Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

Sug’urta himoyasi. Sug’urta himoyasi favqulotda, kо‘zda tо‘tilmagan ofatlardan himoya qilishni muhim shartlaridan hisoblanadi. +adim zamonlardan shaharlar tashkil etilganda hujumlardan himoya qilish uchun dyevorlar qurilgan va sug’urta himoyasi ham bо‘lgan. Bu moddiy jihatdan sug’urta fondidir. Sug’urta himoyasi faqat fond emas, balki yetkazilgan zararlarni qoplash bilan bog’langan taqsimlash va qayta taqsimlash munosabatlarini о‘zida mujassamlashtiradi. Bu munosabatlar Respublika, shahar, tuman miqyosidagi ob’yektlarga yetkazilishi mumkin bо‘lgan zararlardan himoyalashni kо‘zda tutadi. Bunday himoyalash aholiga tyegishli mulklarni har xil sug’urta hodisalaridan asrashga yordam beradi. Bunday himoyalash sug’urtaning oldini olish funksiyasida о‘z ifodasini topadi.
Sug’urta manfaatdorligi. Sug’urta masalalari bilan Shug’ullanish unga nisbatan manfaatdorlikdan boshlanadi. Ishlab chiqarishni xavf-xatardan holi emasligi sababli sug’urtalash masalalariga qiziqish boshlanadi, chunki sug’urta ob’yekti zararlanganidan sug’urtalanuvchiga zarar summasi beriladi. Bu summa sug’urta qoplamasi dyeb ataladi. Sug’urtalanuvchi zarar kо‘rganda uni qoplash uchun sug’urtalanuvchidan sug’urta summasini olishdan manfaatdor bо‘ladi.
Sug’urta javobgarligi. Sug’urtalanuvchi va sug’urtalovchining qonunda yoki shartnomada kо‘zda tutilgan javobgarligi, о‘z zimmasiga olgan majburiyatlari, vazifalari. Agar kо‘rsatilgan hodisalaridan biri sodir bо‘lsa, u holda sug’urta organlari о‘z zimmasiga olgan majburiyat asosida sug’urta qoplamasi tqlaydi. Masalan, hayotni aralash sug’urtasida 3 xil sug’urta javobgarligi belgilangan. Shulardan biri shartnomada kо‘zda tutilgan yoshga yetish; ikkinchisi, baxtsiz hodisalardan birining sodir bо‘lishi natijasida sog’ligini yо‘qotishi; uchinchisi, vafot etish hodisasidir. Bu hodisalaridan biri sodir bо‘lsa, sug’urta tashkiloti sug’urta qoplamasini tqlash uchun javobgar hisoblanadi, Shuni aytish kerakki, davlat sug’urta tashkilotlari tomonidan kо‘zda tutilgan javobgarlik xususiy sug’urta tashkilotlarida kо‘zda tutilgan javobgarlikdan farq qiladi. Bundan tashqari har bir sug’urta tashkiloti sug’urtaning har bir xili bo’yicha о‘z javobgarligini о‘zi belgilaydi.
Qayta sug’urta qilish. Sug’urtalovchi shartnomada kо‘zda tutilgan о‘z majburiyatlarini butunlay yoki qisman boshqa sug’urtalovchi (qayta sug’urtalovchi)ga о‘tkazishi yoki qayta sug’urta qilish.
Sug’urta tashkiloti sug’urtalanuvchining roziligi bilan asosiy shartnomani о‘zgartirmasdan turib sug’urta shartnomalari asosida о‘zining javobgarligi, tqlov qobiliyatiga ega bо‘lgan boshqa sug’urta tashkilotlariga topshirib, qayta sug’urta qildirishidir. Sug’urta hodisasi Yuz berganda qayta sug’urtalagan tashkilot shartnomaga kо‘ra о‘z zimmasiga olgan majburiyatlar doirasida javobgar bо‘ladi.
Birgalikda sug’urta qilish. Birgalikda sug’urta qilishda ikki yoki undan ortiq sug’urta tashkiloti bitta sug’urta shartnomasi tuzadi. Bunda shartnomada har bir sug’urtalovchining huquq va majburiyatlarini belgilovchi shartlar bо‘lishi kerak.
Sug’urta vakillari. Sug’urta vakkilari sug’urta xodimlari bо‘lib, о‘zlariga berilgan vakolatlariga muvofiq sug’urtalovchi nomidan va uning topshirig’i asosida ishlovchi jismoniy yoki Yuridik shaxslardir.
Sug’urta guvohnomasi (polisi). Sug’urta munosabatlari tashkil etilganligiga guvohlik beruvchi hujjat. Ixtiyoriy sug’urtada bunday hujjat birinchi badal tqlangandan kyeyin beriladi. Sug’urta guvohnomasi (polisi)da xо‘jaliklarning nomlari, sug’urtalangan shaxsning nomi, familiyasi, sug’urta summasi yoki qoplamasi, sug’urta tarifi, sug’urta badali va boshqa ma’lumotlar kо‘zda tutiladi.
Sug’urta qoplamasini oluvchi. Sug’urta qoidalari yoki shartnomalarda kо‘zda tutilgan sug’urta hodisalari sodir bо‘lganda yoki boshqa sabablar tufayli sug’urta tashkilotlaridan ma’lum miqdorda qoplama (mablag’) oluvchi Yuridik va jismoniy shaxslar. YUridik shaxslar uchun bu mablag’lar ularning hisoblariga о‘tkaziladi.
Sug’urta fondining shakllanishi bilan bog’liq atamalar.
Sug’urta fondi asosan sug’urta badallari hisobidan shakllanadi. Sug’urtalanish uchun sug’urta badali tqlanishi kerak. Sug’urta badali milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash asosida ajralib chiqib, maxsus sug’urta fondi tarkibida kiradi. YUridik shaxslar, fuqarolar о‘z daromadlarining bir qismini sug’urta tqlovi sifatida sug’urta tashkilotlari ixtiyoriga о‘tkazadilar.
Sug’urtaviy baholash. Sug’urtaviy baholash mol-mulk sug’urtasida qqlaniladi. Sug’urtaviy baholash asosida sug’urta ob’yektlarining qiymati aniqlanadi. Bu asosida sug’urta badallari hisoblanadi. Bunday kо‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi:

• 
  О‘rtacha byesh yillik yoki uch yillik hosil. Bu kо‘rsatkich ekinlarga nisbatan qqlaniladi. О‘rtacha hosil belgilangandan kyeyin u natura qlchovidan pulga aylantiriladi.
  
• 
  Balans qiymati (CHorva mollariga nisbatan qqlaniladi).
  
• 
  Balans bahosida (eskirgan miqdorini chiqarib tashlab) binolar, mashinalar, transport vositalari.
  
• 
  Invyentarizasiya bahosida fuqarolarning turar joylari. Komunal xо‘jaligi organlari tomonidan aniqlanadi.
  
• 
  Sug’urta bahosi sug’urta tashkilotlari tomonidan qishloq va shahar joylarda hisoblangan imorat bahosi.
  

Sug’urta ta’minoti. Sug’urta ta’minoti – bu sug’urta hodisasi sodir bо‘lganda mavjud belgilangan tartib asosida zararlarni hisoblash va bu asosda qoplama miqdorini belgilash usulidir. Amalda sug’urta ta’minotining 3 tizimi mavjud: