Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti jahon tarixi

YAngi Ossuriya podsholigining yuksalishi. Mil. avv. X asr oxirlarida tarixda “Ossuriya renesansi” deb nom olgan davr boshlandi. Yuqorida ta’kidlanganidek, podsho Ashshur-dan II mamlakat taraqqiyotini qayta yo‘lga qo‘yadi. Natijada ossuriyaliklar Shimoliy Mesopotamiyada o‘z hukmronliklarini qayta tikladilar va faol istilochilik yurishlarini boshlash uchun zamin yaratdilar. Bu vaqtda Ossuriya armiyasi o‘zining yuqori darajada tashkil etilganligi, qurollanish darajasi va jangovor qobiliyati bilan Old Osiyoda birinchi o‘ringa chiqib oladi. Ossuriya podshosi Ashshurnatsirpal II (mil. avv. 884-859- yy) davrida dastlab shimoli-g‘arbga- Dajla qirg‘oqlariga yurish qiladi. Mil. avv. 882- yil Xulay boshchiligidagi qo‘zg‘olonni shafqatsizlik bilan bostiradi. So‘ngra O‘rtayer dengizi
qirg‘oqlariga yurish qiladi. O‘zining qarorgohini yangi poytaxti Kalxu (Kalax)ga ko‘chiradi hamda Bit-Zamani o‘lkasi podshosi Ilanu boshchiligidagi qo‘zg‘olonni bostiradi va ichki nizolarga chek qo‘yadi.
Ashshurnatsirpal II podsholigi darida Ossuriya yana imperiyaga aylanadi. U Nineviya shahrini davlatining shimolidagi tayanch nuqtasiga aylantirdi. Dajla daryosi qirg‘oqlarida Kalxu shahrini qayta tiklab, poytaxtga aylantirdi. Ashshur shahridan mohir ustalar va bog‘bonlar olib kelinib, shahar obodonlashtirildi. Hukumatni ham shu erga ko‘chiradi. Mil. avv. 876- yilda Ossuriya qo‘shinlari Finikiya qirg‘og‘iga chiqdilar. Salmanasar III (mil. avv. 859-824 -yy) Suriyaga yangi harbiy yurishni amalga oshiradi. Bu hududda Ossuriyaning ekspansiyasiga qarshi bir necha shahar-davlatlarning Damashq podsholigi boshchiligidagi ittifoqi tashkil topadi. Suriya, Falastin, Finikiya, Kilikiya va Damashqning birlashgan qo‘shinlari ossur qo‘shinlarini jangda mag‘lubiyatga uchratdilar (mil. avv. 853-yil Oront daryosi yonidagi jang). Mil. avv. 845-yilda Salmanasar III 120 ming kishilik qo‘shin bilan Suriyada yana jang harakatlarini boshladi. Lekin bu harbiy harakatlar ham muvaffaqiyatli chiqmadi. Ossuriyaliklar vaqtinchalik Suriyadan chekinishga majbur bo‘ldilar. Ammo tez orada ittifoqchi shahar-davlatlar o‘rtasida kelishmovchiliklar boshlanib, ossurlar bundan juda yaxshi foydalandilar hamda mil. avv. 841-yilda harbiy harakatlarni qayta boshlab, Suriyada o‘z hukmronliklarini o‘rnatishga erishdilar. Mil. avv. 840- yildagina Frot daryosi ortiga 16 ta harbiy yurishdan so‘ng, Damashq podsholigi bo‘ysundiriladi. G‘olibona yurishlar boy o‘ljalarni qo‘lga kiritish imkoniyatini tug‘dirdi. Ossuriya hukmdorlari Ashshur va Kalxu shaharlarida ulug‘vor saroy va ibodatxonalar bunyod qildilar. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishni yangi bosqichiga chiqadi.
Mil. avv. 824 -yilga kelib, podsho Salmanasar III ga qarshi uning o‘g‘li Ashshur-dan boshchiligida Ossuriyaning 27 shahari birlashib, isyon ko‘taradi. Ayni shu payt hukmdor olamdan o‘tadi. Taxt vorisi etib boshqa farzandi Shamshi- Adad V (Bobil malikasining eri) ni tayinlab ketadi. Ammo tez orada Ashshur-dan ukasini quvib yuborib, taxtni egallaydi. Shamshi-Adad V Bobil podsholigiga
qochib ketadi. Bobil podshosi Marduk-zakir-shumi (qaynotasi) bilan kelishuv imzolab, Ashshurni zabt etdi. Ammo Bobil rahnamoligida podsho unvonidan pastroq darajadagi unvonga sazovor bo‘ladi. Shunday bo‘lsada Ossuriya ichki va tashqi siyosatni mustaqil amalga oshirar edi.
Ossuriya o‘zining iqtisodiy, harbiy qudratini qayta tiklab, siyosiy markazlashuv va barqarorlikka erishdi. Istilochilik urushlari natijasida Ossuriya iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan xomashyo (metall va yog‘och)ga boy bo‘lgan hududlar egallandi. Natijada qullar mehnatiga ehtiyoj tez o‘sa boshlaydi. Ossuriyaning istilochilik urushlari olib borishining yana bir sababi, mamlakat quruqlik va dengiz savdo yo‘llari kesishgan hududda joylashgan edi.
Ossuriya Kichik Osiyo va asosan, O‘rtayer dengizining sharqiga o‘z ta’sirini kuchaytirishga urindi. Bu hududlarda savdo-hunarmandchilik, dengiz savdosi keng yo‘lga qo‘yilgan, tabiiy boyliklarga boy edi. Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘oqlaridan muhim xalqaro savdo yo‘llari o‘tgan bo‘lib, bu yerda boy savdo – hunarmandchilik markazlari Tir, Sidon, Arvad, Bibl, Damashq va Karxemish kabi shaharlar mavjud edi.
Mil. avv. 783- yili Ossuriya podsho taxtiga Salmanasar IV o‘tirib, to‘qqiz yil hukmronlik qiladi. Uning boshqaruvi davrida Ossuriya armiyasi avvalgi g‘alabalarga erisha olmaydi. Aksincha tashqi dushmanlardan himoyalanishga majbur bo‘ladi. Damashq shahri oromiy davlatining poytaxtiga aylangan bo‘lib, kuch qudrati yanada oshgan edi. Bu davlat hatto Ossuriyaga ham tazyiq o‘tkazganligi manbalarda ta’kidlanadi. Ushbu urushlardan birida Ossuriya hukmdori Salmanasar IV, Isroil hukmdori Ieroam II bilan ittifoq tuzib, oromiylarga qarshi harakat olib boradi. Ossuriya davlatining shimolida xurritlar va urartlar ham xavf tug‘dira boshlashdi. Podsho Salmanasar IV ning vorislari davrida urartuliklar Ossuriyaning katta hududlarini egallashga muvaffaq bo‘lishgan. Mil. avv.VIII asrda Ossuriya vaqtincha iqtisodiy tushkunlikka yuz tutadi. Ichki ziddiyatlar, qo‘zg‘olon va isyonlar boshlanadi. Ossuriya uzoq vaqt olib borilgan urushlar natijasida zaiflashib qoladi.
Ossuriyaning qayta yuksalishi mil. avv. 746-727- yillarda hokimiyatni to‘ntarish yo‘li bilan olgan Kalxu hokimi harbiy boshliq Pul (taxtdagi ismi podsho Tiglatpalasar III) davrida boshlandi. Kuchli sarkarda, Tiglatpalasar III podsho hokimiyatini mustahkamlash uchun qator islohotlar o‘tkazadi. U Ossuriya tarkibidagi o‘lkalarni kichik-kichik noibliklarga bo‘lib yuboradi. Viloyat hokimlari ustidan markaziy hokimiyatning nazorati o‘rnatilib, noiblarning vazifalari cheklanadi.
Podsho Tiglatpalasar III davlatdan maosh oladigan kuchli muntazam qo‘shin tuzadi va ko‘ngillilarni harbiy xizmatga chaqirmay qo‘yadi. Ossuriya armiyasiga aholining o‘rta va past tabaqalari xizmatga tortiladi. Qo‘shinlar bir necha qismlarga bo‘lingan edi. Ya’ni, piyodalar qo‘shinda ko‘pchilikni tashkil qilib, engil va og‘ir qurolli qismlarga bo‘lingan edi. Qo‘shinda avvalgidek jang aravalaridan foydalanib kelingan. Keyinchalik otliq qismlardan keng foydalanila boshlandi.
Undan keyin taxtga o‘g‘li Salmanasar V (mil. avv. 727-722- yy) o‘tiradi, uning hukmdorlik davri haqida ma’lumotlar kam keltirilgan. Ichki siyosatda Salmanasar V poytaxt Ashshur aholisiga, boshqa shaharlar qatori turli soliq va majburiyatlarni yuklaydi, bu esa poytaxt aholisi tomonidan o‘z huquqlariga nisbatan hurmatini yo‘qotadi. Tashqi siyosatda esa podsho Salmanasar V besh yil davomida Finikiya shahri Tirni qamal qiladi, shu yillar arafasida o‘lpon to‘lashdan bosh tortgan Isroil davlatini yo‘q qilishga qaror qiladi, lekin hukmdorni o‘zi bu urushda halok bo‘ladi.
So‘ngra Ossuriya taxtini mashhur Sargon II (mil. avv. 722-705- yy) egalladi. Hukmronligining dastlabki yillarida yangi podsho Bobil va Elam ittifoqiga qarshi yurish qiladi. Garchi, bu yurishlarda muvaffaqiyatsizlikka uchrasada, chegaradagi Der shahri Ossuriya tarkibida qoladi. So‘ngra Sargon II mil. avv. 721- yilda Isroilga qarshi yurish boshladi va mamlakatni talon-taroj qilib, aholisini Ossuriyaga asir qilib olib ketadi. Yaqin Sharq yerlari ossurlar tomonidan birin- ketin vayron qilinadi.
SHundan keyin Sargon II Suriyaning Xamat shahri hukmdorini asir olgach, uni Ashshurga olib keladi. So‘ngra Karkar shahrini ishg‘ol qilib, talon-tarojdan keyin, shaharga o‘t qo‘yadi. O‘rta er dengizida Kipr orolidagi ioniyalik yunonlarni o‘lpon to‘lashga majbur qiladi. Nineviya shahri yaqinida o‘ziga yangi poytaxt Dur- SHarrun (Sargon shahrini) ni qurdiradi. Mil. avv. 714- yilda Urartuga qarshi urush boshlaydi. U mazkur harbiy yurishga puxta tayyorlanib, Urartu davlatiga sharq tomondan kirib boradi va ularning podshosi Rusa I ni jangda engadi. Ushbu harbiy yurish olti oy davom etib, Sargon II ning g‘alabasi bilan tugaydi. Ushbu g‘alaba uning buyukligini yuqori shohsupaga olib chiqadi. Ossuriya hukmdori qarorgohiga Misr, Efiopiya, hatto Arabistondan elchilar tabriklar bilan kelishadi.
Keyinchalik Sargon II mil. avv. 710- yili Bobilga yurish boshlaydi. Bu yurishda Sargon II deyarli jangsiz ikki hukmdor xaldeylar podshosi Merodax- baladan va Elam podshosi Shutruk-Naxxunte II ni bo‘ysundiradi. Bu voqealardan keyin Sargon II yirik Ossuriya imperiyasini tuzgan ikkinchi Sargon sifatida tarixga kiradi. Bobilni ishg‘ol etib besh yil o‘tgach, Sargon II vafot etadi.
Sargon II dan so‘ng taxtga uning o‘g‘li Sinaxxerib (mil. avv. 704-681- yy) keladi. Ossuriyaga qaram yerlar ozod bo‘lishni istar edilar. Birinchi bo‘lib Bobilda, zodagon Merodax-baladan rahbarligida qo‘zg‘olon boshlanib ketadi. Bobilliklar xaldeylar, oromiylar va elamliklar bilan ittifoq tuzadilar. Birlashgan qo‘shin ossurlarga qarshi Kish shahri tomon yurish qiladi. Ammo Sinaxxerib ularning birlashgan qo‘shinini mag‘lubiyatga uchratadi. Merodax-baladan esa qochishga majbur bo‘ladi. Ossur qo‘shini Bobilga kirib keladi. Podshoni buyrug‘i bilan isyonda qatnashgan odamlarga tegishli ekinzorlar yo‘q qilinadi. Ko‘plab asirlar Ossuriyaga olib ketiladi. U poytaxtni Nineviyaga ko‘chirdi.
Ko‘p o‘tmay Falastinda, Ekron shahri isyon ko‘taradi, uning ortidan Finikiyaning Tir va Sidon shahar-davlatlari Ossuriyaga bo‘ysunmay qo‘yadi. Bu orada Misr yordamiga ishongan Yahudiya podshosi Xizikiya ham Ossuriyaga qarshi chiqadi. Sinaxxerib esa, tezlik bilan isyonlarni bostirishga kirishadi. Yahudiya poytaxti Quddus (Ierusalim) shahri qamal qilingach, Xizikiya ossurlarga 11 tonna kumush va 1 tonnaga yaqin oltin miqdorida o‘lpon to‘laydi. Sinaxxerib
o‘z qo‘shinlarini misrliklarga qarshi yo‘naltiradi, ikki armiya Eltekey yonida uchrashadi. Afsuski jang natijalari bizga malum emas. Shunday bo‘lsada Misr qo‘shini ortga qaytib ketadi. So‘ngra podsho Sinaxxerib isyon ko‘targan Ekron shahrini egallaydi va Quddusni uzoq qamal qiladi. Yahudiya yerlari esa talon-taroj qilinadi. Ammo, ossur qo‘shini orasida vabo kasalligi tarqaladi, natijada Quddus zabt etilmay qoladi. Yangi Ossuriya podsholigining hukmdorlari somiy qabilalaridan, oromiylardan bo‘lgani uchun butun davlatda va Mesopotamiyada oromiy yozuvi va tili keng tarqaladi.
Kuchli harbiy qo‘shin ossuriyaliklarning asosiy tayanch kuchi bo‘lgan. Agar avvallari har bir harbiy askar, davlat tomonidan ajratib berilgan yerda dehqonchilik bilan shug‘ullangan bo‘lsa, Yangi Ossuriya podsholigida harbiylar mamlakat xazinasidan maosh olar edi. Ular asosan temirdan yasalgan qurollar bilan ta’minlanganlar. Shaharlarni qamal qiladigan, qal’a devorlarini buzadigan moslamalar bilan ham qurollanganlar. Ossuriya hukmdorlari harbiy siyosati o‘ta shafqatsizligi bilan ajralib turgan, qarshilik qilgan shaharlar aholisi qilichdan o‘tkazilgan. Isyon rahbarlari esa asirga olinib, qiynoqqa solinib, qatl qilingan. Bundan ko‘zlangan maqsad bo‘ysundirilgan xalqlarni qo‘rquvda saqlab turishdan iborat edi. Shuning uchun Ossuriya poytaxti Nineviyani “Qonga botgan shahar” deb ta’riflashgan. Agar avvalgi Ossuriya hukmdorlari zabt etgan shahar va hurmat yuzasidan xalqlarni bosh xudolarini sharafiga qurbonliklar keltirishsa, Yangi Ossuriya hukmdorlari aksincha zabt etilgan xalqlar ibodatxonalarini butunlay vayron qilib tashlab, aholisi boshqa o‘lkalarga surgun qilinar edi.
Bunga Sinaxxeribning Bobil va Elamga qarshi urushi yorqin misol bo‘la oladi. Masalan Sinaxxerib uzoq qarshilik qilgan Bobilni egallab, uni vayron qiladi va shahar suvga bostiriladi.
Vaqt o‘tishi bilan Ossuriya Kichik Osiyoning janubi-sharqi ustidan hukmronlikni qo‘ldan chiqaradi. Mil. avv. 681- yili Nineviyada, Nabu (hattotlar homiysi ) xudosiga qurbonlik keltirish marosimi paytida Sinaxxerib ikki kichik o‘g‘li tomonidan o‘ldiriladi.
Podsho Asarhaddon (mil. avv. 680-669- yy) davrida vayron qilingan Bobil qayta tiklanadi. Bobil garchand qaram bo‘lsada, Ossuriya bilan ittifoqda bo‘lgan alohida podsholik sifatida tan olinadi. Asarhaddon Eron yerlarining shimoliy- g‘arbida yashagan skiflar bilan mil. avv. 672 -yilda ittifoq tuzadi. Suriya hududi qayta zabt etiladi. So‘ngra Nil bo‘ylariga harbiy yurish uyushtiriladi, va ichki urushlardan charchagan Misr vaqtincha bo‘ysundiriladi. Ossuriya ulkan ko‘p millatli imperiyaga aylanadi.
Ma’muriy jihatdan Yangi Ossuriya hukmdorlari bosib olingan hududlarni mayda ma’muriy birliklarga bo‘lib tashlaganlar. Ossuriyaliklarning asosiy maqsadi kelajakda bu hududlarni imperiya tarkibidan ajralib chiqishini oldini olish bo‘lgan. Bundan tashqari ma’muriy birliklarga noib qilib, farzand qoldirish qobiliyatiga ega bo‘lmagan saroy og‘alaridan hukmdorlar qo‘yilgan edi. Asosiy maqsad keyinchalik yangi kichik hukmdorlar sulolasi paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik bo‘lgan.
Asarhaddonning vorisi Ashshurbanipal (mil. avv. 669-629 -yy) bosqinchilik yurishlari natijasida tashkil topgan ulkan imperiyani saqlab qoladi. U hatto Elamga ham g‘olibonona yurish uyushtiradi. Ammo podsho Ashshubanipal hukmronligining so‘nggi yillarida imperiyaning yemirilishi boshlandi. Ashshurbanipal mil. avv. 627- yilda vafot etdi. Janubda Nabopalasar boshchiligida xaldeylar isyon ko‘taradi.
Bobil va Midiya podsholiklari birgalikda Ossuriyaga qarshi ittifoqda, mil. avv. 614 -yilda Ashshurni, mil. avv. 612- yilda Nineviyani zabt etib vayron qiladilar. Mil. avv. 605 -yilda Ossuriya davlati butunlay tugatiladi. Uning yerlari Bobil va Midiya tomonidan bo‘lib olinadi.