Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

Davlat qisqa muddatli obligasiyalari.

(DKMO)- qimmatli qog’ozlarning jalb qilinuvchi turiga kiradi. Emissiya bir yilgacha bо‘lgan (3.6.12 oy) muddatga alohida chiqarish kо‘rinishida amalga oshiriladi. Joylashtirish, xizmat kо‘rsatish (saqlash) va о‘z vaqtida о‘oplashni (DKMO ni ) markaziy bank amalga oshiradi. Obligasiyalarni joylashtirish auksion kо‘rinishda naminal bahosidan diskant bilan amalga oshiriladi.

DKMO larini chiqarish qog’oz kо‘rinishida «dyelo» hisoblarida YOzuv orqali amalga oshiriladi. DKMO larning egasi sifatida Yuridik va jismoniy hamda har qaysi chiqarish uchun cheklovlar hisobiga olingan holda noryezidyentlar qatnashishi. DKMO bozorining qatlamlari faqat dillerlar va investorlar bо‘lishi mumkin. Obligasiya- bu markaziy bank bilan DKMO opyerasiyalariga xizmat kо‘rsatish funksiyalarini bajarish Yuzasidan shartnoma tuzgan investision institutlar va banklardir. Ularning soni cheklangan. Investorlar- bu DKMO larni sotib oluvchi har qandan Yuridik va jismoniy shaxslar.
DKMO lar bilan opyerasiyalar amalga oshirish uchun korxonaga vakolatli bank dillerida bir martalik «dyelo» hisob varaYOini ochish talab qilinib, U orqali DKMO lar bilan oldi-sotdi opyerasiyalari amalga oshiriladi.


4. Investisiya institutlari
Investisiya institutilari qimmatli qog’ozlar bilan opyerasiyalar amalga oshiradigan xо‘jalik Yurituvchi sub’yektdir. Investisiya institutlariga: Moliya brokeri, investisiya konsultanti, investisiya kompaniyasi, investisiya fonddi kiradi.
YUqoridagi investisiya institutlarininig investisiya konsultantidan tashо‘ari faoliyat Yuritish uchun litsenziyaga ega bо‘lishi kerak. Investisiya institutlari о‘z faoliyatlarini qimmatli qog’ozlar bozorida amalga oshirib, boshqa faolit bilan Shug’ullanishlari mumkin emas.
Moliya brokeri-bu akkreditasiyaga ega bо‘lgan, mijozlar topshirig’i va mablag’lari bо‘yicha qimmatli qog’ozlar oldt-sotdisi bо‘yicha bitimlar amalga oshiradigan agent. Moliya brokeri sifatida xо‘jalik Yurituvchi sub’yekt yoki jismoniy shaxs bо‘lishi mumkin.
Investisiya maslahatchisi-bu bir yilga beriladigan kvalifikasion attyestatga ega bо‘lgan jismoniy shaxsdir. Maslahatchi bо‘lib ishlash uchun litsenziya talab qilinmaydi, biroо‘ bundan shaxs tabbirkor sifatida ryegistrasiyadan о‘tishi zarur.
Investisiya kompaniyasi-bu birlashma (ya’ni korporasiya) bо‘lib u tо‘g’ri va portfyelli usullar bilan kapital о‘о‘yilmalar amalga oshiradi va tijorat bankining ba’zi bir funksiyalarini bajaradi. Investisiya kompaniyalari xolding kompaniyalari Moliya guruhlari va Moliya kompaniyalari bо‘lishi mumkin. Xoldingovaya kompaniya-bu boshqa aksionyer jamiyatlarning nazorat pakyetiga ega bо‘lgan, korxonalarini boshqarishga ixtisoslashgan boshliq kompaniyadir.
Moliya Xolding Kompaniyasi - bu kapitalning 50 foizini boshqa emityentlar qimmatli qog’ozlari va boshqa Moliyaviy aktivlari tashkil etadigan kompaniyadir. Moliya Xolding kompaniyasining tarkibiga faqat qimmatli qog’ozlar va boshqa Moliyaviy aktivlar kirish mumkin. Moliya Xolding kompaniyasi faqat investision faoliyat bilan Shug’ullanishi mumkin.
Moliya-sanoat guruhlari-bu ihtiyoriy ravishda о‘z kapitallarini birlashtiruvchi yoki aksiya pakyetlarini kompyensasiya qilgan bank va xо‘jalik sub’yeklari guruhidir.
Moliya kompaniyasi-korporasiyaning bir turidir. Korporasiya о‘z bevosita mulkdorlaridan ajratilgan xо‘jalik Yurituvchi sub’yektidir.
Qimmatli qog’ozlar daromad olish usullari.
Qimmatli qog’oz egasi uni tasarruf etish va egalik qilish orqali daromad oladi. Qimmatli qog’ozni tasarruv qilishdan oladigan daromad uni bozor bahosida sotishdan, ya’ni qimmatli qog’ozni naminal yoki sotib olish bahosidan Yuqori bahoda sotishdan olinadi. Qimmatli qog’ozga egalik qilishdan olinadigan daromadlar:

• 
  Fiksirlangan (belgilangan) foiz tо‘lovi.
  
• 
  Pog’onali foiz stavkasi.
  
• 
  Foiz daromadining suzuvchi stavkasi
  
• 
  Qimmatli qog’ozni nominal bahosini indyeksasiya qilish orqali olinadigan dividyend.
  
• 
  Diskont orqali
  
• 
  Dividyend.
  

Fiksirlangan foiz tо‘lovi-bu tо‘lovining eng oddiy shakli. Biroо‘ inflyasiya jarayonida va о‘zgaruvchi bozor konYunkturasi sharoitida о‘zgarmas daromad maftunkorligini yо‘о‘otadi.
Pog’onali foiz stavkasini о‘о‘llash Shundan iboratki, bir nyecha muddatlar о‘rnatilib, u mobaynida qog’oz egasi yohud uni sо‘ndirishi yoki kyeyingi muddatgacha olib о‘olishi mumkin. Har bir muddat о‘tishi bilan foiz stavkasi oshib boradi. Foiz daromadining suzuvchi stavkasi markaziy bank hisob-kitob stavkasi yoki davlat qimmatli qog’ozlari daromadliligi dinamikasi mos holda о‘zgarib turadi. Antiinflyasion chyegara sifatida naminal tarzda chiqarilib, istye’mol narhlari indyeksi bо‘yicha indyeksasiya qilinuvchi qimmatli qog’ozlar chiqarilishi mumkin.
Ba’zi qog’ozlar bо‘yicha foiz tо‘lanmasligi mumkin. Ularning egasi daromadni о‘uyidagi shaklda oladi: qimmatli qog’oz naminaldan pas narhda sotilib, ya’ni diskant bilan sotilib, naminalda о‘oplanadi.
Moliyaviy resurslari harakati asosida kapital harakati YOtadi.
Shuning uchun Moliyaviy myenyejmyentning barcha о‘о‘llaniladigan usullarining umumiy mazmuni bо‘lib pul munosabatlaridan tashkil topadi. Moliyaviy myenyejmyent harakat yо‘nalishi bо‘yicha 4 guruhga bо‘linishi mumkin:

1. 
   Pul mablag’larini о‘tkazishga yо‘naltirilgan usullar
   

2. 
   Kapitalni oshirish maqsadida kо‘chirish usullari
   

3. 
   Spyekulyativ haraktyerga ega usullar
   

4. 
   Kapitalni Yuqori daromad kyeltirishni saqlab о‘olishga yо‘naltirilgan usullar.
   

Pul mablag’larini о‘tkazishga yо‘naltirilgan usullar sotib olingan tovarlar uchun hisoblashish bilan bog’liq usullar.
Kapitalni oshirishga qaratilgan usullar bu hamda tariqasida uzoq muddatli kapital qо‘yilishi bilan bog’liq investisiya faoliyati.
Spyekulyativ opyerasiya foyda olish bо‘yicha qisqa muddatli bitim bо‘lib, foydani narhlar farqi, foizlar farо‘i orqali olish mumkin.

Korxona qimmatli qog’ozlari likvidliligini oshirish yо‘llari.

Iqtisodiyotning ma’muriy – buyruq bozlik sharoitida Rejalashtirish riskning hyech bir elementsiz xо‘jalik Yuritishga imkon beradi, degan tasavvur ustun turdi. Biroq bu narsa ishning haqiqiy holatiga zid bqlib chiqdiki, birinchidan, markazlashtirilgan iqtisodiyot о‘z rivojlanishining oldingi bosqichlarida oldindan aytilmagan yо‘qotishlarni kafolatlamaydi; ikkinchidan, ma’muriy markazlashtirilgan iqtiosdiyot modyelining dyeformasiyalari xqjalik Yuritishning ziddiyatlarini kо‘rsatib berdi; uchinchidan, О‘zbekiston iqtisodiyoti har doim bozor munosabatlari ta’siriga tortilib kelingan (uning belgilari Rejali iqtisodiyotdan avvali iqtisodiyot tarixiga nazar tashlashda kqrinadi). Shuning uchun risk omillarini tan olishdan uning mazmuni va mohiyatini nazariy anglashdan, haqiqiy izlanishlarni tayyorlashdan sun’iy qochish bizning mamlakatimiz tadbirkorligiga katta zarar kyeltiradi.
Natijada, mamlakat tadbirkorlari intuisiya bо‘yicha, tajriba darajasida faoliyat Yuritmoqdalar, Yuz beruvchi xodisalar ehtimolligini aniqlashning aniq uslublarini, riskni qlchash va baholash usullarini boimaydilar, riskli faoliyatining mumkin bqlgan oqibatlarini aniqlash holatda, savifsida emas, tajriba va malaka yetishmaydi.
Bozorga tomon intilish, harakat, eng avvalo, iqtisodiy erkinlikka erishishni talab etadi, biroq Shu bilan birga bu xqjalik riski omillarini kuchaytirishga yqlni ham anglatadi. Har qanday tadbirkorning vazifasi qtish davrija, nafaqat riskdan qochish, balki uni tasavvur etish, mumkin bqlgan chyegarasini aniqlash, minimal darajaga tuShurishga intilish hamdir. Bozor iqtisodiyotida qtish sharoitida krizis va iqtisodiy nobarqarorlik sharoitida yashab qolish muammosi paydo bqladi, о‘z navbatida, tadbirkorlik faoliyatining noan’anaviy kqrinishlarini topish muammosi va Shu kabilar vujudga kyeladi. Shuning uchun О‘zbekiston iqtisodiyoti sharoitida yangi iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishdan nazariy va amaliy ishlab chiqishning yqqligi bilan bog’liq bir qator qiynchiliklar paydo bqldi.
Shuni ta’kidlash kerakki, tadbirkorlik riski nazariyasi nafaqat mamlakat iqtisodiyotida, Shuningdyek barqaror bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda ham yetarlicha rivojlangan.
О‘zbekistonda tadbirkorlik riskining barcha turlari quyidagi holatlarda namoyon bqladi:
SH iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi qonunchilik tizimining ishlab chiqilmaganligida;
SH sobiq respublikalar, ryegionlar qrtasidagi iqtisodiy aloqalarini uzilganligida;
SH nobarqaror siyosif shart-sharoitda;
SH barcha turdagi va darajalagi xqjalik Yurituvchi sub’yektlarning an’anaviy ma’sulityasizlikning hamon mavjudligida;
SH mulkka nisbatan egalik va iqtisodiy manfaatdorlik tuShunchalarining tqliq shakllanmaganligida.
Shunday bqlsa-da, buning mamlakatimizda risk muammosini qrganish nazariy ishlab chiqish va umumlashtirish natijalaridan foydalanish tajribasi mavjud va u shakllanib bormoqda. Biroq u, asosan. sug’urtalash sohasiga xosdir. Shu bilan birga, kyelgusi bozor, eng avvalo, uning rivojlanishining umumiy stratyegiyasining qylab topilganligiga asoslanganligiga, noaniqlikning salbiy oqibatlari kamayishiga, yechimlarning variantliligiga bog’liq. О‘zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi xususiy mulkning paydo bqlishi bankrotlik riskini ishsizlikni va boshqalarni real qilib qqyadi.