Modul VI. Ta’lim sifatini nazorat va baholashni tashkillashtirish

Test turlari va test topshiriqlari shakllari
Agar testlarni turkumlashda ularning qoʻllash maqsadi va vazifalariga asoslanadigan boʻlsak, psixologik testlardan boshqa barcha testlarni quyidagi uch guruxga ajratish mumkin:intellektual rivojlanish darajasini aniqlovchi testlar pedagogik testlar; muayyan kasbga yaroqlilikni aniqlovchi testlar; Fanning mazmunidan kelib chiqqan holda biz faqat pedagogik test haqida toʻxtalamiz. Adabiyotlarda bunday test topshiriqlarining quyidagi shakllari bayon etiladi .Birdan-bir toʻgʻri javobi boʻlgan yopiq topshiriqlar;bir necha toʻgʻri javoblari nazarda tutilgan yopiq topshiriqlar;bitta soʻz (yoki soʻzlar) tushirib qoldirilgan gapdan tashkil topgan ochiq topshiriqlar; toʻgʻri ketma-ketlikni aniqlash uchun topshiriqlar; oʻzaro bogʻliqlikni (muvofiqlikni) aniqlovchi topshiriqlar ayrim fanlar boʻyicha bilimlarning chuqurligini aniqlash boʻyicha topshiriqlari;sonni toʻldirishga moʻljallangan topshiriqlar, bunda sonlar seriyasini topish usulini aniqlash va uni muayyan tartibda belgilash talab qilinadi qarama-qarshi munosabatlarni aniqlash testlari;masalalar echishga qaratilgan (matematik, fizik va b.) topshiriqlar; chizmalar va sxemalarni tushunishga qaratilgan topshiriqlar;shakllar nisbatini aniqlashga qaratilgan topshiriqlar;olingan axborotni oʻzlashtirish darajasini aniqlash topshiriqlari; sinonimlar va antonimlarni farqlashga oid topshiriqlar; analogiya (aynan oʻxshashlik)ga oid topshiriqlar; oʻqilgan matnni tushunishga oid topshiriqlar; koʻrsatmalarni bajarishga oid topshiriqlar bilimdonlikni aniqlashga doir topshiriqlar;tafakkurni aniqlovchi testlar;orfografik testlar til masalalariga doir topshiriqlar va boshqalar.Mutaxassislik (umumtexnik) fanlardan test topshiriqlari tuzishda yopiq (bir yoki bir necha toʻgʻri javobli), ochiq, muvofiqlikni va toʻgʻri ketma-ketlikni aniqlashga oid test topshiriqlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda bir oʻquv maqsadiga erishganlikni turli test topshiriqlari yordamida aniqlash (invariant) testlar tuzish ham maqsadga muvofiqdir .Ochiq topshiriqlar. Agar test topshirigʻi matnida, uning tayanch soʻzlari yoki gap tushirib qoldirilgan boʻlsa, bunday topshiriq ochiq (tugallanmagan) test deb ataladi.Bu shakldagi testlarda talabalarning bitta, ikkita soʻzdan iborat qisqa va aniq javob berishlari taxmin qilinadi. Bu haqda testga ilova qilingan yoʻllanmada bayon etish kerak. Blankaning boʻsh joyida javob uchun zarur boʻlgan joy qoldiriladi. Masalan, «Test tushunchasi» __yilda __ tomonidan birinchi marta ishlatilgan. Yopiq topshiriqlar. Bunday topshiriq savoldan va bir necha javoblardan iborat boʻladi, bu javoblardan biri toʻgʻri, qolganlari toʻgʻriga oʻxshash, biroq notoʻgʻri boʻladi. Taklif qilinadigan javoblar soni ikkitadan beshtagacha va bundan koʻproq boʻlishi mumkin. Sinovdan oʻtuvchining tanlagan javobiga koʻra, test topshirigʻi tegishli ikkita kod: 1 yoki 0 bilan kodlanib, soʻngra shu holda eHMga kiritiladi. Bilimlarni test bilan nazorat qilish adolatliligi an`anaviy shakllar bilan taqqoslanganda:a) ortadi. b) pasayadi. «Ha» va «yoʻq» degan ikkita javobli yopiq test topshiriqlari ustida alohida toʻxtalib oʻtish lozim. Ba`zi bir topshiriqlar ularning javoblari ikki xil ma`noni bildiradigan qilib bayon etilishi mumkin. Masalan: Siz testlar qoʻllanishini xush koʻrasizmi? - Ha (xush koʻraman). Yoʻq (xush koʻrmayman). Bunday hollarda javoblar uchun «toʻgʻri» va «notoʻgʻri» soʻzlarni ishlatish maqsadga muvofiqdir.Masal yopiq test topshiriqlari bilimlarni komp’yuterdan foydalanib nazorat qilishga qulay.a) Toʻgʻri. b) Notoʻgʻri. Ikkita javobi boʻlgan yopiq shakldagi topshiriqlar qoʻllanishning asosiy vazifasi - shu fandan sinovdan oʻtuvchining birinchi test topshiriqlaridayoq bilim darajasini tezda tekshirib koʻrishdan iborat. Avtomatlashtirilgan oʻqitish tizimlarida (AOʻT) bunday topshiriqlar boshlangʻich bosqichning oʻzidayoq talabaning umumiy tayyorgarligini taxminiy baholash va oʻqitishning keyingi yoʻnalishini - murakkab yoki osonlashtirilgan dastur boʻyicha olib borish masalasini hal qilishga imkon beradi.Test topshirigʻida javoblar qancha koʻp boʻlsa, toʻgʻri javobni tasodifan topish ehtimoli shunchalik kam boʻladi. Amaliyotda beshta javobi boʻlgan topshiriqlarga ega boʻlish etarli hisoblanadi (bu holda bitta topshiriqqa toʻgʻri javob berish ehtimoli 0,2 ni tashkil etadi.)Javobi beshta boʻlgan test topshiriqlariga quyidagi misolni keltirish mumkin. «Toʻrtinchi oʻlchov» degan fizika-matematika atamasi qaysi tushunchaga taalluqli:a) Ogʻirlikka.b) Hajmga. s) Vaqtga. d) Tezlikka e)Tezlanishga. Toʻgʻri javob: s. Bu topshiriqni latent, ya`ni yashirin ma`noli topshiriqlar qatoriga kiritish mumkin. Toʻrtinchi oʻlchov - ehtimollik nazariyasida qoʻllaniladigan tushunchadir. SHuning uchun toʻgʻri javob bergan sinovdan oʻtuvchini bu nazariyaning “hammabop bayonidan xabardor” deb taxmin qilish mumkin. Yopiq topshiriqlarda toʻgʻri javoblar bir nechta yoki, javoblarning hammasi ham toʻgʻri boʻlishi mumkin. Masalan: Pedagogik innovatsiyani xarakterlovchi belgilarini koʻrsating: A) Pedagogik tizimni takomillashtirishga yoʻnaltirilgan barcha oʻzgarishlar. B) Oʻquv-tarbiyaviy jarayon samaradorligini oshirish uchun kiritilgan yangilik. S) Pedagogik tizimning ayrim qismlarini yuqori samara beruvchi boshqa qismlar bilan almashtirish.D) Pedagogik tizimning ichki imkoniyatlarini ishga solish va yuqoriroq natijaga erishish.E) Hamma javoblar toʻgʻri.Toʻgʻri javob: D. Oʻzaro bogʻlangan qisqa yopiq topshiriqlar zanjirchasi bilimlarning har qanday murakkab oʻquv materialini oʻzlashtirish sifatini tekshirishga imkon beradi. Yopiq testlarni ishlab chiqishda notoʻgʻri, biroq toʻgʻriga oʻxshab koʻringan javoblarni ta`riflash asosiy qiyinchilikni tashkil qiladi. Agar ular muvaffaqiyatsiz tuzilgan boʻlsa, toʻgʻri javob ular orasida ajralib turadi va hatto yaxshi bilmaydigan talaba ham uni osonlikcha topishi mumkin. Bu holda topshiriq oʻzining tekshiruvchi funktsiyasini yoʻqotadi. Topshiriq yaroqli boʻlishi uchun hamma javoblar talabani oʻziga jalb etadigan boʻlishi zarur. Shundagina test muvaffaqiyatli tuzilgan deb hisoblanadi. Har bir notoʻgʻri javobning oʻziga jalb etadigan tomoni, shu javobni tanlangan talablarning salmogʻi bilan belgilanadi. Bu ulush nechogʻli yuqori boʻlsa, mazkur javob yaxshi ta`riflangan boʻladi. Agar talabalar yaqqol notoʻgʻri javobni toʻgʻri javob sifatida tanlasalar, bunday javobni almashtirish lozim. Tеst nima? Tеst-bеrilgan altеrnativ javoblardan toʻgʻrisini tanlash shaklidagi nazorat topshirig`idir. Oʻquv fani boʻyich tuziladigan nazorat tеstlari, boshqa oʻquv topshiriqlariga oʻxshab, toʻrt xil elеmеntlardantarkib topadi; mazmun, maqsad, funksiya,mеtodBoshqacha aytganda, tеst ma'lum oʻquv matеriali asosida tuziladi, bilimlarni nazoratqilish maqsadiga qaratiladi, faoliyatda bilimlarni tеkshirish vazifasini bajaradi,bеrilgan javoblardan toʻgʻrisini yoki eng
toʻgʻrisini ajratish mеtodi bilan bajariladi. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993-yil,5-fevraldagi «Oʻzbekiston Respublikasi Oliy oʻquv yurtlari uchun talabalarni test usulida qabul qilish toʻgʻrisida»gi Qarori Oʻzbekistonda MDH davlatlari ichida birinchi boʻlib testdan foydalanishga keng yoʻl ochib berdi. Jahon pedagogikasi va psixologiyasida mustahkam oʻrin olgan test usuli mamlakatimizta`lim tizimida jadallik bilan tadbiq qilinmoqda. Respublika Davlat Test markazining faoliyat koʻrsatayotganligi testshunoslikning davlat ahamiyatiga egaboʻlgan masala darajasiga koʻtarilganligining yaqqol dalilidir.Pedagogik testlar AQSH, Niderlandiya, Angliya,Turkiya, Janubiy Koreya, Yaponiya va boshqa koʻpginamamlakatlarda keng rivoj topdi. Ushbu roʻyxatga asosanturmush darajasi yuqori boʻlgan mamlakatlar kirganligitasodif emas. Bunda quyidagi zanjirli bogʻlanish mavjud:testlarni qoʻllash ta`lim sifatiga ijobiy ta`sir koʻrsatadi;ta`lim sifati esa boshqaruv sifati bilan bogʻliq; oqilonaboshqaruv esa aholi turmush darajasini oshirish uchunzamin yaratadi.Test shakllari va ulardan foydalanish.Testning rivojlanish tarixi va uning ijobiy tomonlari :Test (ingl. - sinov) birinchi marta 1864 yilda Buyuk Britaniyada J.Fisher tomonidan talabalarning bilimdarajasini tekshirish uchun qoʻllanilgan. Test sinovlarining nazariy asoslarini keyinchalik inglizpsixologi F.Gamelton ishlab chiqdi.Test sinovlari dastlab psixologiya fani doirasida rivojlandi. XX asr boshida esa test sinovlarini ishlabchiqishda psixologik va pedagogik yoʻnalishlar birbiridan mustaqil ajrala boshladi. Pedagogik test sinovlari birinchi marta amerikalik psixolog ETorndayk tomonidan yaratilgan. Psixologiya va pedagogikada test sinovlarining rivojlanishi matematik uslublar ham qoʻllashni taqozo qildi.Bunday uslublar oʻz navbatida testlarni ishlab chiqishga ijobiy ta`sir koʻrsatdi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida test sinovlariga talabalarning oʻquv qobiliyatlarini baholash vositasi sifatida qarash ancha kuchaydi. Aynan shu davrdan boshlab test sinovlari ikki asosiy yoʻnalish: aqliy (intellektual) rivojlanish darajasini aniqlash testlarini yaratish va qoʻllash hamda talabalarning oʻqish qobiliyatlarini va bilimlarini baholashga moʻljallangan pedagogik testlarniyaratish va ulardan foydalanish sohalari rivojlana boshladi.Test tuzuvchilar turli odamlarda ta`sirga javob berish vaqti bir xil emasligini aniqladilar, bu esa odamlarning aqliy qobiliyatlarini oʻrganish zarurligi va turlidarajadagi testlar yaratish usuli boʻyicha amaliy ishlar olib borish lozimligiga olibkeladi.Test sinovlarining asosiy maqsadi: ham oʻtilgan darslarni oʻzlashtirish darajasi toʻgʻrisida, ham navbatda oʻrganilishi lozim boʻlgan dars hajmi toʻgʻrisida oʻqituvchiga axborot berish; oʻqituvchiga oʻqitish uslubini tanlashda yordam berishdan iborat deb hisoblangan.Shuni ta`kidlash lozimki, Amerika maktab direktorlari Assotsiatsiyasi: ” Test sinovi oʻtkazmasdan ta`lim berish mantiqsizlikdir” deb hisoblaydilar. Faqat testni qoʻllash natijasidagina nazoratdan ta`limga yoʻnaltirilgan qaytuvchan aloqahaqida fikr yuritish va soʻngra qanday yoʻnalishda harakat qilishni bilish mumkin, degan fikrlari ham ma`lumdir.Fransiya parlamenti 1989-yilda ta`limni rivojlantirishning asosiy yoʻnalishlari haqida qonun qabul qildi. Unda xususan, talabalar bilimini xolisona baholash usuli boʻyicha oʻqituvchilar majburiy suratda tayyorgarlikdan oʻtishlari koʻzda tutiladi: Busiz 1992yildan boshlab Fransiyada oʻqituvchilik qilishga ruxsat etilmaydi. Shunisi qiziqki, Fransiya toʻqson yillik test an`analariga ega boʻlgan davlatdir.Oʻtgan asrning 70-yillari oxirida Peterburgdagi Karnegi-Melon universitetining bir guruh sotsial-psixologlari AQSHda test oʻtkazishning zamonaviy ahvolini oʻrganishga bagʻishlangan maxsus tadqiqot olib bordilar. Aslida, tadqiqotchilarning maqsadi oʻquv yurtlaridagi testlarni keng miqyosda qoʻllash sabablarini aniqlash edi.Bu tadqiqot natijasida quyidagilar aniqlandi: test sinovi Amerika hayotida chuqur ildiz otgan, hech kim Amerika maktablarida turli xildagi standartlashtirilgan test boʻyicha sinovdan oʻtmasdan, boshqacha yoʻl bilan bilim olishni davom ettira olmaydi, ishga joylashish, keyinchalik esa yuqori lavozimga koʻtarilish yoki malaka oshirish test bilan chambarchas bogʻlanib ketganligi alohida qayd qilindi.Test turlari va test topshiriqlari shakllari Agar testlarni turkumlashda ularning qoʻllash maqsadi va vazifalariga asoslanadigan boʻlsak, psixologik testlardan boshqa barcha testlarni quyidagi uch guruhga ajratishmumkin: intellektual rivojlanish darajasini aniqlovchi testlar;pedagogik testlar;muayyan kasbga yaroqlilikni aniqlovchi testlar;Fanning mazmunidan kelib chiqqan holda biz faqat pedagogik test haqida toʻxtalamiz. Adabiyotlarda bunday test topshiriqlarining quyidagi shakllari bayon etiladi.birdan-bir toʻgʻri javobi boʻlgan Yopiq topshiriqlar; bir necha toʻgʻri javoblari nazarda tutilgan Yopiq topshiriqlar; bitta soʻz (yoki soʻzlar) tushirib qoldirilgan gapdan tashkil topgan ochiq topshiriqlar; toʻgʻri ketma-ketlikni aniqlash uchun topshiriqlar; oʻzaro bogʻliqlikni (muvofiqlikni) aniqlovchi topshiriqlar;Ayrim fanlar boʻyicha bilimlarning chuqurligini aniqlash boʻyicha topshiriqlari; sonni toʻldirishga moʻljallangan topshiriqlar, bunda sonlar seriyasini topish usulini aniqlash va uni muayyan tartibda belgilash talab qilinadi; qarama-qarshi munosabatlarni aniqlash testlari;masalalar echishga qaratilgan (matematik, fizik va b.) topshiriqlar;chizmalar va sxemalarni tushunishga qaratilgan topshiriqlar; shakllar nisbatini aniqlashga qaratilgan topshiriqlar;olingan axborotni oʻzlashtirish darajasini aniqlash topshiriqlari;sinonimlar va antonimlarni farqlashga oid topshiriqlar. analogiya (aynan oʻxshashlik)ga oid topshiriqlar;oʻqilgan matnni tushunishga oid topshiriqlar;koʻrsatmalarni bajarishga oid topshiriqlar;bilimdonlikni aniqlashga doir topshiriqlar;tafakkurni aniqlovchi testlar;orfografik testlar;til masalalariga doir topshiriqlar va boshqalar. Mutaxassislik (umumtexnik) fanlardan test topshiriqlari tuzishda Yopiq (bir yoki bir necha toʻgʻri javobli), ochiq, muvofiqlikni va toʻgʻri ketmaketlikni aniqlashga oid test topshiriqlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda bir oʻquv maqsadiga erishganlikni turli test topshiriqlari yordamida aniqlash (invariant) testlar tuzish ham maqsadga muvofiqdir.Ochiq topshiriqlar. Agar test topshirigʻi matnida, uning tayanch soʻzlari yoki gap tushirib qoldirilgan boʻlsa, bunday topshiriq ochiq (tugallanmagan) test deb ataladi. Bu shakldagi testlarda talabalarning bitta, ikkita soʻzdan iborat qisqa va aniq javob berishlari taxmin qilinadi. Bu haqda testga ilova qilingan yoʻllanmada bayon etish kerak. Blankaning boʻsh joyida javob uchun zarur boʻlgan joy,qoldiriladi. Masalan, «Test tushunchasi» _yilda__tomonidan birinchi marta ishlatilgan. Yopiq topshiriqlar. Bunday topshiriq savoldan va bir necha javoblardan iborat boʻladi, bu javoblardan biri toʻgʻri, qolganlari toʻgʻriga oʻxshash, biroq notoʻgʻri boʻladi. Taklif qilinadigan javoblar soni ikkitadan beshtagacha va bundan koʻproq boʻlishi mumkin. Sinovdan oʻtuvchining tanlagan javobiga koʻra, test topshirigʻi tegishli ikkita kod: 1 yoki 0 bilan kodlanib, soʻngra shu holda EHMga kiritiladi. 1. Bilimlarni test bilan nazorat qilish adolatliligi an’anaviy shakllar bilan taqqoslanganda:
a) ortadi. b) pasayadi.
2. Bilimlarni har qanday vaqt oraligida oshishiga baho berish imkonini beradigan nazorat turi: a) odatdagi b) testli. «Ha» va «yoʻq» degan ikkita javobli Yopiq test topshiriqlari ustida alohida toʻxtalib oʻtish lozim. Ba’zi bir topshiriqlar ularning javoblari ikki xil ma`noni bildiradigan qilib bayon etilishi mumkin. Masalan: Siz testlar qoʻllanishini xush koʻrasizmi? - Ha (xush koʻraman). Yoʻq (xush koʻrmayman). Bunday hollarda javoblar uchun «toʻgʻri» va «notoʻgʻri» soʻzlarni ishlatish maqsadga muvofiqdir.Masalan: Yopiq test topshiriqlari bilimlarni kompyuterdan foydalanib nazorat qilishga qulay. Xulosa. Test qanday shaklda, qanday ko`rinishdabo`lmasin oʻquvchilar va talabalar bilimini nazorat qilish uchun eng qulay, eng ma’qulva eng maqbul variantdir.
6.3. Mustaqil ishlarni tashkil etish.