudali joylapHi jo‘shli yoki jo‘shali deyilgan. Masalan: Toshkent viloyatining Angren shahri yonida Qorabog‘soy, Qorabog‘ qishlog‘i yonida jo‘shali- soy shu fikrimizga dalildir. Bu soyning tuprog‘i asrlar bo‘yi sariq tusli-jo‘sh bo‘lib kelardi. U yerdan 1980 yillardan boshlab oltin rudasi yer osti usulida qazib olinib, Angren oltin saralash fabrikasida qayta ishlanadi. Qovushqoqligi katta bo‘lganidan bu rudalardagi oltin erish tezligi sust boradi. Shu sababdan bunday bo‘tanasini bir necha barobar suyultirilgan holda sinillab eritiladi. Bo‘tanani suyultirish dastgohlar miqdori va hajmini oshirishga va reagentlapHing ortiqcha sarf bo‘lishiga olib keladi.
Bu rudalarda loyqa bo‘lishligi keyingi jarayonlar: quyultirish, filtrlash ishlarini ham ogirlashtiradi. Shu sababdan loyqali rudalar qiyin boyitiladigan rudalarga kiradi. Oltinning eritmaga o‘tishi shuningdek, ruda tarkibidagi nodir metallapHing ligaturlik tarkibiga (qaysi shakli qancha miqdor, uning kimyoviy birikmalari, kabilar….) va undagi elektr o‘tkazuvchi minerallar borligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Odatda sof tug‘ma oltin, kumush hamroxi missinil eritmalarida yaxshi eriydi. Shu boisdan uning mavjud bo‘lishi oltinni sinillab eritishda birmuncha qiyinchiliklar tug‘diradi.
Oltin eritishda katta qiyinchilik tug‘diradigan yana bir qo‘shimcha unsur, bu tellurdir. U oltinni erishini juda ham susaytirib yuboradi. Jarayonni faollashtirish uchun oltin rudasini mayda yanchib, eritmada ishqor konsentratsiyasini oshirishga to‘g‘ri keladi.
TelluridlapHing sinil eritmasida oltin bilan o‘zaro reaksiyasi quyidagacha bo‘ladi:
2AuTe₂ + 4CN + 6OH +4,5O₂= 2Au(CN)₂ +4TeO₃ +3H₂O
Agarda ruda tarkibida tug‘ma sof platina bo‘lsa u erimay, to‘giri chiqindiga o‘tib ketadi. U oltin va kumush bilan qattiq eritma hosil qilgan bo‘lsa, ortiqcha sinil sarf qilish bilan sekin eriydi. Gravitatsiya va amalgamatsiya chiqindisi sinillab eritiladigan bo‘lsa, bo‘tana tarkibidagi yana bir unsur simob bo‘ladi. Simob kam eriydi. Qo‘shimcha manbaalapHi NKMKning GMZ-1, GMZ-2, GMZ-3 zavodlar amaliy instruksiyalaridan olib foydalanish mumkin.
Oltin rudalarini tanlab eritishda ishlatilayotgan ishqoriy metall sinillari aslida zaxarli bo‘lgan sinil kislotasi HCN ning sinil tuzlari va kuchli ishqorlari (KOH, NaOH, Ca(OH)₂)lardir.Shuning uchun ular suvda eritlganda ular yengil dissotsiyalanadi va sinil ionlari CN gidrolizlanib ishqor ionlari OH ga yo‘l ochadi:
CN + H₂O = OH + HCN.