Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

22--mavzu. Moliyaviy bozorlar va institutlar.
Reja

1. 
   Moliya bozori, uning Moliya resurslarini safarbar etish va taqsimlashdagi roli.
   
2. 
   Moliya bozori va tijorat tashkiloti tomonidan Moliya bozori pul mablag’laridan foydalanish.
   
3. 
   Qimmatli qog’ozlar va korxonaning qimmatli qog’ozlarni portfyelini boshqarish.
   
4. 
   Investisiya institutlari.
   

1. 
   Moliya bozori, uning Moliya resurslarini safarbar etish va taqsimlashdagi roli.
   

Moliya resurslarini byetо‘xtov shakllantirish, ularni eng samarali sarmoyalash va belgilangan maqsadlarda foydalanish Moliya bozori g’rdamida ta’minlanadi. U, xalq xо‘jaligida pul mablag’lari harakatini tashkil etishning alohida shaklidan iborat bо‘lib, qimmatli qog’ozlar bozori kо‘rinishida ham, ssudali kapitallar bozori (bu bozor tijorat banklari faoliyatining sohasi hisoblanadi) kо‘rinishida ham amal qiladi.
Moliya bozori amal qilishining ob’yektiv shart-sharoiti bо‘lib, u yoki bu sub’yektda Moliya resurslariga bо‘lgan ehtig’jning bu ehtig’jini qondirish manbalari (mavjud) naqdligi bilan nomosligi hisoblanadi.
Kо‘pincha pul mablag’lari bir egadorlarda naqd, sarmoyaga bо‘lgan ehtig’j esa boshqalarda vujudga kyeladi. Vaqtincha erkin pul mablag’larini tо‘plash va ulardan samarali foydalanishga ham Moliya bozori atalgan bо‘lib, uning funksional belgilanganligi pul mablag’larining ularning egadorlaridan (omonatchilaridan) foydalanuvchilarga (sarmoyadorlarga) xarakatiga vositachilik qilishdan iborat.
Omonatchilar bо‘lib, о‘zida pul mablag’larinl tо‘plovchi Yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. Bozor iqtisodig’ti rivojlangan kо‘pgina mamlakatlarda asosiy omonatchilar bо‘lib, xususiy shaxslar (axoli), foydalanuvchilar bо‘lib esa - pullik ishga sarflaydigan xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar va davlat hokimiyati idoralari hisoblanadi.
Vaqtincha erkin pul mablag’larini tо‘plash (akkumulyasiya) va ularni xarajatlarga sarmoyalash qimmatli qog’ozlarning Moliya bozorida aylanish vositasida amalga oshiriladi. Qog’ozni kо‘rsatish paytida uning egadorining mulkiy huquqini tasdiqlovchi hujjat qimmatli qog’oz dyeb tan olinadi. Qimmatli qog’ozlar qonunda nazarda tutilgan ryekvizitlarni о‘z ichiga olishi shart bо‘lib, ullarga: nominal baho, bozorda aylannsh muddati, tо‘plash usuli, fiskal ryejimi va h.k.
Moliya bozorida foydalaniladigan qimmatli qog’ozlar xususiyatga kо‘ra ikki guruh: qarz va ulushli guruhlarga ajratiladi. Qarzli qimmatli qog’ozlar odatda qat’iy о‘rnatilgan fondli stavka va qarzning kapital summasini belgilangan sanada kyelgusida tо‘lash majburiyati bilan ajralib turadi. Bu qimmatli qog’ozning klassik turi bо‘lib obligasiya hisoblanadi. Ulushli qimmatli qog’ozlar, ular egadorining (egasining) real mulkdagi bevosita ulushidan iborat. Aksiya bunga misol bо‘lib, xizmat qiladi. U, uning egadori (aksiyador)ning korxona foydasining dividyentlar kо‘rinishdagi bir qismi va korxona tugatilganidan kyeyin qoladigan mulkning bir qismini olishga beradigan huquqni tasdiqlaydi. Aksiya va obligasiyalar bilan bir qatorda qimmatli qog’ozlarga, Shuningdyek, G’azna majburiyatlari, vyeksyellar, omonat syertifikatlari va boshqa hujjatlar ham kiradi.
Moliya bozorlarini yangi qimmatli qog’ozlarni chiqarish bilan bog’liq birlamchi va qimmatli qog’ozlarni qayta sotishni amalga oshiradigan ikkilamchilarga ajratish mumkin. Qayta sotish imkoniyati dastlabki sarmoyador qimmatli qog’ozlarga о‘zining egalik va tasarruf qilish huquqi bobida erkin va ularni boshqa sarmoyadorga qayta sotish mumkin ekanligaga asoslangan.
Omonatchilar va sarmoyadorlar bilan birgalikda birlamchi Moliya bozorlarining sub’yektlari bо‘lib, elementlar hisoblanadi. ularga bir tomondan, xо‘jalik Yuritish sub’yektlari hisoblangan va ishlab chiqarishni kengaytirish, uning moddiy-texnika bazasini yangilash bо‘yicha sarflarni sarmoyalash uchun qо‘shimcha Moliya resurscharini olishga intilgan Yuridik shaxslar, ikkkinchi tomondan - davlat sarflarining bir qismini qoplash uchun zag’mlarni chiqaradigan turli darajadagi davlat hokimiyat idoralari kiradi. Emityentlar va sarmoyadorlar о‘rtasidagi vositachilik funksiyalarini maxsus savdo idoralari - diller va broker firmalari bajaradi.
Birlamchi Moliya bozorlarining maqsadi-ishlab chiqarishni sarmoyalash uchun zarur bо‘lgan qо‘shimcha Moliya resurslari va sarflarning boshqa turlarshsh jalb etish agarda omonatchilar emityentshshng kyelajagini optimistik darajada baholashsa, unda ular chiqarilgan qimmatli qog’ozlarni tyezda xarid qilib oladilar. Bu, korxonaga qо‘shimcha kapitalni turli xil maqsadlarga safarbar etish imkonini beradi. Ikkilamchi Moliya bozorlari qо‘shimcha Moliya resurslarini jalb qilish uchun emas, balki xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar о‘rtasida mavjud kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning talablari va jamiyatning boshqa ehtig’jlariga muvofiq qayta taqsimlash uchun belgalangan. Birlamchi va ikkilamchi Moliya bozorlari о‘zaro uzviy bog’langan.
Moliya bozorini shakllantirish - vaqt jihatdan bir nyecha yilni о‘z ichiga olgan g’oyat murakkab jarayon. Moliya bozorini ixtig’riy yо‘l bilan, qonuniy hujjatni chiqarib kiritish mumkin emas; uni faqatgina asta syekin yaratsa bо‘ladi. Bunda mulkchilik shakllarining xilma-xilligi, qattiq pul birligi, erkin narxlar va mukammal bozor iqtisodig’tining boshqa komponyentlari Moliya bozorining real ishlashi uchun zaruriy shart-sharoit hisoblanadi.
Moliya bozorining tashkiliy strukturalari turli xil Moliya instititulari (Moliya-bank muassasalari, sug’urta kompaniyalari va boshqa)ni о‘z ichiga oladi, biroq ular orasida jamg’arma (fond) birjalari asosiy hisoblanib. Ularning muntazam ishlashi nafaqat Moliya-kredit munosabatlari va pul muomalasi sohasiga, balki umuman mamlakatnpng iqtisodiy ijtimoiy rivojlanishiga ham syezilarli darajada ta’sir kо‘rsatadi.
Birjalarning uch turi mavjud: yopiq birja - bu birjadagi undagi savdolarda faqat uning a’zolarigina ishtirok etishlari mumkin; tashrif buYuruvchilarning erkin kirishi mumkin bо‘lgan birjalar - undagi bitimlarni faqat maklyerlar (ya’ni vositachilar)gina amalga oshiradilar va shaxslarning keng doirasidan iborat, Lekin hukumat idoralari nazorati ostida ish kо‘ruvchi birja mavjud. Birjalarning asosiy vazifalari bо‘lib:
- qimmatli qog’ozlarni sotish va xarid qilish bо‘yicha faol opyerasiyalar hisoblanib, bunda ular bahosi talab va taklif ta’siriga bog’liq bо‘ladigan spyesifik tovar sifatida maydonga chiqadi.
- kyechiktirib bо‘lmaydigan talablarni amalga oshirish uchun emityentlarga qо‘shimcha Moliya resurslarining qimmatli qog’ozlarini berish;
- ijtimoiy ishlab chiqarish strukturasini о‘zgartirishga imkon beradigan Moliya resurslarini qayta taqsimlash;
- omonatchilarga jamg’arilgan pul mablag’laridan о‘zi uchun mumkin qadar katta naf bilan foydalanish imkoniyatlarini taqdim etish hisoblanadi.
Moliya bozorlarining ishlashi xalq xо‘jaligi jihatidan g’oyat katta axamiyatga ega. Birinchidan, ular tufayli pul mablag’larini ishlab chiqarishga sarmoyalash imkoni vujudga kelib, bu, mamlakat ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish; resurs potyensialini tо‘plashga imkoniyat yaratadi. Ikkinchidan, Moliya bozori g’rdamida sarmoyadorlarga maksimal foydani ta’minlovchi korxona va tarmoqlar rivojlanishi osonlashadi. Uchinchidan, Moliya bozorlarida amalga oshiriladigan kapitallarning о‘tkazib turilishi ilmiy-texnika taraqqig’tini tyezlashtirishga, ilmiy-texnika Yutuqlarini tyezroq joriy etishga kо‘maklashadi.