Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universitet Jizzax filiali Psixologiya fakulteti

Xalqaro mehnat taqsimoti shakllari va turlari
Xalqaro ixtisoslashuv va xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi xalqaro mehnat taqsimotning mazmun mohiyatini, shakllarini amalga oshirishni belgilovchi mezonlardir.

Ishlab chiqarishni xalqaro ixtisoslashtirish davlatlar o‘rtasida mehnat taqsimotining shakli bo‘lib, u bir turdagi tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlarni mamlakat ichki iste’molidan ortib ishlab chiqarishni markazlashgan asosda o‘sib borishi tushuniladi. Qaysikim, alohida davlatlar konkret tovarlar va xizmatlar (an’anaga ko‘ra, ishlab chiqarish quvvati, kadrlar malakasi, tabiiy resurslar, milliy daromad darajasi, ichki bozor hajmini kengaytirish, mavjud va yangi iqtisodiy aloqalar bilan) ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Ishlab chiqarishni xalqaro ixtisoslashtirishning asosiy turlariga buyumlar (tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish), detallar (alohida qismlar va komponentlar ishlab chiqarish) va texnologik (ayrim texnologik jarayonlar va operatsiyalarni amalga oshirish) jarayonlari kiradi. Ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi ikki yo‘nalish bo‘yicha rivojlanib boradi:

• ishlab chiqarishda (tarmoqlararo, ichki tarmoqlar ixtisoslashuvi) alohida korxonalarning ixtisoslashuvi;

  
  

• xududiy (alohida mamlakatlar ixtisoslashuvi, guruh mamlakatlar, mehnat taqsimoti uchun ma’lum mahsulotlar va ularning qismlarini ishlab chiqaruvchi hududlari).

  
  

Ishlab chiqarishning hududiy xalqaro ixtisoslashuvida esa alohida mamlakatlar va hududlarda ma’lum mahsulotlarni ishlab chiqarish va ularning bir qismini jahon bozoriga chiqarilishini yo‘lga qo‘yilishi tushuniladi.

Xalqaro ixtisoslashuv o‘zining taraqqiyotida bir necha bosqichlarni bosib o‘tgan. XX asrning 30-yillariga kelib jahonda xalqaro tarmoqlararo ixtisoslashuv hukmronlik qila boshladi. Masalan, rivojlangan mamlakatlarda qayta ishlov sanoat tarmoqlari mahsulot ishlab chiqarishiga ixtisoslashadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar esa qazib olish tarmoqlari mahsulotlariga ixtisoslashdi. 1950-1960 yillarda tarmoqlararo ixtisoslashuv yetakchi o‘rinni egallashda davom etdi. Ammo birlamchi tarmok sifatida (avtomobil va traktorsozlik, sintetik buyoklar ishlab chiqarish, poyafzal, soatlar va h.k.) faoliyat ko‘rsatdi. 1970-1980 yillarda ichki tarmoqlararo ixtisoslashuvi birinchi o‘ringa chiqadi. Bu mayda qismlar va texnologik ixtsoslashuvlarni rag‘batlantirish, xalqaro tovar almashinuviga moslashdi. Jahon xo‘jaligida butlovchi va yarim fabrikatlarni ayra boshlash ham katta ahamiyat kasb etadi.

Narsa ishlab chiqarishga, yana mayda qismlar texnologik ixtisoslashuv ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotini belgilab beradi. Xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi taraqqiyoti darajasini aniqlaydi.

Xalqaro kooperatsiya iqtisodiy aloqalar mavjudligi, korxonalarning oddiydan murakkab shakllargacha tuzilgan shartnoma (kontrakt)larini bajarish uchun birgalikda yaratgan va tashkil etgan korxonalarini qamrab oladi. Mehantni taqsimlash shakli sifatida xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi turli mamlakatlar mehnatkashlari mehnatidan ishlab chiqarish jarayonida bevosita va kundalik foydalanishda o‘zaro uzviy harakatni vujudga keltiradi.

Iqtisodiy tabiati bo‘yicha xalqaro kooperatsiya ishlab chiqarish sohasida ishlab chiqarish kuchlari, ilmiy tadqiqotlar, tasarruf qilish va boshqalarda birgalikda belgilangan natijalarni qo‘lga kiritishda huddi shunday sharoitda ishtirokchilar yakka tartibda harakat qilganiga qaraganda kam mehnat sarflab kerakli yutuqga erishadi.

Xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi mehnatining bosh vazifasi-yuksak mehnat unumdorligiga erishish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni ko‘paytirish vositasi bo‘lishdir. Shuningdek, bir necha mamlakatlarning birgalikdagi sa’y-harakatlarini birlashtirmay turib, amalga oshirib bo‘lmaydigan yangi prinsipial vazifalarni hal etishdir. Hozirgi zamon sharoitida jahon xo‘jaligi tizimida xalqaro kooperatsiya taraqqiyotining asosiy tendensiyasi transmilliy kooperatsiyalar (TMK) iqtisodiy hukmronligini kuchaytirishni takazo etadi.

Ishlab chiqarishning xalqaro kooperatsiyalashuvi uzoq oqilona ishlab chiqarish shakli bo‘lib, qaysikim u ixtisoslashgan korxonalar o‘rtasida o‘rnatiladi. Ular esa quyidagi hamkorlik sohalari bo‘yicha ajralib turadi:

• Ishlab chiqarishda texnologik hamkorlik qilish (litsenziya berish va mulkdan foydalanish huquqi, loyiha konstruktorlik hujjatlarni, texnologik jarayonlarni, mahsulot sifati, amaldagi korxonalarni modernizatsiya qilish kabilarni kelishib olish va ishlab chiqish, ishlab chiqarishni boshqarish, takomillashtirish, standartlash, sertifikatlash hamda ishlab chiqarish dasturlarini taqsimlash).

  
  

• Kooperatsiyalashgan mahsulotlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan savdo

  
  

• iqtisodiy jarayonlari;

  
  

• Sotishdan keyin texnikaviy xizmat ko‘rsatish.

  
  

BMT Yevropa kommisiyasi konsepsiyasiga muvofiq sanoat hamkorligi ichida quyidagi shakllar (usullar) ajratiladi:

• «Kompensatsiya bitimi»;

  
  

• Qo‘shma dasturlarni amalga oshirish (ketma-ket va qo‘shma ishlab chiqarish);

  
  

• Kelishilgan ixtisoslashuv;

  
  

• Qo‘shma korxona;

  
  

• Qo‘shma korxonalar shaklidagi kooperatsion hamkorlik;

  
  

• Korporativ tuzilmalarning transmilliy kooperatsiyasi ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvida ishtirok etishi quyidagi natijalardan iborat bo‘ladi:

  
  

• ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi chuqurlashadi, oqilona texnika va texnologiyalarni qo‘llash asosida ishlab chiqarish rentabelligi o‘sadi;

  
  

• muhim ilmiy - texnik vazifalarini hal etish imkoniyati tug‘iladi;

  
  

• bir necha mamlakatlardagi sheriklar bilan yangi murakkab turdagi buyuumlar yaratish muddatlari qisqaradi;

  
  

• marketing faoliyati yengillashadi;

  
  

• eksport yo‘llaridagi savdo to‘siqlari aylanib o‘tiladi yoki tuzatiladi;

  
  

• firmen rejalashtirish imkoniyati kengayadi.

  
  

Jahon iqtisodiyoti taraqqiyotining hozirgi davr bosqichlari axborot texnologiyasiga ega bo‘lgan holda, ishlab chiqarishni yangi texnik baza iqtisodiy tizimiga o‘tkazish bilan harakterlanadi.

Jahon iqtisodiyoti aloqalarining yetuklik darajasi tovar aynlanmasi (tovarooborot) va moddiy ishlab chiqarish sur’atlari o‘sishiga nisbatan belgilanadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga tovar aylanmasi tarkibi, oldi –sotdi bitimlari salmog‘i haqida ma’lumotlar dalil bo‘ladi. Bular mehnat va kapital bozorida, jahon narx dinamikasi, tovarlar xizmatlari, mablag‘lar harakatiga yo‘naltirilgan ishlarda namoyon bo‘ladi.