Министерсво высшего и среднего специального образования республики узбекистан

3.12-jadval
Texnologik parametrlarning parchalanishdan keyin filtrlash tezligiga ta’siri (depressiya 300 mm Hg)

№	HNO3 me’yori, %	Harorat, °C	Filtrlash tezligi, kg/m^2•soat
			bo‘tqa bo‘yicha	qattiq faza bo‘yicha	filtrat bo‘yicha
R = 0 mm
1	100	20	770,75	3,79	766,96
		40	1107,88	5,44	1102,44
		60	1190,79	5,85	1184,94
2	105	20	801,73	3,78	797,95
		40	1152,42	5,43	1146,99
		60	1238,65	5,83	1232,82
3	110	20	820,42	3,73	816,69
		40	1179,30	5,36	1173,94
		60	1267,52	5,77	1261,75
R = 0,1 mm
4	100	20	184,42	0,91	183,51
		40	300,56	1,48	299,08
		60	349,57	1,72	347,85
5	105	20	191,84	0,90	190,94
		40	312,64	1,47	311,17
		60	363,63	1,71	361,92
6	110	20	191,82	0,87	190,95
		40	319,93	1,46	318,47
		60	372,10	1,69	370,41
R = 0,2 mm
7	100	20	100,23	0,49	99,74
		40	163,35	0,80	162,55
		60	189,98	0,93	189,05
8	105	20	104,26	0,49	103,77
		40	169,91	0,80	169,11
		60	197,63	0,93	196,70
9	110	20	104,02	0,47	103,55
		40	173,88	0,79	173,09
		60	202,23	0,92	201,31

Dolomit parchalanishining nitrat kislota bo‘tqasini filtrlash jarayonining optimal texnologik ko‘rsatkichlari nitrat kislota me’yori 100-110%, jarayonning harorati 40-60°C.

3.6 Dolomitning nitrat kislota bilan parchalanish mahsulotlarining reologik xossalari
Yopishqoqlik, zichlik, kristallanish harorati suyuq o‘g‘itlarning eng muhim xususiyatlari hisoblanadi. Texnologik sxema va asbob-uskunalarni tanlash, shuningdek, azotli-kalsiyli o‘g‘itlar ishlab chiqarish uchun mavjud uskunalarning yaroqliligini aniqlash uchun hosil bo‘lgan bo‘tqalar, eritmalar va suspenziyalarning reologik xususiyatlarini bilish kerak.
3.13-jadvalda dolomitning nitrat kislota bilan 100-115% va 40-57,5% konsentratsiyalarda parchalanishi natijasida olingan kislota bo‘tqasining zichligi va yopishqoqligining o‘zgarishiga bog‘liqligi ko‘rsatilgan. Optimal parchalanish harorati 40°C dir. 3.13-jadvaldagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, 20°С haroratda kislota bo‘tqalarining zichligi 1,213-1,418 g/sm³ ni tashkil qiladi. Haroratning oshishi bilan eritmalarning zichligi teng ravishda kamayadi. 60°C haroratda nitrat kislota me’yoriga qarab zichlik 1,195-1,397 g/sm³ ni tashkil qiladi. Zichlikning haroratga bog‘liqligi chiziqli. O‘rtacha haroratning 10°C ga oshishi bilan zichlik 0,38 (0,33)% ga kamayadi.
Bundan tashqari, bu ko‘rsatkich nitrat kislotaning barcha ishlatilgan konsentrasiyalari uchun deyarli o‘zgarmasdir. Nitrat kislota konsentratsiyasi ortishi bilan zichlik ortadi. O‘rtacha nitrat kislota konsentratsiyasining 10% ga oshishi bilan zichlik o‘rtacha 8,45 (6,81)% ga oshadi.
Nitrat kislota konsentratsiyasining 40 dan 50% gacha ko‘tarilishi bilan zichlik o‘rtacha 7,63 (6,15)% ga, nitrat kislota konsentratsiyasining 50 dan 60% gacha ko‘tarilishi bilan 9,26 (7,45)% ga oshadi. Shuni ta’kidlash kerakki, nitrat kislota me’yorining o‘zgarishi bilan bu ko‘rsatkich biroz o‘zgaradi.
3.13-jadval
Nitrat kislotasi bo‘tqasining parchalanishdan keyin reologik xususiyatlari

Норма HNO3, % HNO3 me’yori, %	Zichlik, g/sm^3					Yopishqoqlik, mPa•s
	20 °С	30 °С	40 °С	50 °С	60 °С	20 °С	30 °С	40 °С	50 °С	60 °С
Nitrat kislota konsentratsiyasi - 40%
100	1,213	1,209	1,204	1,199	1,195	20,818	16,868	14,098	12,042	10,457
105	1,216	1,212	1,207	1,203	1,198	17,584	14,529	12,158	10,374	9,014
110	1,219	1,214	1,210	1,205	1,201	15,039	12,204	10,213	8,737	7,609
115	1,221	1,216	1,212	1,1,207	1,203	12,275	9,961	8,338	7,139	6,243
Nitrat kislota konsentratsiyasi - 50%
100	1,302	1,298	1,292	1,287	1,282	25,219	20,599	17,345	14,897	13,028
105	1,308	1,304	1,299	1,294	1,289	21,688	17,745	14,936	12,848	11,231
110	1,313	1,308	1,304	1,298	1,294	18,144	14,845	12,499	10,773	9,433
115	1,317	1,311	1,307	1,302	1,297	14,742	12,062	10,161	8,776	7,693
Nitrat kislota konsentratsiyasi - 55%
100	1,364	1,361	1,356	1,35	1,343	30,412	24,852	20,863	18,009	15,722
105	1,372	1,368	1,364	1,358	1,351	26,076	21,340	17,925	15,470	13,550
110	1,376	1,373	1,369	1,363	1,356	21,714	17,777	14,987	12,945	11,340
115	1,38	1,376	1,371	1,366	1,359	17,552	14,381	12,165	10,515	9,207
Nitrat kislota konsentratsiyasi – 57,5%
100	1,401	1,397	1,392	1,387	1,381	34,227	27,938	23,499	20,219	17,693
105	1,410	1,405	1,400	1,395	1,388	29,246	23,905	20,116	17,358	15,193
110	1,415	1,410	1,405	1,399	1,393	24,298	19,890	16,778	14,472	12,680
115	1,418	1,414	1,409	1,404	1,397	19,601	16,069	13,589	11,714	10,277

3.14-jadval
Tindirilgan nitrat kislota ekstraktining reologik xossalari

HNO3 me’yori, %	Zichlik, g/sm^3					Yopishqoqlik, mPa•s
	20 °С	30 °С	40 °С	50 °С	60 °С	20 °С	30 °С	40 °С	50 °С	60 °С
Nitrat kislota konsentratsiyasi – 40 %
100	1,182	1,177	1,165	1,160	1,155	2,690	2,183	1,823	1,557	1,354
105	1,178	1,173	1,168	1,163	1,158	2,631	2,132	1,785	1,523	1,328
110	1,174	1,169	1,164	1,159	1,155	2,563	2,081	1,743	1,489	1,294
115	1,170	1,165	1,160	1,155	1,151	2,504	2,031	1,701	1,455	1,269
Nitrat kislota konsentratsiyasi – 50%
100	1,261	1,255	1,250	1,245	1,241	3,249	2,648	2,233	1,920	1,675
105	1,257	1,252	1,246	1,241	1,236	3,164	2,589	2,183	1,870	1,641
110	1,253	1,246	1,242	1,137	1,132	3,063	2,504	2,115	1,819	1,590
115	1,249	1,245	1,239	1,234	1,229	2,969	2,428	2,047	1,768	1,548
Nitrat kislota konsentratsiyasi – 55%
100	1,319	1,315	1,310	1,302	1,295	3,901	3,189	2,682	2,310	2,013
105	1,314	1,310	1,305	1,298	1,290	3,790	3,105	2,606	2,250	1,971
110	1,309	1,304	1,299	1,292	1,284	3,655	2,995	2,521	2,174	1,903
115	1,305	1,300	1,294	1,286	1,278	3,519	2,885	2,436	2,107	1,844
Nitrat kislota konsentratsiyasi – 57,5%
100	1,354	1,348	1,342	1,335	1,327	4,391	3,578	3,012	2,589	2,267
105	1,348	1,344	1,339	1,333	1,326	4,247	3,469	2,919	2,521	2,208
110	1,343	1,338	1,332	1,326	1,319	4,078	3,341	2,817	2,248	1,903
115	1,336	1,332	1,327	1,321	1,315	3,925	3,215	2,716	2,343	2,056

Yopishqoqlikka kelsak, bu yerda quyidagilarni ta’kidlash kerak. Nitrat kislotaning o‘rganilayotgan me’yorlari va konsentratsiyasi diapazonidagi eritmalarning yopishqoqligi 9,69 dan 54,24 mPa•s gacha. Haroratning oshishi bilan eritmalarning qovushqoqligi kamayadi. Haroratning 10°C ga 20 dan 30°C gacha ko‘tarilishi bilan yopishqoqliklar 18,28 (14,73)% ga, 30 dan 40°C gacha - 15,85 (12,77)% ga, 40 dan 50°C gacha - 13,90 (11,20) ga kamayadi. )%, 50 dan 60°C gacha - 12,44 (10,03)% ga, bu eritmalarning yopishqoqligi haqidagi taniqli g‘oyalarga mos keladi.

Shunday qilib, parchalanishdan keyin bo‘tqalarning reologik xususiyatlarini o‘rganish ularning barchasi qoniqarli harakatchanlikka ega ekanligini va nasoslar bilan osongina tashilishi mumkinligini ko‘rsatadi.
3.14-jadvalda tindirilgan nitrat kislota ekstraktining zichligi va yopishqoqligi o‘zgarishining bog‘liqligi ko‘rsatilgan. 3.14-jadvaldagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, 20°C haroratda eritmalarning zichligi 1,182-1,354 g/sm³ ni tashkil qiladi. Haroratning oshishi bilan eritmalarning zichligi teng ravishda kamayadi. Zichlikning haroratga bog‘liqligi deyarli chiziqli. O‘rtacha, haroratning 10°C ga oshishi bilan zichlik 0,37 (0,30)% ga kamayadi.
Kislota bo‘tqalarida bo‘lgani kabi, nitrat kislota konsentratsiyasining ortishi bilan tindirilgan eritmalarning zichligi ortadi. O‘rtacha nitrat kislota konsentratsiyasining 10% ga oshishi bilan zichlik 7,58 (6,11)% ga oshadi. Bundan tashqari, nitrat kislota konsentratsiyasining 40 dan 50% gacha ko‘tarilishi bilan zichlik o‘rtacha 6,72 (5,42)% ga, nitrat kislota konsentratsiyasining 50 dan 60% gacha ko‘tarilishi bilan esa 8,44 (6,80) % ga oshadi. Nitrat kislotaning o‘rganilayotgan me’yorlari va konsentratsiyalari oralig‘idagi eritmalarning yopishqoqligi 2,690-4,391 mPa·s ni tashkil qiladi. Haroratning oshishi bilan tindirilgan nitrat kislota ekstraktining qovushqoqligi pasayadi. Haroratning 10°C ga 20 dan 30°C gacha ko‘tarilishi bilan yopishqoqlik 18,30 (14,75)% ga, 30 dan 40°C gacha - 15,81 (12,74)% ga, 40 dan 50°C gacha - 13,95 (11,24) ga kamayadi. )%, 50 dan 60°C gacha - 12,44 (10,03)% ga. Nitrat kislota konsentratsiyasining ortishi bilan yopishqoqlik ortadi. O‘rtacha nitrat kislota konsentratsiyasining 10% ga oshishi bilan yopishqoqlik 29,37 (23,67)% ga oshadi. Bundan tashqari, nitrat kislota konsentratsiyasining 40 dan 50% gacha ko‘tarilishi bilan yopishqoqlik o‘rtacha 21,50 (17,33)% ga, nitrat kislota konsentratsiyasining 50 dan 60% gacha ko‘tarilishi bilan esa 37,24 (30,02) % ga oshadi.
Shunday qilib, tindirilgan nitrat kislota ekstraktining reologik xususiyatlarini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, ular juda yaxshi suyuqlikka ega va ularni quvurlar orqali pompalash uchun maxsus jihozlar kerak emas.