Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

Sug’urtaning turkumlanishi.
Sug’urta ixtisoslashtirilgan sug’urta tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Ular davlat va nodavlat mulkchiligidagi tashkilotlar bo’lishi mumkin. Ularning faoliyat doirasi ichki, tashqi yoki aralash sug’urta bozorlarini qamrab olgan bo’lishi mumkin. Shu bilan birga rivojlangan sug’urta bozori sharoitida ham davlat ichkarisida, ham chyetda amalga oshirilishi mumkin. Bu sug’urtaning tashkiliy turkumlanishidir. Ammo, sug’urta munosabatlarining mazmuni sug’urta ob’yekti va xavf-xatar turlari bo’yicha turkumlanishi yordamida namoyon bo’ladi.
Sug’urta sug’urtalanuvchilarning turli toifalarini qamrab oladi. Uning shartlari sug’urta mas’uliyatining hajmlari bo’yicha farq qiladi; u qonun kuchida va ixtiyoriy ravishda amalga oshirilishi mumkin. Sug’urta munosabatlarining turlichaligini tartibga solish va o’zaro bog’liq yagona tizimni shakllantirish uchun sug’urtani turkumlash zarurdir.
Sug’urtaning turkumlanishi natijasida bo’g’inlar hosil bo’ladi. Barcha bo’g’inlar Shunday joylashganki, har bir navbatdagi bo’g’in avvalgisining tarkibiy qismi hisoblanadi. YUqori bo’g’in sifatida – soha, o’rta bo’g’in – tarmoq, quyi bo’g’in – sug’urta turlari hisoblanadi. Turkumlanishning barcha bo’g’inlari sug’urtani amalga oshirish shakllarini qamrab oladi, ya’ni majburiy va ixtiyoriy.
O’zbekiston Respublikasining sug’urta faoliyati tqg’risidagi yangi qonunchiligida sug’urta sohalari va turlariga ham tuShuntirishlar berib o’tilgan. Unga ko’ra sug’urta quyidagi sohalarga bo’linadi:
hayotni sug’urta qilish (jismoniy shaxslarning hayoti, sog’lig’i, mehnat qobiliyati va pul ta’minoti bilan bog’liq manfaatlarini sug’urta qilish, bunda shartnoma bo’yicha sug’urtaning eng kam muddati bir yilni tashkil etadi hamda sug’urta pullarining sug’urta shartnomasida ko’rsatib o’tilgan oshirilgan foizni o’z ichiga oluvchi bir martalik yoki davriy tqlovlarini (annuityetlarni) qamrab oladi);
umumiy sug’urta (shaxsiy, mulkiy sug’urta, javobgarlikni sug’urta qilish hamda hayotni sug’urta qilish sohasiga taalluqli bo’lmagan boshqa sug’urta turlari).
Sug’urta tavakkalchiliklari yoki ular guruhlarining va ular bilan bog’liq majburiyatlarning umumiy xususiyatlariga muvofiq sug’urta sohalari sug’urta turlariga (klasslariga) bo’linadi. Sug’urta turlari (klasslari) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 27 noyabrdagi 413-sonli «Sug’urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tqg’risida»gi qarorining 1-ilovasida sug’urta faoliyatining klassifikatori berilgan bo’lib, unga muvofiq hayotni sug’urta qilish sohasi 4 ta klassga va umumiy sug’urta sohasi 17 ta klassga ajratilgan.
Hayotni sug’urta qilish sohasi o’z tarkibiga quyidagi klasslarni oladi:
I klass – Hayot va annuityetlar sug’urtasi;
II klass – Nikoh va tug’ilish sug’urtasi;
III klass – Hayotni uzoq muddatli sug’urta qilish;
IV klass – Sog’liqni sug’urta qilish.


Umumiy sug’urta sohasi esa quyidagi klasslardan tashkil topadi:
1 klass – Baxtsiz hodisalardan sug’urta qilish;
2 klacc – Kasallikdan sug’urta qilish;
3 klass – YEr usti transport vositalarini sug’urta qilish;
4 klass – Harakatlanadigan tyemir yql tarkibini sug’urta qilish;
5-klass – Aviasiya sug’urtasi;
6-klass – Dyengiz sug’urtasi;
7-klass – Yqldagi mol-mulkni sug’urta qilish;
8-klass – Mol-mulkni olovdan va tabiiy ofatlardan sug’urta qilish;
9-klass – Mol-mulkni zarardan sug’urta qilish;
10-klass – Avtofuqarolik javobgarligini sug’urta qilish;
11-klass – Aviasiya sug’urtasi doirasidagi javobgarlikni sug’urta qilish;
12-klass - Dyengiz sug’urtasi doirasidagi javobgarlikni sug’urta qilish;
13-klass – Umumiy fuqarolik javobgarligini sug’urta qilish;
14-klass – Kreditlarni sug’urta qilish;
15-klass – Kafillikni (kafolatlarni) sug’urta qilish;
16-klass – Boshqa Moliyaviy tavakkalchiliklardan sug’urta qilish;
17-klass – Huquqiy himoya bilan bog’liq xarajatlarni sug’urta qilish.
O’zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiq majburiy sug’urta amalga oshiriladi. Majburiy sug’urta turlari, shartlari va uni amalga oshirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Majburiy sug’urtani amalga oshirish huquqiga davlat sug’urta tashkilotlari ega bo’lib kyelganlar, biroq O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 27 noyabrdagi 413-sonli «Sug’urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tqg’risida»gi qaroriga muvofiq ustav kapitali hajmini 500 ming AQSH dollariga tyeng miqdorga yetkazgan har qanday sug’urta kompaniyasi litsenziya asosida majburiy sug’urta bilan Shug’ullanish imkoniyatiga ega bo’ldilar. Shu bilan birga sug’urta tashkilotlari majburiy sug’urta qilinishi lozim bo’lgan ob’yektlarning but saqlanishi ustidan nazorat o’rnatishga haqlidirlar.
Sug’urtani amalga oshirish shakllarining har ikkalasi ham tyegishli tamoyillar asosida amal qiladi.

Majburiy sug’urtani ajratib turuvchi tamoyillar quyidagilar.

1. 
   Majburiy sug’urta qonun yqli bilan o’rnatiladi. Shunga mos ravishda sug’urta qildiruvchi tyegishli ob’yektlarni sug’urtalashga, sug’urtalovchilar esa, sug’urta hodisalari rqy berganda tyegishli sug’urta tqlovlarini tqlashga majburdirlar.
   

qonunchilik odatda quyidagilarni belgilab beradi:

• 
  majburiy sug’urtalanishi lozim bo’lgan ob’yektlar tarkibini;
  
• 
  sug’urta javobgarligi hajmini;
  
• 
  sug’urta ta’minoti darajasi va mye’yorlarini;
  
• 
  tarif stavkalari miqdorlari va ularni o’rnatish tartibini;
  
• 
  sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchilarning asosiy huquq va majburiyatlarini.
  

2. 
   qonunda ko’rsatilgan majburiy sug’urta ob’yektlarini yoppasiga sug’urtaga qamrab olish. Buning uchun sug’urta organlari mamlakatda har yili sug’urtalangan ob’yektlarni, hisoblangan sug’urta badallarini va ularni o’rnatilgan muddatlarda undirilishini hisobga olib boradilar.
   
3. 
   qonunda ko’rsatilgan ob’yektlarga majburiy sug’urtaning avtomatik ravishda qqllanilishi. Sug’urtalanuvchi yangi ob’yekt paydo bo’lganligi haqida sug’urta organlariga xabar berishi shart emas. Bu ob’yekt sug’urta sohasiga avtomatik ravishda qo’shiladi. Navbatdagi rqyxatga olish davrida hisobga olinadi va sug’urtalanuvchiga tqlanishi kerak bo’lgan sug’urta badallari ko’rsatiladi.
   
4. 
   Majburiy sug’urtani sug’urta badallari tqlanishidan qat’iy nazar amal qilishi. Agarda sug’urta qildiruvchi tyegishli sug’urta badallarini tqlamagan hollarda, badallar sud orqali undirib olinishi mumkin. Sug’urta badallari tqlanmagan ob’yektga nisbatan sug’urta javobgarligi amal qilavyeradi, faqatgina sug’urta badallari bo’yicha qarz va kyechiktirilgan kunlar uchun jarima summasi ushlab qolinadi.
   
5. 
   Majburiy sug’urtaning muddatsizligi. Majburiy sug’urta sug’urtalangan ob’yekt mavjud bo’lgan davrning tqla qismida amal qiladi.
   
6. 
   Majburiy sug’urta bo’yicha sug’urta ta’minotining mye’yorlashtirilishi. Sug’urtaviy baholash va sug’urtaviy qoplash tartibini soddalashtirish maqsadida sug’urta bahosiga nisbatan foizlarda yoki bir ob’yektga sqmlarda sug’urta ta’minotining mye’yorlari belgilanadi.
   

Tomonlarning xohish-irodasiga ko’ra amalga oshiriladigan sug’urta ixtiyoriy sug’urta hisoblanadi.
Ixtiyoriy sug’urtaning shartlari tomonlarning keliShuviga asosan belgilanadi. Sug’urtalanuvchi va sug’urtalovchining huquqlari hamda burchlari, Shuningdyek, har bir sug’urta turining aniq shartlari tyegishli sug’urta shartnomalari bilan belgilab quyiladi.
Sug’urtaning ixtiyoriy shakli quyidagi tamoyillar asosida qurilgan.

1. 
   Ixtiyoriy sug’urta qonunchilik asosida va ixtiyoriy ravishda amal qiladi. +onunchilik ixtiyoriy sug’urtaga tyegishli ob’yektlarni va sug’urtaning umumiy shartlarini belgilab beradi. Konkryet shartlar esa, sug’urtalovchilar tomonidan ishlab chiqiladigan sug’urta qoidalari orqali tartibga solinadi.
   
2. 
   Sug’urtada ixtiyoriy qatnashish tqla holda faqat sug’urtalanuvchilar uchun xarakterlidir. Agar sug’urtalanuvchining xohishi sug’urta qoidalariga zid kyelmasa, sug’urtalovchi ob’yektni sug’urta qilishdan bosh tortish huquqiga ega emas. Bu tamoyil sug’urtalanuvchining birinchi talabi bo’yicha sug’urta shartnomasi tuzilishini kafolatlaydi.
   
3. 
   Ixtiyoriy sug’urtani tanlab qamrab olishi. Barcha shaxslar ham unda ishtirok etish istagini bildiravyermaydilar. Bundan tashqari, shartnomalar tuzishda sug’urta shartlari bo’yicha chyegaralashlar ham amal qiladi.
   
4. 
   Ixtiyoriy sug’urta doimo sug’urta muddati bilan chyegaralanadi. Bunda muddatning boshlanishi va tugashi shartnomada qat’iy kelishib olinadi. Shundan kelib chiqib, sug’urta qoplamasi yoki sug’urta summasi sug’urta holati faqatgina sug’urta davrida sodir bo’lgandagina tqlanadi. Ixtiyoriy sug’urtaning uzluksizligini faqatgina yangi muddatga qayta shartnoma tuzish yqli bilangina ta’minlash mumkin.
   
5. 
   Ixtiyoriy sug’urta faqatgina bir martalik yoki davriy sug’urta badallari tqlangandagina amal qiladi. Ixtiyoriy sug’urta shartnomasining kuchga kirishi bir martalik yoki birinchi sug’urta badalini tqlanishi bilan asoslanadi. Uzoq muddatli sug’urta bo’yicha navbatdagi badalning tqlanmasligi natijasida shartnomaning amal qilishi tqxtaydi.
   
6. 
   Ixtiyoriy sug’urta bo’yicha sug’urta ta’minoti sug’urtalanuvchi istagidan kelib chiqadi. Mulkiy sug’urta bo’yicha sug’urtalanuvchi sug’urta summasini sug’urta bahosi chyegarasida belgilashi mumkin. SHaxsiy sug’urta bo’yicha sug’urta summasi shartnomada tomonlar keliShuvi orqali belgilanadi.