Mirzo Ulug’bek nomidagi

2. Tarixiy hujjatlarni baholash va Milliy arxivga topshirish mexanizmi. “Arxiv hujjatlari markazi to‘g‘risida”gi qonunning matni ishlab chiqilib, hukumat, parlament quyi va yuqori palatalarida ko‘rib chiqilib, tasdiqlanib, kuchga kiritilishi bu yo‘lda yana bir qadam bo‘ldi. 1966 yilning tir (iyun-iyul) oyida janob Porham va doktor Xoshbin muharrirligida ushbu qonun loyihasi tayyorlandi. U "Arxiv hujjatlari markazi" emas, balki "Eron milliy hujjatlar tashkiloti" deb nomlangan. U o'sha paytda misli ko'rilmagan sxema bo'yicha tuzilgan. Qonun matni mualliflarining uzoqni ko‘ra bilishi tufayli u shunday tuzilganki, ma’qullansa, Arxiv hujjatlari markazi va Milliy arxiv fondini tashkil etish ko‘zda tutilgan. Gap shundaki, davlat mutasaddilari kelgusida tarixiy, sotsiologik va iqtisodiy tadqiqotlar olib borish uchun Milliy arxivga tarixiy hujjatlarni saqlash markazi sifatida ahamiyat bermagan. Ularning yagona maqsadi Hukumatni davlat idoralarining to'plangan hujjatlari bo'yicha xarajatlar yukidan ozod qilish edi. Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu matn tuzilganidan keyin har oyda yoki ikki oyda bir marta o'zgartirilishi va tuzatilishi kerak edi va 1967 yildagi 13 ta tuzatishdan so'ng, paragraflar soni 22 dan 17 taga qisqartirildi. 1968 yilda ushbu loyiha Hukumatga taqdim etildi va sakkiz oy o'tgach, 1968 yil 27 iyunda u nihoyat tasdiqlandi.
Eslatib o‘tamiz, Hukumatga taqdim etilganidan so‘ng mazkur matn yana bir bor qayta ko‘rib chiqildi va ma’qullangandan so‘ng parlament quyi palatasiga yuborildi. Ushbu qonun loyihasi uch yil davomida parlamentning turli komissiyalarida ko'rib chiqilib, tuzatish va qayta ko'rib chiqildi va sakkiz modda va olti eslatmaga qisqartirilgandan so'ng, 1970 yil 5 avgustda nihoyat qabul qilindi. Bu sana Eron milliy hujjatlariga ko'ra Tashkilotning tashkil etilgan sanasi hisoblanadi. Shu vaqtdan boshlab bu muassasaning amaliy faoliyati qonunda belgilangan vazifa va burchlarga muvofiq Tehron markazidagi maxsus ijaraga olingan binoda boshlandi.
Eron Milliy arxivini tashkil etishda olimlar, ayniqsa, Ikkinchi jahon urushidan so‘ng, mamlakat ilmiy-ma’rifiy markazlari faoliyati faollashganidan keyin muhim hissa qo‘shdilar. Birinchi bo‘lib yangi turdagi ilmiy-ma’rifiy markazlar bilan tanishishga muvaffaq bo‘lganlar qatorida Politexnika instituti talabalari ham bor edi. Pahlaviyni Yevropaga o‘qishga yubordi. Milliy arxiv Eron ilmiy jamoatchiligining diqqatini tortgan tadqiqot markazlaridan biri edi. 1953 yildan boshlab Parijdagi Chart maktabi bitiruvchisi, arxiv ishi bo‘yicha ta’lim olgan doktor Muhsin Szabo kabi shaxslar ilm-fan va ta’lim sohasiga kirib kelishdi. Vataniga qaytgach, ushbu kursdan dars bera boshlaydi va “Arxiv ishi asoslari”³ nomli kitobini nashr ettiradi. 1958-yilda “Milliy arxivlar to‘g‘risida”gi qonun loyihasini ishlab chiqishda ham faol ishtirok etgan va haqli ravishda Eron milliy arxivining asoschilaridan biri hisoblanadi. Yana bir ko‘zga ko‘ringan shaxs bu universitetda uzoq yillar dars bergan va Tehron universiteti markaziy kutubxonasiga rahbarlik qilgan Iraj Afshor edi.
1958 yildan boshlab Iraj Afshar doktor Muhsin Sabo, Abdulhusayn Miftoh, Husayn Shohshahoniy va Ollohyor Solihlar bilan birgalikda Milliy arxiv va u
³Dayani Muhammadhusayn. Arxivga kirish. Mashhad: Firdavsiy universiteti nashriyoti, 1998

toʻgʻrisidagi qonun loyihasini tayyorlashda faol ishtirok etdi. Tajribali mutaxassis sifatida umrining oxirigacha (2011 yil fevral) mamlakatimiz Milliy arxivida ilmiy maslahatchi lavozimida ishlagan.

Eron Milliy arxivini yaratishdagi navbatdagi faol ishtirokchi doktor Sirus Porham (1928 yilda tug‘ilgan) bo‘lib, hozirgacha Milliy arxiv maslahatchisi va hujjatlarni yig‘ish bo‘yicha ishchi guruh a’zosi hisoblanadi. Sirus Porxem 1953 yilda Berkli universitetini (AQSh) tamomlagan va vataniga qaytgach, ingliz tilida nashr etilgan Eron matbuoti bilan hamkorlik qilgan. 1964-yilda Eron tashqi maʼmuriy kengashiga ishga qabul qilindi va unga Eron milliy arxivi toʻgʻrisidagi qonun loyihasini ishlab chiqish va uni amalga oshirish vazifasi yuklandi. Arxiv ishi tajribasini o'rganish uchun Porham hukumat tomonidan Angliya va AQShga 9 oy muddatga yuborilgan. Eronga qaytgach, u amalga oshirilgan ishlar bo‘yicha to‘rtta hisobot shaklida o‘z loyihasini hukumatga taqdim etdi. U o‘zining katta tajribasi va donoligi tufayli ham hukumat, ham ilmiy doiralar tomonidan taklif etilgan g‘oyalarni birlashtirib, ularni Milliy hujjatlar tashkiloti deb nomlangan yagona organga aylantira oldi. Milliy arxiv tashkil etilgandan so‘ng, u 1970-1979 yillarda unga rahbarlik qildi, so‘ng pensiyaga chiqish uchun ariza berdi. Sirus Porham Eron milliy arxivini yaratish va rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan.