Ómir qáwipsizligi páni haqqinda tu`sinik. (2 saat)

10. Tábiiy ham texnogen qásiyetli ayriqsha jag’daylar hám olardan qorg’aniw.

Jobası

1. 
   Geologiyalk qáwipli jaǵdaylar.
   
2. 
   Gidrometrologiyalık qáwipli jagdaylar.
   
3. 
   Texnogen qásiyetli ayiriqsha jaǵdaylardan qorǵaw.
   
4. 
   Transport , energetika hám communal sistemadaǵi avariyalar.
   
5. 
   Ximiyalıq hám radiatsiyalıqqáwipli obektlerde júz berıwı múmkin bolǵan avariyalar.
   
6. 
   Gidrotexnika imaratlarinda júz berıwı múmkin bolǵan ayrıqsha jaǵdaylar.
   

Geologik káwipli hádiseler (jer silkinıu, kóshki, jemirilıw, shógıw xám b.) Jer silkinıu- jer kabıgında en jokarı mantyasında tosattan kıymıldaular xem jarılıular netiyjesinde juzege keletugın xem tolkınlar korinisindegi uzak aralıkdarga uzatılatugın jer astı silkiniuler xem jer usti kozgalıslar.

Jer kabıgındagı siysmik tolkınlar tarkalıp atırgan orındı jer silkiniu gipotsentr (orayı) delinedi. Jer betiniń gipotsentr ustindegi jayı epitsentr delinedi.

Jer silkiniu kúshi 12 ballı seysmik shkala (MSK-64) menen ólshenedi. Jer silkinıudıń energetik ushın magnitudadan paydalanıladı. Jer silkınıu shártli turde kúshsiz (1-4 ball) kúshli (5-7 ball) hám wayranalar keltiriushi (1 hám onnan artık ball) silkinıwlerge bólinedi.

Jer silkinıudın 4 turi bar tektonik, vulkan, dinudatsion hám antropogen.

Tektonik jer silkiniuler barlık jer silkiniudin 80-85% in kuraydı. Tektonik jer silkiniudin epitsentrı tau payda bolıushı aymaklarında jaylasadı xem tiykarınan eki aymakta juz beredi.

Tınısh okean seysmik aymagı Alyaska, Kamshatka, Kuril aralları, jana Gvineya xem Yaponiyanı óz ishine aladı.

Ali- Gimalay seysmik aymagı Orta jer teńizi, Karpat, Kavkaz hám Oraylık Aziya tau (jınısları auırlık kushi) arkalı Altay, Sayan, Baykal xem İndoneziyanı oz ishine aladı.

Kóshki- tau eteklerinde teńiz, kól xem dáryalar tik qurgaqlıqlarınan topıraq hám taw jınıslarınıń awırlıq kúshi astında páske jıljıydı.

Kóshkinin kóp ushıraytuǵın sebeplerinen biri jan bawırlarının juwılıwı tasirinde ızgarlanıwı jer silkinıw yaki insan xızmeti (partlatıu isleri xem baska) bolıuı mumkin. Kóshki kolemi onlap ham juzlep mn kub metrge, ayrım jagdaylarda odanda asıwı mumkin. Kóshki tezligi jılına bir neshe metrden minutına bir neshe metr bolıuı mumkin. Kóshkinin eń ulken tezligi jer silkinıw waqtına tuwrı keledi. Topıraq jıljıwı turar jay ham islep shıgarıw imaratlarına, injenerlik hám jol imaratlarına, magistral trubaları ham elektr tarmaqlarına zıyan jetkizıwı hám wayran qılıwı menen birge, adamlarǵa jaraqat jetkizıwı hám qurban bolıwına alıp kelıwı mumkin.

Tsunami-tiykarınan suu astı silkiniwler waktında teniz tubi ulken maydanlardın tomenge yaki joqarıǵa jıljıuı natiyjesinde juzege keletuǵın, teniz tolqınınan ibarat kawipli tabiyiy hadiyse.

Gidrometrologik kawipli hadiseler (suw taskını, suw koterilıwı hám sel agımı)
Suu tasknı- kar eriui, kushli jauın, suudın samal jerdeminde kuuıp kelinıuı, muz boleklerinits tnılıuı xem tagı baska xallarda dariya, kol yaki teniz suuları juzi keskin koterılıwı natiyjesinde qurgaqlıqtın, kem bolimi suw astında kalıwı.