Mintaqalarni ijtimoiy iqtisodiy prognozlashtirish

2. Bob. Prognozlashda Del’fi usuli.
2.1. Regressiya va korrelyatsiya taxlillari usuli.

Ekstrapolyatsiya yordamida jarayonlar yuzaga kelishida, odatda, u yoki bu ko‘p miqdoriy ob‘ekt tavsifi statistik tendensiyalarini yigishda, o‘zgarish nuqtasidan boshlanadi. Ekstrapolyatsiya usullari eng ko‘p tarqalgan va barcha prognozlash usullari orasida nisbatan ko‘p ishlab chiqilgan usullardan hisoblanadi.

Bu usullar yordamida katta sistemalarning parametrlari, iqtisodiy, ilmiy va ishlab chiqarish potensialining miqdoriy tavsiflari, ilmiy-texnik taraqiyotning natijaviyligi to‘g‗risidagi ma‘lumotlar, sistemalar ichidagi va boshqa shunga o‘xshash tavsiflarning nisbatlari ekstrapolyatsiya qilinadi.
Ekstrapolyatsiya usulining maqsadi quyidagicha hisoblanadi:
Prognozlash ob‘ektini xarakterlovchi o‘tgan davrga nisbati, tadbiq qilish qonuniyatlari aniqlanadi va mos xolda bu ma‘lumotlarning o‘sish potensiallari to‘grisidagi statistiq ma‘lumotlarni tahlil qilish, so‘ngra tashqi muxitda emperik yoki dinamik qatorda bo‘lgan prognozlovchi kattaliklarning qiymatlari aniqlanadi.
Ekstrapolyatsiya usuli vaqt qatorlaridagi boglanish ko‘prok, ya‘ni ekstrapolyatsiya qilishning tarqalgan soxalari aniqlangan hollarda qo‘llaniladi.
Birlamchi tahlil o‘tkazishdan so‘ng to‘gri ekstrapolyatsiya jarayoniga o‘tkazamiz.
Egri chiziqli shakli va uning parametr qiymatlarini bilgan xolda, emperik ma‘lumotlar tashqarisida ya‘ni, kelajak davriga to‘gri keluvchi argument(vaqt)qiymatini aniqlab, konkret vaqtda prognozlash qiymatiga qabul qiluvchi funksiyaning mos keluvchi qiymati aniqlanadi.
Berilgan prognozlash usuli, odatda, egri chiziqli shaklini to‘gri aniqlanganda, qonuniyatlarni to‘gri aks ettiruvchi emperik ma‘lumotlarning o‘zgarishi to‘grisida juda yaxshi natijalar beradi.
Dinamik qatorni aniqlash uchun dinamik qatorda boglanish zichligini ko‘rsatuvchi koeffitsiyent hisoblanadi
r_yx
r_yx ning qiymati –1 dan +1 gacha qiymatni qabul qiladi.
Musbat qiymat to‘gri, manfiy qiymat teskari boglanishga tegishli ekanini ko‘rsatadi. r_yx 0,7 bo‘lgan qiymatda trend barqaror bo‘ladi.
Aks holda dinamik qator tendensiyasi barqaror bo‘lmaydi. r_xy qiymati (0) ga yaqin bo‘lgan holda korrelyatsion boglanish yo‘qligi to‘grisida fikr yuritiladi.
Тendensiyaning barqarorligi aniqlangan holda dinamik qator ikki tashkil etuvchiga ajratiladi.
yqy_tqe_t (tq1,2,…n)
Bu yerda: y_t, tendensiyaning taraqqiyoti (trend); e_t ayrim sabablarga ko‘ra xarakat natijasida yuzaga keluvchi qoldiq elementlar.
Dinamik qatordagi elementlarning miqdoriy tavsifini aniqlash uchun vaqt davomida ob‘ekt tendensiya taraqqiyotining eng ma‘qul ko‘rinishini ifodalovchi trend xisoblab chiqiladi. So‘ngra qolgan elementlarning egiluvchanlik qiymatiga baho beriladi. u_tqaqb_t chiziqli regretsiya parametrlari eng kichik kvadratlar usuli orqali hisoblanadi.
Bu usulning ma‘nosi boshlangich vaqt qatori nuqtasidan ayirmani minimizatsiya qiluvchi trend usuli parametrlarini qidirib topishdan iboratdir. Bunday holda ayirmaning kvadrati summasi olinadi:
S min
Bu yerda: Yt-boshlang‗ich qatorning saqlanish ahamiyati;
Yt-boshlang‗ich qatorning faktga asoslanish axamiyati; tq1,n. n-kuzatuvlar soni.
Minimizatsiya talabi tenglik (0) nolga tenglashtirilganda bajariladi.
Bunda S minimal bo‘lishi hamda a va v parametrlar quyidagi normal tenglamalar sistemasini qoniqtirishi lozim.
na a
a va v parametrlari taalluqli bo‘lgan sistemani hisoblab, ularning
axamiyatini aniqlaymiz.
U AQSh da ХХ asrning 60-yillarida yaratilgan. U sirtdan so‘rov o‘tkazishga asoslangan. Uning xususiyatlari: sirtqi , anonim, so‘rovlar bir necha bosqichlarda o‘tkaziladi, teskari aloqa mavjud, birinchi turdan tashqari xar gal ekspertlar oldingi tudagi natijalar xaqida axborot olishadi.
Dastlab ekspertlarga anketalar tarqatiladi, unda muammo izoxlanadi, savollar ro‘yxati va unga javob berish tavsifi keltiriladi .
Ekspert javoblarni qo‘l qo‘ymasdan pochta orqali jo‘natiladi. Тashkilotchilar ekspertlar javoblarini qayta ishlaydi,baxo chiqariladi. Mazmun jihatdan o‘rtachalar, farqlar dispersiya xisoblanadi. Bir oy o‘tgandan keyin 2-tur o‘tkaziladi. Ekspertlarga birinchi tur natijalari bayon qilinib savollar beriladi. Birinchi tur javoblarini inobatga olib ekspertlardan savollaga javob berishi so‘raladi. Javoblar yana umumlashtirilib zarur bo‘lsa yana qo‘shimcha turlar o‘tkaziladi. Agar 3-turdan so‘ng javoblardagi farqlar katta bo‘lmasa so‘rov o‘tkazish to‘xtatiladi. Oxirgi tur natijalari umumlashtiriladi va tugallangan xisoblanadi.
qisqacha xulosa. Ekspert baxolash metodining asosiy vazifasi miqdoriy xarakteristikaga ega bo‘lmagan jarayonlar, ayrim iqtisodiy jarayonlari rivojlantirishning alternativ imkoniyatlari xaqidagi sifat axborotini olishdan, formal va intuitiv metodlarni to‘g‗rilash va o‘zaro uyg‗unlashtirishdan, iqtisodiy jarayonlar prognoziga ma‘lum darajada normativ omillar kiritishdan iboratdir. Ekspertlar guruhini tuzishda ekspertiza muammosini samarali hal qilish umumiy talab xisoblanadi. Muammoni xal qilish samaradorligi ekspertiza ishonchliligini xarakteristikalari bilan belgilanadi.
Kollektiv ekspertiza o‘tkazishda so‘rovning quyidagi asosiy turlaridan foydalaniladi: intervyu, intervyu-anketa, anketalash, aralash anketalash, munozara, kengashish (ong xujumi) metodi. Kollektiv ekspert baxolash natijasi umumlashtiruvchi xujjat ob‘ektni rivojlantirish yo‘llari bayon qilinadi. Ular ichidagi eng oddiy metod komissiya metodidir. Lekin bu metod bir necha nomaqbul xodisalarni bartaraf qila olmaydi. Shuning uchun xiyla aniq ekspertiza metodlariga zarurat tugiladi.
Regretsion taxlil - o‘rganilayotgan tasodifiy harakatning tasodifiy me‘yorini va o‘rganilayotgan mikdoriy o‘zaro munosabatlar o‘rtasidagi boglanishni ishlash uchun ko‘llaniladi. Ya‘ni, tasodifiy va iktisodiy me‘yorlar o‘rtasidagi boglanish regretsiya deb ataladi. Regretsion taxlil–ushbu boglanishning taxlili usulidir.
Regrissiya o‘rtacha natija belgilarining omil belgilari bilan boglikligini ko‘rsatadi.
Prognozlash uchun regression taxlil usuli ko‘lanilayotganda matematik formula tuziladi. U formula prognozlashtirish ob‘ekti bilan birga unga ta‘sir etuvchi bitta yoki bir nechta omillarning boglanishini o‘zida aks ettiradi. Bu usul ishlatilayotgan ob‘ektning xususiyatini taxlil qilishga imkon beradi. Bunda namuna tuzilib, undan so‘ng namunadagi bir ko‘rsatkichning axamiyatini boshqa ko‘rsatkichga bogliqligi hisoblanadi.
Regressiya tenglamasi vazifasiga ko‘ra bo‘linadi.
Masalan,
Тo‘gri chiziqli tenglama. y a0 ai xi
Darajali tenglama y a₀ x_i^ai
Ko‘rsatkichli tenglama. y a₀ a_i^xi va boshqalar.
Bu yerda erksiz o‘zgaruvchi (u) funksiya, erkli o‘zgaruvchi (x) argument bo‘lib keladi.
Erkli variatsiyaning asosiy, xaqiqiy ko‘rsatkichi emperik ko‘rsatkichdan xisobli ko‘rsatkich ayirmasining o‘rtacha kvadratiga teng.
(у1 у1)2
_б (б n k
Bu yerda: u_1-xaqiqiy miqdor;
у₁ - xisobiy miqdor;
n- kuzatishlar soni.
K- regrecciya koeffitsiyenti soni
Absolyut ko‘rinishidagi variatsiya ko‘rsatkichidan tashqari boshqa emperik axamiyatni xisobli axamiyatdan uzoqlashtiruvchi nisbiy ko‘rsatkich xam qo‘llaniladi. Bu quyidagicha yoziladi.