So’nggi bir necha yillar ichida genomlarni tahrirlash uchun TALEN, Zinc Finger va CRISPR/Cas9 (inglizcha CRISPR - Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats, o’zbek tilida - muntazam guruhlarda joylashgan qisqa palindromik takrorlar) kabi yangi texnologiyalar vujudga keldi.
Genomni tahrirlash texnologiyalari. Ushbu yaqinda paydo bo’lgan tizimlar allaqachon genom muxandisligining samarali va ishonchli texnologiyalariga aylanib ulgirdi. Bu innovatsion texnologiyalarni zamonaviy biologiyaning asosiy model ob’ektlari genomlarini tahrirlashda hamda genomlarning funktsional skriningi, odam irsiy kasalliklari hujayra modellarini yaratish, epigenomikasini o’rganish va hujayrada sodir bo’ladigan jarayonlarni vizualizatsiya qilishda qo’llaniladi.
Genomni tahrirlash tizimlarining asosiy yo’nalishlari.
Yangi avlod texnologiyalari: Zinc Finger, TALEN, CRISPR. Zinc-finger texnologiyasi.
Fok I - endonukleazalar domeni bilan bog’langan oqsil domeninig “Rux barmoqchalari” tipi sayt-spetsifik nukleaza sifatida faol bo’lib DNKni in vitro sharoitida qat’iy belgilangan uchastkalarini o’ta aniqlikda qirqishi allaqachon 1996 yilda birinchi marta ko’rsatib berilgan edi. SHu kabi ximerik oqsillar modulli strukturaga ega bo’lib har bir “rux barmoqchalari” domeni bir nukleotid tripletini taniydi (Zinc-finger Nuclease, ZFN).
Shuning uchun genomni tahrirlovchi yangi texnologiyalar topish maqsadida faol izlanishlar davom etdi. So’nggi yillarda bu izlanishlar genomlarni tahrirlash imkonini beruvchi yangi instrumentlarning yaratilishiga sabab bo’ldi
TALEN texnologiyasi. Bu tizimlar - TALEN (Transcription ActivatorLike Effector Nucleases, ya’ni transkriptsiyani faolllashtiruvchilarga o’xshash effektor nukleazalar) va CRISPR/Cas9 (Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats, ya’ni - muntazam bir-biridan bir xil uzoqlikda joylashgan qisqa palindromik guruhlar takrorlari).
Hozirgi kungacha genomni taxrir qilish uchun quyidagi tizimlar sayt-spetsifik nukleazalar yordamida ishlab chiqilgan:
