Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja

Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

MOLIYA

FANIDAN MA’RUZA MATNLARI

1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari

Reja:
1. Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati.

2. Moliyaning funksiyalari.

3. Takror ishlab chiqarish va Moliya.

4. Moliya genezisi (taraqqiyoti).
1. Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati
О‘zining lо‘g’aviy ma’nosi jihatidan “Moliya” sо‘zi “daromad” yoki “tо‘lov” degan ma’nolarni anglatadi. Moliya davlatning vujudga kelishi va uning resurslarga bо‘lgan ehtiyojining rivojlanishi bilan doimiy (uzluksiz) tovar-pul munosabatlari sharoitida paydo bо‘ldi. Davlatning mavjudligi yaratilayotgan iqtisodiy (moddiy) nye’matlarni taqsimlash va qayta taqsimlash bо‘yicha oliy hokimiyat organi (shaxsi) sifatida davlat va takror ishlab chiqarish munosabatlarining boshqa ishtirokchilari (sub’yektlari) о‘rtasida ma’lum bir munosabatlarning о‘rnatilishini taqoza etadi. Xususan, ana Shu munosabatlar “Moliya” tuShunchasi orqali ifodalangan.
Natural munosabatlar ustunlik qilgan jamiyatlarda taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlari natural soliqlar va turli kо‘rinishdagi shaxsiy tо‘lanmalar xarakteriga ega bо‘lgan. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi taqsimlash va qayta taqsimlash munosabatlari shakllarining о‘zgarishiga olib kyeldi – ular kо‘proq ravishda pul xarakteriga ega bо‘ldi. Biroq bu munosabatlarning mazmun-mohiyati prinsipial jihatdan keskin о‘zgarmay qolavyerdi.
Zamonaviy tasavvurdagi “Moliya” tuShunchasini davlat xazinasining alohidalaShuvi va Davlat byudjetining vujudga kelishi bosqichiga kiritish mumkin.
Korporativ tipdagi (ustav kapitalining hissali aksionyerlik shaklidagi) milliy va transmilliy tashkilotlarning vujudga kelishi bilan bog’liq holda tovar ishlab chiqarishning shirik masshtablarda rivojlanishi takror ishlab chiqarish jarayoninning turli ishtirokchilari о‘rtasida pul mablag’larini jalb qilish, ulardan foydalanish va ularni taqsimlash myetodlari hamda usullarining takomillaShuviga olib kyeldi. Tovarlar harakatidan alohidalashgan (ajralgan) pul mablag’larining harakati masalalari bu taqsimlash jarayonlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Ular bir tomondan, kreditning turli shakllari va ikkinchi tomondan, turli sub’yektlar о‘rtasida YAIM qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog’liqdir. Bir vaqtning о‘zida, ularning har biri amaldagi huquqiy normalar yoki ishbilarmonlik aylanmasining tartibiga muvofiq ishlab chiqarilgan mahsulotdan о‘z hissalarini olishga da’vo qiladilarki, bu Moliyaviy munosabatlarning sohasidir.
Shunday qilib, Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, taraqqiyot qonuniyatlari, tovar-pul munosabatlarining qamrab olish sohasi va ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli jamiyatning iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va funksiyalari bilan belgilanadi. Tarixiy kategoriya sifatida ham Moliyaning vujudga kelishi jamiyatning sinflarga bо‘linishi va davlatning paydo bо‘lishi bilan bog’liq.
Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoitlarni ta’minlash hamda davlatning funksiyalari va vazifalarini bajarish maqsadida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul mablag’lari fondlarini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish bilan bog’liq bо‘lgan iqtisodiy (Moliyaviy) munosabatlarga Moliya deyiladi.
Moliyaviy munosabatlarning farqlanuvchi xarakterli belgisi Shundan iboratki, YAIMni qayta taqsimlash jarayoni oldindan ma’lum maqsadlarga mо‘ljallangan turli pul mablag’lari fondlarini yaratish bilan kuzatiladi. Davlat va mahalliy о‘z-о‘zini boshqarish organlari darajasida tuziladigan pul mablag’lari fondlari markazlashtirilgan fondlar, xо‘jalik sub’yektlari darajasida tuzilgan pul fondlari esa markazlashtirilmagan pul fondlari deyiladi.
Xо‘jalik sub’yektlarining turli faoliyatlaridan olingan daromadlar hisobidan maxsus pul mablag’lari fondlari shakllantiriladi. Ularni shakllantirish qattiq ravishda ryeglamyentasiya qilinish (tartibga solinish) xarakteriga egaki, bu narsa Moliyaviy munosabatlarning yana bir farqlanuvchi xarakterli belgiga ega ekanligini kо‘rsatadi.
YAIMni taqsimlashda aholi ham ishtirok etib, ish haqi, tadbirkorlik (ishbilarmonlik) daromadi, dividyentlar va qayta taqsimlashning boshqa shakllari kо‘rinishidagi о‘z hissalarini (ulushini) oladi. Bundan tashqari majburiylik xarakteriga ega bо‘lgan soliqlar va boshqa tо‘lovlarni tо‘lash orqali (vositasida) aholi markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirishda ishtirok etadi. Aholi daromadlari va xarajatlarini shakllantirish va foydalanish bilan bog’liq bо‘lgan pul munosabatlarining bu tizimi ham Moliyaviy munosabatlarning alohida sohasini tashkil etadi.
Shunday qilib, quyidagilar Moliyaning xarakterli belgilaridir:

• qiymatning tovar shaklidagi harakatiga bog’liq bо‘lmasdan, aksincha, real pullarning harakatiga bog’liq bо‘lgan, huquqiy normalar yoki biznyesni Yuritish etikasiga asoslangan munosabatlarning taqsimlash xarakterdaligi;

  
  

• pul mablag’lari harakatining, odatda, bir tomonlama yо‘nalishga ega ekanligi;

  
  

• markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini yaratish (vujudga kyeltirish).

  
  

Moliya pul munosabatlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Shuning uchun ham uning roli va ahamiyati pul munosabatlarining iqtisodiy munosabatlar tizimida qanday о‘rinni egallaganligiga bog’liq. Bir vaqtning о‘zida Moliya puldan о‘zining mazmuni va bajaradigan funksiyalari bо‘yicha farqlanadi. Agar pul umumiy ekvivalyent bо‘lib, uning yordamida umumlashtirilgan ishlab chiqaruvchilarning mehnat xarajatlari о‘lchansa, Moliya esa yalpi ichki mahsulot (YAIM) va milliy daromad (MD)ni taqsimlash va qayta taqsimlashning iqtisodiy instrumyenti, pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish ustidan nazoratni amalga oshirish qurolidir. Pul daromadlari va fondlarini shakllantirish yо‘li bilan faqatgina davlat va korxonalarning pul mablag’lariga bо‘lgan ehtiyojlarini ta’minlash emas, balki Moliyaviy resurslarning sarflanishi ustidan nazoratni ham amalga oshirish Moliyaning nima uchun mо‘ljallanganligini belgilab beradi.

Moliya quyidagilar о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlarini ifodalaydi:

• tovar-moddiy boyliklarni sotib olish, mahsulot va xizmatlarni realizasiya qilish jarayonida korxonalar о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;

  
  

• markazlashtirilgan pul mablag’lari fondlarini yaratish va ularni taqsimlash borasida korxonalar va ularning Yuqori organlari о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;

  
  

• byudjet tizimiga soliqlarni tо‘lash va xarajatlarni byudjetdan Moliyalashtirish davomida korxona va davlat о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;

  
  

• soliqlar va boshqa ixtiyoriy tо‘lovlarni tо‘lash jarayonida davlat va fuqarolar о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;

  
  

• tо‘lovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida korxonalar, fuqarolar va nobyudjet fondlari о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;

  
  

• byudjet tizimining alohida bug’inlari о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;

  
  

• sug’urta badallarini tо‘lash va zararlarni qoplash, sug’urta hodisasi rо‘y bergan paytda aholi, korxonalar hamda mulkiy va shaxsiy sug’urta organlari о‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;

  
  

• korxona fondlarining doimiy doiraviy aylanishiga xizmat qiluvchi pul munosabatlari.

  
  

Pul daromadlari va fondlarining eng asosiy moddiy manbai bо‘lib mamlakatning MD hisoblanadi. MDning hajmi umumdavlat ehtiyojlarini qondirish va ijtimoiy ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatlarini aniqlab beradi. Aynan MD va uning alohida qismlarining - istye’mol fondi va jamg’arish fondining - hajmini hisobga olgan holda iqtisodiyotning rivojlanish proporsiyalari (nisbatlari) va tarkibiy tuzilmasi aniqlanadi. Xuddi Shuning uchun ham barcha mamlakatlarda MD statistikasiga muhim ahamiyat berilayotir.

Moliyaning ishtirokisiz MDni taqsimlab bо‘lmaydi. Moliya MDni yaratish va undan foydalanishning ajratib bо‘lmaydigan bog’lovchi bug’ini hisoblanadi. Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash va istye’molga ta’sir etib, ob’yektiv xarakterga ega. U ishlab chiqarish munosabatlarining ma’lum bir sohasini ifoda etib, bazis kategoriyasiga mansubdir.
Zamonaviy iqtisodiyot davlat Moliyasisiz faoliyat kо‘rsataolmaydi. Tarixiy taraqqiyotning ma’lum bir bosqichiga qadar jamiyatning ba’zi bir ehtiyojlari faqat davlat tomonidan Moliyalashtirilishi mumkin. Atom sanoati, kosmik tadqiqotlar, iqtisodiyotning qator yangi ustuvor tarmoqlari, barcha uchun zarur bо‘lgan korxonalar (pochta, telyegraf va boshqalar) ana Shular jumlasidandir.
Moliya alohida olingan mamlakatlarda ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotining darajasini va ularning xо‘jalik hayotidagi makroiqtisodiy jarayonlarga ta’sir etish imkoniyatlarini ifodalaydi.
Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli Moliyaning ahvolini belgilab beradi. Doimiy ravishdagi iqtisodiy о‘sish, YAIM va MD kо‘payishi (oshib borishi) sharoitida Moliya о‘zining muntazamliligi va barqarorligi bilan xarakterlanadi. U ishlab chiqarishning yanada rivojlanishini va mamlakat fuqarolari hayotining sifat darajasini yanada ortishini rag’batlantiradi.
Iqtisodiy krizis (tanazzul), ishlab chiqarishning pasayishi, ishsizlikning ortishi sharoitida Moliyaning holati (ahvoli) keskin yomonlashadi. Bu narsa, о‘z navbatida, davlat ichki va tashqi qarzlari hisobidan Moliyalashtiriladigan byudjet defisitining kattaligida, pul emissiyasida, davlat qarzining ortishi va unga xizmat qilish bо‘yicha xarajatlarning kо‘payishida namoyon bо‘ladi. Bularning barchasi inflyasiyaning kuchayishiga, xо‘jalik aloqalarining buzilishiga, о‘zaro notо‘lovlarning ortishiga, pul surrogatlarining paydo bо‘lishiga, bartyerli bitimlarning kо‘payishiga, soliqlarni byudjet undirish borasida qiyinchiliklarning kelib chiqishiga, davlat xarajatlarining о‘z vaqtida Moliyalashtirilmasligiga, aholi keng qatlamlari turmush darajasining pasayishiga olib kyeladi. Shuning uchun ham iqtisodiy va sosial munosabatlarda ishlab chiqarish real sohasining holati birinchi darajali ahamiyat kasb etadi.
О‘zining moddiy mazmuniga kо‘ra Moliya pul mablag’larining maqsadli fondlarini ifoda etib, ularning jami (yig’indisi), oxir oqibatda, mamlakatning Moliyaviy resurslarini tashkil etadi. Mamlakat Moliyaviy resurslari о‘sishining asosiy sharti MDning ortishi (kо‘payishi)dir. Bir vaqtning о‘zida, “Moliya” va “Moliyaviy resurslar” tyeng kuchli bо‘lmagan tuShunchalar hisoblanadi. Moliyaviy resurslar о‘z-о‘zicha Moliyaning mohiyatini aniqlab bermaydi, uning ichki mazmuni va ijtimoiy mо‘ljallanganligini ochaolmaydi. Moliya fani resurslarning о‘zini emas, balki resurslarni shakllantirish, taqsimlash va foydalanish asosida vujudga kyeladigan ijtimoiy munosabatlarni о‘rganadi. Bu fan Moliyaviy munosabatlarning taraqqiyot qonunlarini tadqiq etadi.
Moliya bazis kategoriyasi hisoblansa-da, kо‘p jihatdan u hukumat tomonidan amalga oshiriladigan (Yurgiziladigan, hayotga tatbiq etiladigan) Moliyaviy siyosatga ham bog’liq bо‘ladi.
Moliya – bu, eng avvalo, taqsimlash kategoriyasi. Uning yordamida MDni ikkilamchi taqsimlanishi yoki qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi.
Moliyaviy munosabatlarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati “Davlat kimning hisobidan Moliyaviy resurslarni oladi va kimlarning manfaatlari uchun bu mablag’lardan foydalanadi?” degan savolning tadqiq qilinishi orqali namoyon bо‘ladi.
Taqsimlash jarayonlari faqatgina Moliya orqali emas, balki boshqa iqtisodiy kategoriyalar, jumladan baho, kredit, soliq va h.k.lar orqali ham amalga oshiriladi.
Tovar qiymatining pulda ifodalanishiga baho deyiladi. MDning taqsimlanishidan oldin tovar realizasiya qilinishi kerak. Baho mulkdorlarga mahsulot realizasiyasidan kelib tushishi mumkin bо‘lgan pul mablag’larining о‘lchamini aniqlaydi va navbatdagi taqsimlash jarayonlari uchun boshlang’ich asos sifatida maydonga chiqadi. Baho tovarlarga bо‘lgan talab va taklifni tartibga soladi va Shu orqali takror ishlab chiqarishga о‘z ta’sirini kо‘rsatadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho pyensiya, nafaqa va hatto minimal ish haqini aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bо‘lgan kо‘rsatkich hisoblanadi. Agar davlat baholarni tartibga solmasa, sosial tо‘lovlarni korryektirovka (о‘zgartirishga) qilishga va minimal ish haqini oshirishga majbur bо‘ladi. Hozirgi paytda dunyoning juda kо‘p mamlakatlarida davlat sosial ahamiyat kasb etuvchi muhim tovarlarning bahosini korryektirovka qilayotir (о‘zgartirayotir). Baho, Shuningdyek bojxonaviy tartibga solishda va bojxona daromadlarini undirishda davlat tomonidan foydalaniladi. Masalan, ayrim mamlakatlarda bojxona bojlari kо‘plab tovar guruhlari bо‘yicha sotib olish olish bahosi bо‘yicha emas, balki haqiqatdagisidan keskin farq qiluvchi normativ baholar bо‘yicha undiriladi. Shunga mos ravishda (boshqa sharoitlar tyeng bо‘lgan taqdirda) byudjetning daromadlari va mamlakat ichki bozoridagi baholar ortadi.
Moliya va kredit mustaqil iqtisodiy kategoriyalar sifatida bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Ular hamkorlikda kengaytirilgan asosda korxonalar pul fondlarining doiraviy aylanishiga xizmat qiladi. Kredit bank tizimi va maxsus Moliya-kredit institutlari tomonidan amalga oshiriladigan ssuda fondining harakatini ifodalaydi. Bank krediti sifatida sof kо‘rinishda tuShuniladigan kredit davlatga bevosita bog’liq emas. Takror ishlab chiqarish jarayonida uning roli yetarli darajada aniqlangan - bu daromadlar va xarajatlar о‘rtasidagi vaqtinchalik uzilishni qoplash usuli, ishlab chiqarishni modernizasiya qilishning ehtiyojlarini qoplash usuli va h.k. Biroq, bir vaqtning о‘zida, kredit - byudjet defisiti va byudjet-kassa uzilishini (navbatdagi daromadlar kelib tushgunga qadar byudjet xarajatlarini qoplash uchun bank xizmatlari zarur bо‘lgan paytda) qoplashning muhim shakli. О‘z navbatida, agar byudjet mablag’lari tijorat banklarining hisob varaqlarida saqlanayotgan bо‘lsa, bu banklar uchun muhim ssuda manbaidir.
Kredit Moliyadan (Moliyalashtirishdan) о‘zining qaytariluvchanligi va haqliligi bilan farqlanadi. Bir vaqtning о‘zida, har ikki holatda ham ular pul mablag’larining harakatlanishini ifodalaydi hamda kredit va Moliya pul munosabatlarining chyegarasidan (ramkasidan) chyetga chiqmaydi. Hatto, tovar krediti ham pul asosiga va shakliga ega. Banklar korxonalar va aholining bо‘sh pul mablag’larini akkumulyasiya qiladilar va ularni ta’minlanganlik, qaytaruvchanlik, haqlilik va muddatlilik asosida ularga ehtiyoj syezgan korxonalarga beradilar. Agar Moliya qiymatning bir tomonlama va qayta tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan shakldagi harakatini ifodalasa, kredit esa kreditorga belgilangan muddatda oldindan о‘rnatilgan foizlarni tо‘lagan holda qaytarilishi kerak.
YUqorida kyeltirib о‘tilgan barcha kategoriyalar pul xarakteriga, pul tabiatiga ega bо‘lib, ularga ikki va undan ortiq kategoriyalarning belgilari xosdir. Masalan, ish haqi yetarli darajada asoslangan tarzda pulli tо‘lanma, ya’ni pul dyeb atalishi mumkin. Biroq, bu oddiy pul bо‘lmasdan sarflangan mehnatga muvofiq olingan pul hisoblanadi.
Soliq ham biz tomonimizdan amaldagi qonunchilikka muvofiq ravishda davlatga tekinga berilayotgan puldir. Qonunga rioya etmaslik jazo choralarining qо‘llanishini taqozo etadi. Biroq, bundan tashqari, soliq bizga tyegishli bо‘lgan daromad va ish haqining bir qismidir. О‘z navbatida, pulni muomalaga chiqarish (emissiya qilish) bо‘yicha opyerasiyalar ham davlat daromadlarining manbai hisoblanadi.
YUqoridagi barcha kategoriyalarni ularning pulli tabiati birlashtirib turadi. Ular bir-birlaridan о‘zlarining funksiyalari va mо‘ljallanganligi bilan ajralib turadi. Bunda kategoriyalarga tyegishli bо‘lgan barcha belgilarning majmui kо‘rib chiqilsagina ularni farqlash mumkin. Xususan, noekvivalyent xarakterga ega bо‘lgan va davlatning mavjudligi natijasida vujudga kyeladigan jamiyatdagi pul munosabatlari davlat Moliyasi deyiladi. Taqsimlash sohasidan tashqarida Moliya mavjud bо‘lmaydi. Agar Moliya qayta taqsimlash sohasiga о‘tsa, u boshqa iqtisodiy kategoriyalarning belgilarini о‘zida mujassam etadi.