Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

3.Qimmatli qog’ozlar va korxonaning qimmatli qog’ozlarni portfyelini boshqarish.
Qimmatli qog’ozlar bozori о‘zida istisodiy munosabatlar sanasini aks ettirib, bu munosabatlar qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisini aks ettiradi. Bu munosabatlar qimmatli qog’ozlar bozorini iо‘tisodiy kotyegoriya sifatida mohiyatini ifodalaydi.
Amaliyotda hamma qimmatli qog’ozlar ham bozorda muomalada Yurmaydi.
Bozorlar birlamchi va ikkilamchi birja va birjalardan tashо‘ari turlarga bо‘linadi. Qimmatli qog’ozlarning birlamchi bozori-bu qimmatli qog’ozlarni chiqarish va birlamchi joylashtirishga xizmat qiladi. Ikkilamchi bozor о‘zida ilgari chiqarilgan qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdisini ifodalaydi. Tashkiliy jihatdan birja bozori (fond yoki valYuta birjasi) va birjalardan tashо‘ari bozor.
Birjadan tashо‘ari bozor-fond birjasida katirovka qilishga kiritilmagan qimmatli qog’ozlarning muomala qilish sohasi. Birjadan tashо‘ari bozorda qimmatli qog’ozlarning yangi chiqarilganlari ham sotiladi.
Birjadan tashо‘ari bozor fond birjasi a’zolari bо‘lgan yoki bо‘lmagan dillerlar tomonidan tashkil etiladi.
Birjadan tashо‘ari qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi tyelyefon, tyelyefaks, kompYutyer tarmoо‘lari orqali amalga oshiriladi. Birjadan tashо‘ari bozorda asosan fond birjasining talablariga javob bermaydigan aksiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qog’ozlari sotiladi. chunki fond birjasi listingidan о‘tish uchun fond birjasining belgilangan mye’yoridan kam bо‘lmagan aksiyalar soni va daromadga ega bо‘lish lozim. Qimmatli qog’ozlar bilan opyerasiyani fond birjasi va investisiya institutlari amalga oshiradi.
Qimmatli qog’ozlar bozori qatnashchilari bо‘lib brokerlar , dillerlar, dyepozitariy, ryegistratorlar, tashkilotchilar bо‘lishi mumkin.
Broker-bu Moliyaviy vositachi. U qimmatli qog’ozlar bilan bitimlarni mijoz bilan keliShuv asosida yoki uning topshiriYOi asosida amalga oshiradi. Broker sifatida xо‘jalik sub’yekti yoki fuо‘aro qatnashishi mumkin.
Diller bо‘lsa, qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisini о‘zining nomidan va о‘z hisobidan amalga oshiradi. Diller faqat xо‘jalik sub’yekti bо‘lishi mumkin.
Dyepozitariy bо‘lib qimmatli qog’ozlar syertifikatini saqlovchi yoki ularning hisobini, о‘о‘ldan о‘о‘lga о‘tishini hisobini Yurituvchi xо‘jalik sub’yektidir.
Ryegistrator yoki ryeyestr Yurituvchi-qimmatli qog’ozlar egalarining ryeyestrini Yuritish sistyemasini tashkil etuvchi ma’lumotlarni yetkazib berish, saqlash, qayta ishlash,qayd qilish faoliyatini Yurituvchi xо‘jalik sub’yekti.
Qimmatli qog’ozlar bozorida tashkilotchi-bu fond birjasidir.
Fond birjasi qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi bо‘yicha tashkiliy va doimiy amal qiluvchi bozordir. Tashkiliy jihatdan fond birjasi qimmatli qog’ozlar muomalasi bilan Shuyoullanuvchi xо‘jalik sub’yekti sifatida namoyon bо‘ladi.
Qimmatli qog’ozlar muomalasi deyilganda ularning oldi-sotdisi hamda qonuniy kо‘zda tutilgan holda ularning egasini almashtirishga olib kyeluvchi boshqa xarakatlar tuShuniladi. Birja xо‘jalik sub’yekti sifatida qimmatli qog’ozlar joylashtirishni va ular bilan bitimlar amalga oshirishni, hisob kitob informasion xizmatlarini taklif etadi. Fond birjasi birja faoliyatini litsenziyalash Nizomi bо‘yicha olingan litsenziya bо‘yicha ish Yuritadi. Fond birjasining funksiyasi vaqtincha bо‘sh turgan pul mablag’larini mobilizasiya (jalb qilish) ya’ni qimmatli qog’ozlarni sotish orqali, hamda qimmatli qog’ozlarning bozor bahosini о‘rgatishdan iborat.
Fond birja sifatida qimmatli qog’ozlar bozorida savdoni tashkil etuvchi va boshqa faoliyat shakllarini tashkil etmaydigan xо‘jalik sub’yekti tan olinadi.
Fond birjasi notijorat shyerikchiligi natijasida tuziladi. U faqat birja a’zolari о‘rtasida savdoni tashkil etadi. Qimmatli qog’ozlar bozorining boshо‘a qatnashchilari birjada opyerasiyalarni faqat birja a’zolari vositachiligida amalga oshiradi.
Fond birjasiga qimmatli qog’ozlar bozorining har qanday profyesional qatnashchisi a’zo bо‘lishi mumkin. Fond birjasiga a’zo bо‘lib kirish tartibi, undan chiqish, chyetlatish tartibi fond birjasi tomonidan hujjatlarga asosan mustaqil hal qilinadi.
Fond birjasi о‘z a’zolarining miqdorini cheklash huquqiga ega.
Birja a’zolarining tyeng huquqli bо‘lmasligi, vaqtincha a’zolik, hamda о‘z о‘rinini ijaraga berish, fond birjasining a’zosi bо‘lmagan shaxsga о‘rnini garovga berishga ruxsat berilmaydi.
Fond birjasi quyidagi yig’imlarni olish tartibi va miqdorini mustaqil belgilaydi:

• 
  Birja hisobiga uning a’zolari tomonidan birja bitimlarida qatnashganligi bois olgan mukofot summasidan ajratmalarni:
  
• 
  Birja a’zolariga birja kо‘rsatgan hizmatlari uchun olinadigan tо‘lov yig’im va boshqa tо‘lovlar miqdorini;
  
• 
  Birja Ustavi talablarini, birja savdosi о‘oidasini buzganligi uchun undiriladigan shtraflarning miqdorini:
  

Fond birjasi qimmatli qog’ozlarni listingi kiritish, chiqarish tartibini mustaqil belgilaydi.
Fond birjasi о‘z a’zolarini savdo joyi va vaqtini ogoh qilish orqali savdoning erkin va ochiq oydin о‘tishini ta’minlashga majbur. Bundan tashо‘ari fond birjasi qimmatli qog’ozlar rо‘yxati va qatirovkasini, savdo misiyalarning natijalarini xamda qimmatli qog’ozlar tiniо‘lashtirish о‘oidalarini ma’lum qilish majburiyatlariga ega.
Fond birjasi о‘z a’zolarining birja bitimlaridan oladigan mukofot summalarini belgilashga haqli emas.
Qimmatli qog’ozlarning samarali investision portfyelini shakllantirish uchun ularning xarakterini va mohiyatini, ularni chiqarish va muomilada Yurish, hisobot soliq tortilish va boshо‘ sohalarini yaxshi bilish zarur.
Qimmatli qog’oz deyilganda. Ushbu xujjatni chiqargan tashkilotda qog’oz egasining mulkiy xuquqi yoki qarz xaqi borligini tasdiqlovchi xujjat tuShuniladi.
Qimmatli qog’ozlar kо‘plab belgilariga kо‘ra tasniflanadi.
Amal qilish shakliga kо‘ra: naqd shaklda( qog’oz), naqdsiz shakl (yozuv kо‘rinishida).
Moliyaviy munosabatlar mazmuniga kо‘ra: ulushli qimmatli qog’ozlar, ya’ni mulk huquqi munosabatlarini ifodalovchi qarzni ifodalovchi (qarz munosabatlarini).
Emityen turlari bо‘yicha: davlat qimmatli qog’ozlari va vyerporativ qimmatli qog’ozlar.
Aniq bir egasi bilan aloqa darajasi bо‘yicha: nomli qimmatli qog’ozlar, ya’ni egasining nomi yozilgan va taqdim etuvchiga qimmatli qog’ozlar egasining ismi yozilmaydi.
Olinadigan daromad xarakteriga kо‘ra: imtiyozli, oddiy aksiyalarga bо‘linib, birinchisi belgilangan foizdan kam daromad olmaydi, ikkinchisi emityentning faoliyat natijasiga kо‘ra daromad beradi.
CHiqarish va joylashtirish shakliga kо‘ra: tashqi joylashtirish uchun va ichki joylashtirish.
SHakllantirish yо‘liga kо‘ra: birlamchi qimmatli qog’ozlar, ikkilamchi qimmatli qog’ozlar, ya’ni xosilaviy qimmatli qog’ozlar. Investorga tyegishli qimmatli qog’ozlarning jami qimmatli qog’ozlar portfyeli deyiladi. Korxona о‘zining qimmatli qog’ozlar investision portfyelini shakllantirilayotib kapital о‘о‘yilmasining xafsizligini, daromadliligini, kapital о‘sishini va uning likvidligini ta’minlashi kerak.
Qimmatli qog’ozlarga kapital о‘о‘yishning turli talablarini hisob olishiga kо‘ra qimmatli qog’ozlarning kuyidagi portfyeli mavjud:
-An’anaviy konsyervativ portfyel.
-Risklashgan yoki ogressiv portfyel.
-Qimmatli qog’ozlarning yiYOma (kombinasiyalashgan) portfyeli, u о‘ziga risklashgan va an’anaviy portfyel elyemyetlarini о‘abul qiladi.
Qimmatli qog’ozlar portfyelini optimallashtirishning asosiyning prisipi- qо‘yilmalarini divyersifikasiyalash
(taqsimlash, bо‘lish) prinsipidir. YA’ni о‘о‘yilmalarni investision sifatiga kо‘ra turli qimmatli qog’ozlar о‘rtasida taqsimlash va umumiy yо‘о‘otishlar darajasini kamaytirish, yalpi daromadlilikni oshirish.
Qimmatli qog’ozlarning risklashgan portfyeli odatda 6 oydan kam bо‘lmagan muddatga shakllantiriladi. Bunda portfyelga kapital о‘о‘yish riski kompyensasiyalanishi mumkin bо‘lishi uchun qarb ekspyertlarining baholashiga kо‘ra о‘о‘yilma hajmi 200-300 ming dollar chyegarasida lozim.
Qimmatli qog’ozlarning yig’ma portfyeli kapital qо‘yilma riskini kamaytiradi, biroо‘ bu ancha miqdorda mablag’ va kо‘proq muddatni (6 oydan kо‘proq) talab etadi.
An’anaviy konsyervativ klassik kо‘rinishdagi portfyeli korxonaning erkin pul mablag’lari va о‘isо‘a muddatli korporativ aksiyalar va obligasiya, davlat qimmatli qog’ozlaridan tashkil topadi.
Endi qimmatli turlarini kо‘rib chiqamiz.
Aksiya-bu ulushli qimmatli qog’oz bо‘lib, u egasiga emityentning mol- mulkida ulushi borligini, daromad olishni va boshqaruvda ishtirok etish huquqi tasdiо‘lovchi xujjatdir. Aksiyalar korporativ qimmatli qog’oz bо‘lib, uni faqat nodavlat korxona tashkilotlari mulomilaga chiqarishadi.
Aksiyalarning amal qilish muddati belgilanmagan bо‘lib, uzoqmuddatga chiqariladi va ma’lumki u о‘zgaruvchi (suzuvchi) daromad kyeltiradi.
Aksiyalar nomi yozilgan va taqdim etuvchi, oddiy va imtiyozli aksiyalarga bо‘linadi.
Nomi yozilgan aksiyalarda ismi yoziladi, nomi yozilgan aksiyalar xarakati aksiyalar ryegistrasiya kitobida qayd qilinadi.
Taqdim etiluvchi aksiyalar egasi haqida ma’lumotga ega emas. Bunday ma’lumot aksiyalarini ryegistrasiya kitobidan umumiy soni qayd etiladi.
Imtiyozli aksiyalar egasiga dividyend olishda oddiy aksiya egasiga nisbatan imtiyoz beriladi. Ular bо‘yicha dividyendlar aksiyanyerlik jamiyatining faoliyat natijasidan qatiiy nazar qatiiy belgilangan foiz shaklida beriladi.
Aksiyalar о‘z egasiga sarf qilingan mablag’larning qaytarilishini kafolatlaydi va Shu bois riskli investisiya ob’yektlariga ta’luо‘li.
Aksiyalarning investision jalb qilinuvchanligi Shundan iboratki, mumkin bо‘lgan pul mablag’lari yо‘qotilishi Yuqori daromad olish imkoniyati bilan kompyensasiyalanadi. Bu holatni baholash uchun dividyend kapitalini о‘rtacha foiz stavkasini (banklarning) bilan taqо‘oslash kifoya. Agar dividyend stavkasi dyepozitlar bо‘yicha foiz stavkasidan katta bо‘lsa, aksiyani sotib olish maqsadga muvofiо‘.
Oddiy aksiyalar portfyelini shakllantirishda investor bir qancha noaniqliklarni bosib о‘tishi lozim. Bular:

• 
  Oldindan emityentning bо‘lajak Moliyaviy ahvoli aniqmasligi:
  
• 
  Oldindan aksiyalar bо‘yicha olinadigan dividyend summasi va vaqti ma’lum emas;
  
• 
  Qimmatli qog’ozga investisiya qilishdan oldin risk darajasi ma’lum emas;
  
• 
  Aksiyalarga mablag’larni investisiya qilishda noaniqliklarni bartaraf qilish uchun bozor xо‘jalik Yuritilishi nazariyatsi va amaliyoti ularning qimmatini baholashda ma’lum bir yondashish yо‘llarini ishlab chiqdi. Bular :
  
• 
  Sof foyda kapitalizasiya qilish myetodi;
  
• 
  Dividyendlarni kapitalizasiya qilish myetodi;
  
• 
  Aksiya qiymatini aniqlashning eng oddiy formulasi daromadni kapitalizasiya qilish - bu yerda kyelgusi daromad (bitta aksiyaga tо‘g’ri kyeladigan foydaning haqiо‘iy о‘iymati).
  
• 
  Kutilayotgan (davrga tо‘g’ri kyeluvchi о‘rtacha )bо‘lajak aksiyaga sof foyda;
  
• 
  Kapitalizasiya normasi yoki risk normasi;
  

Obligasiya-muddatli qimmatli qog’oz bо‘lib, u egasi bilan emityent о‘rtasidagi qarz munosabatini tasdiо‘laydi va u bir yilga yoki undan ortiо‘ muddatga chiqariladi.
U davlat tomonidan, uning turli boshqarmalari, organlari tarafidan chiqarilishi, korxonalar va tashkilotlar tomonidan chiqarilishi mumkin. Qarz shartlarida kо‘rsatilgan muddat yetib kyelganidan sо‘ng obligasiya emityent tamonidan qayta sotib olinadi. Bundan tashо‘ari muddati yetib kyelmasdan qoplash huquqini beruvchi obligasiyalar ham chiqariladi. Bu huquq emityentga yoki investorga berilishi mumkin.
Obligasiya-qarz qimmatli qog’ozi Shu bois uning egasi mulki sifatida emas, Balki emityentga kreditor hisoblanadi.
Obligasiya о‘z egasiga yillik daromad kyeltirib, u foiz yoki kupon deyiladi. Kо‘p hollarda bu daromad obligasiyaning naminal narhiga nisbatan belgilangan summani tashkil etib, tyeng vaqt orlig’ida tо‘lab boriladi. Biroо‘ bozor iqtisodiyotida inflyasiya jaraYOnining rivojlanishi bilan indyeksasiyalanadigan obligasiya paydo bо‘ladi. Ularning kuponi va naminali ba’zi bir kо‘rsatkichlarga bog’lab qо‘yilishi bilan investorni Moliyaviy resurslarini о‘adrsizlanishini suYOurtalanadi. Bunday kо‘rsatkichlar sifati istye’mol narhlari indyeksi yoki biror bir tovarning bahosi xizmat qilib, ularning narhi inflyasiya suratlariga mos holda о‘zgarib boradi.
Obligasiyalar bо‘yicha foizlar kvartalda bir marta, yarim yilda, bir yilda pul shaklida qimmatli qog’oz shaklida, tovar yoki boshqa mulk shaklida tо‘lanishi mumkin. Kuponlar korxonaning sof foydasi hisobidan tо‘lanadi, agar u yetmasa-ryezyerv fondi hisobidan tо‘lanadi. Obligasiya egasi foiz tо‘lovni kupon tо‘lovi muddatidan о‘ttiz kun oldin sotib olsa foiz olshga haqli. Shu bilan birgalikda emissiya shartlariga kо‘ra boshqa tartib ham bо‘lishi mumkin.
Obligasiya egalari aksiyalarga nisbatan birinchi navbatda daromad olish huquqiga egalar. Masalan, korxona obligasiya Yuzasidan majburiyatlarni о‘oplashga yetadigan darajadagi foyda olishsa, u holda aksionyerlar hyech qandan daromad olishmaydi. Emityent obligasiyada belgilangan muddatda kupon va nominalni о‘oplashi shart. Aks holda u tо‘lovga qobiliyatsiz dyeb e’lon qilinishi hamda likvidatsiya qilinishi mumkin.
Obligisiyalar taqdim etiluvchi va nomi YOzilgan bо‘lishi mumkin. Taqdim etiluvchi obligasiyalar о‘uyidagi ryekvizitlarni о‘zidan mujassam etadi: nomyer naminal, foiz stavkasi, emityent nomi kuponlarni tо‘lash sharti va tartibini nomi YOzilgan obligasiya qо‘shimcha egasining ismini tartibiga oladi. Emityent mahsus ryeyestr Yuritib, unda obligasiya egalari rо‘yxati Yuritiladi.
Kuponlari obligasiya bо‘yicha kuponsiz obligasiyalar ham mavjud, ya’ni nol kuponli. Bu obligasiyalar tavsif bо‘yicha egasiga kupon tо‘lanadi. Egasi daromadni diskant hisobidan, ya’ni missiya choYOida obligasiya naminaldan pas narhida sotilib, naminal bо‘yicha о‘oplanishi xisobiga oladi.
Korxonalar konvyertirlanadigan obligasiyalar chiqarishi mumkin. Bu qog’oz egasiga obligasiyani о‘oida tariо‘asida ushbu korxonaning oddiy egasiga almashtirish huquqini beradi. Bu huquq ma’lum bir vaqtgacha yoki obligasiyaning butun amal qilish muddatigacha davom etishi mumkin. Investor konvyersiyalash huquqini kо‘rsatilgan muddatdan sо‘ng yо‘о‘otadi. Emissiya prospyektidan obligasiyani aksiyaga almashtirish proposiyassi kо‘satiladi. Bunday proporsiya konvyersiya koeffisiyenti dyeb Yuritiladi.
Konvyertirlanuvchi obligasiya uchun Shunday tuShuncha muvjudki u konvyersiya bahosi dyeb Yuritiladi. Konvyersiya bahosi-bu obligasiyani aksiyaga almashtirish hisobiga olinadigan aksiyalarning о‘rnatilgan (belgilangan) qimmatidir. Konvyersiya koeffisiyenti odatda butun konvyersiya davri uchun qat’iy belgilanadi. Biroо‘ Shunday holatlra mavjudki, u vaqti о‘tishi bilan о‘zgaradi. CHunki aksiyalarning kursi oshishi kо‘zda tutiladi va konvyersiya koeffisiyenti tushib boradi, konvyersiya bahosi esa-о‘sib boradi. Konvyersiya koeffisiyenti aksiyalar bilan daromad tо‘lash bо‘yicha taqsimlash orqali о‘orryektirovka qilinadi. Emissiya vaqtida konvyersiya koeffisiyenti Shunday darajada о‘rnatiladiki, о‘achonki aksiyalarning yalpi о‘iymati obligasiyalarni darhol aksiyalariga almashtirilganida obligasiya о‘iymatidan kam bо‘lsin.