Model anlayışı. Modelləşdirmənin mahiyyəti

Modelləşdirmənin   formaları.  Modellərin təsnifatı.Modellərin dayanıqlığı.  

Modellərin formalarına görə  dəqiqlik dərəcələrini  nəzərə  almaqla,zaman  faktoruna  görə, həyata  keçirilmə  üsulu  baxımından  və s. əlamətlərə  görə  təsnifatını  vermək  mümkündür.

     Modelləşdirmə  üsullarını  şərti  olaraq  2  böyük  qrupda  birləşdirmək olar: maddi və ideal  modelləşdirmə. Maddi  modellər  təbii  və  ya  süni  mənşəli hər  hansı  maddi  obyektlərdə  təzahür  olunur.İdeal  modellər  isə  insan  təfəkkürünün  məhsuludur,belə  modellərlə  əmliyyatlar  insanın  şüurunda  həyata  keçirilir.

     Maddi modelləşdimə  üsullarında  tədqiqatlar   öyrənilən  obyektin   əsas  həndəsi, fiziki,dinamik  və  funksional  xarakteristikalarını  əks  etdirən model əsasında  aparılır.Maddi  modelləşdirmə  üsulları  2 əsas  qrupa ayrılır: fiziki  modelləşdirmə və  analoq  modelleşdirmə.

    Fiziki  modelləşdirmədə  real obyekt  onun  böyüdülmüş  və ya  kiçildilmiş  surətil

ə.əvəz.olunur.və.tədqiqat  da  onun  üzərində  aparılır.Öyrənilən  proses  və  hadisələrin  xassələri  sonradan  oxşarlıq nəzərriyəsi  əsaslında  modeldən obyektə  köçürürlür.Fiziki  modellərlə  obyekt – orijinal  eyni  təbiətli  maddi obyektlərdi  və  eyni  qanunlara tabedir. Belə  modellər  texniki  elmlərdə  güniş  yayılmışdır: astronomiyada, hidrotexnikada, arxitekrurada,təyyarəqayırmada  və s. Fiziki  model adətən  bir  və ya  bir  neçə  obuektə  aid  olur.Ona  görə  də  universal  xarakter  daşımır.

Analoq modelləşdirmə   fiziki  təbiətlətləri müxtəlif  olan,lakin  formal  cəhətdən  eyni  cür  ifadə olunan (eyni  riyazi  tənliklərlə,məntiqi  sxemlərlə  və s.) proseslər  və  hadisələrin  analogiyasına  əsaslanır. Ən sadə  misal,  mexaniki   rəqsərin  eyni  diferensial  tənliklərlə  təsvir  edilən  elektrik  sxemlərinin  köməyi  ilə   öyrənilməsidir.Belə  modelləşdirmədə  müxtəlif  hadisərə  aid  olan  tənliklərin  oxşarlığı  əsas  təşkil  edir.

      Əgər  müxtəlif  təbiətli  iki  obyektin   riyazi  oxşarlığı  faktı  müəyyən  olunmuşdursa,onda bir  obyektin  (modelin)  uyğun  fiziki  xüsusiyyətlərindən  digər  obyektin  (orijanalın)  tədqiqatı  üçün  istfadə  edilə  bilər.

       Qeyd  edək  ki,  maddi  modelləşdirmənin  hər  iki  tipindən  modellər  ilkin  obyektin maddi  inikaslarıdırlar  və  modekllə  orijinal öz  həndəsi, fiziki  və başqa  xarakterisikaları ilə  bir-birinə  bağlıdırlar.Belə ki, tədqiqat  prosesi təbii  eksperimentdən  ibarət olub,modelə  maddi  təsirlərlə  sıx  bağlıdır.

       İdeal modelləşdirmə  maddi  modelləşdirmədən  prinsipial  fərqlənir.Belə  modelləşdir

mə  obyektlə modelin  analogiyasına  deyil, idealın (fikrinin)  analogiyasına  əsaslanır  və  nəzəri  xarakter  daşıyır.İdeal  modellər  sinfi  hər  şeydən  əvvəl  real  həqiqəti  formalaşdırmaq  dərəəsinə görə  fərqlənən  kifayət  qədər müxtəlif  modelləri  birləşdirir.Elmi  idrakda  ideal modelləşdirmənin  əsas  iki  tipini  fərqləndirirlər: intuitiv  modelləşdirmə  və  işarə  modelləşdirməsi.

      İntuitiv  modelləşdirmə dedikdə  obyekt  haqqında  formalizə edilə  bilməyən  və  ya  ona  ehtiyacı  olmayan   intuitiv  təsəvvürlərə  əsaslanan  modelləşdirmə  başa  düşülür.Bu  mənada  məsələn,  hər  bir  insanın  həyat  təcrübəsi  ətraf  aləmin  intuitiv  modeli  sayıla  bilər.

     İşarə  modelləşdirməsi  müəyyən  növ  işarələrdən  (sxemlər,qrafiklər,çertyojlar,düsturlar,simvollar  yığımı  və  s.)  və  işarə  çevirmələrindən  model  kimi  istifadə  edilməsinə  əsaslanır.İçarə  modelləşdirməsinin  mühüm  növlərindən  biri  riyazi  modelləşdirmə  sayılır.

    Riyazi  modelləşdirmədə  obyektin  tədqiqi  riyaziyyat dilində formulə  edilmiş  model  vasitəsilə   bu  və  ya  digər  riyazi  üsullardan  istifadə  etməklə  həyata  keçirilir.Riyazi  modelləşdirməyə  klassik  misal   mexanikanın  əsas  qanunlarının  riyazi  vasitələrlə  təsviri  və  tədqiqidir.

       Baxılan  növ modellərlə  yanaşı  dinamik  və  statik,makrotip  və mikrotip,diskret  və  kəsilməz,determinə  olunmuş  və  stoxastik,tam  və tam  olmayan  və  s. modellərdən  də  danışmaq  olar. Əsas olan budur ki,  bir  tədqiqat  üsulu  kimi  modelləşdirmə  özündə  iki  ardıcıl  mərhələni  birləşdirir: modelin  qurulması  prosesi  və  modelin  köməyi  ilə  obyekt — orujinalın  öyrənilməsi  prosesi. Bu  mərhələlər   qarşılıqlıdırlar  və  modelin  qnoseoloji   əhəmiyyətini  şərtləndirir. Onlar  müxtəlif  tip  modellərdə  müxtəlif  dərəcədə  təmsil  olunmuşlar.

Моделлярин тяснифаты.

1. 
   Zaman faktorunun nəzərə alinmasına görə təsnifat