Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

23-mavzu. Sug’urta.
Reja.

1. 
   Sug’urta asoslari.
   
2. 
   Sug’urta ishidagi asosiy tuShunchalar.
   
3. 
   О‘zbekiston Respublikasida sug’urta bozorining shakllanishi va kengayishi.
   
4. 
   Sug’urtaning turkumlanishi.
   

1. Sug’urta asoslari.

Sug’urta ijtimoiy munosabatlar tarixiy kategoriyalaridan biridir. U jamiyat qurilishining ilk davrlaridan Yuzaga kelib, asta syekin ijtimoiy ishlab chiqarishning ajralmas hamroxiga aylandi. Sug’urta iborasining birlamchi ma’nosi «qо‘rquv» («strax») sо‘zi bilan bog’liqdir. Mulk egalari bir-birlari bilan ishlab chiqarish munosabatlariga kirishar ekanlar, mulkining saqlanishiga, tabiiy ofatlar, yong’in, о‘g’irlik va iqtisodiy hayotning boshqa kо‘zda tutilmagan xavf-xatarlari natijasida yakson bо‘lishi yoki yо‘qotilishiga nisbatan qо‘rquv xis etganlar.
Ijtimoiy ishlab chiqarishning tavakkalchilik xarakteri – bu mulk egasi va tovar ishlab chiqaruvchining moddiy farovonligi uchun xavotirlanishining asosiy sababchisidir. Shu asosda moddiy zararni manfaatdor mulk egalari о‘rtasida birgalikda qoplash g’oyasi Yuzaga kyeldi.
Kо‘rilgan zararni qoplashning ancha oddiy shakli natural sug’urta bо‘lgan. Don, yem-xashak va boshqa bir turdagi oson taqsimlanadigan mahsulotlar hisobidan alohida talofat kо‘rgan dyehqon xо‘jaliklariga moddiy yordam kо‘rsatilgan. Bunday sug’urta, albatta, bir qancha chyegaralangan bо‘lib, kyeyinchalik tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan о‘z о‘rnini pul shaklidagi sug’urtaga berdi.
Rivojlangan jamiyat sharoitida sug’urta mulkchilikning barcha shakllarini, korxonalar, tashkilotlar, fuqarolar daromadlari va boshqa manfaatlari himoyasining asosiy vositasiga aylandi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlashda va aholini kо‘ngilsiz hodisalardan himoya qilishda sug’urtaning о‘ziga xos muhim о‘rni bor. Sug’urta ishlab chiqarishning zarur unsurlaridan biri sifatida bozor iqtisodiyotiga о‘tishning muhim iqtisodiy dastaklaridan hisoblanadi. Sug’urta bozori mulkchilikning dyeyarli barcha shakllarini tabiiy ofatlardan saqlashda, xilma-xil falokatlar natijasida odamlarga yetkazilgan zararlarni qoplashda moddiy jihatdan yordam beradi.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar iqtisodiyotga, Moliyaga, pul muomalasiga о‘z ta’sirini kо‘rsatdi, iqtisodiy qarashlarda ijobiy fikrlarning shakllanishiga sabab bо‘ldi. Endilikda har bir xо‘jalik ob’yektining tashkilotchisi о‘z ixtiyoridagi mol-mulkdan samarali foydalanish uchun fidokorona harakat qilish bilan cheklanib qolmay, favqulodda va tasodifiy zararlarning natijasida yetkazilishi mumkin bо‘lgan kamomadlarni tiklash, ularning oldini olish tadbirlarini kо‘rishga ham intilmoqda. Shuning natijasida bozor iqtisodiyoti sharoitida sug’urtaga bо‘lgan talab kuchaya boshladi.
Pryezidyentimizning «О‘zbekiston XXI asr bо‘sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobida davlatni aql-idrok bilan boshqarish xalq boshiga tushgan xavf-xatarni kamaytirish va bartaraf etishdan iboratligini kо‘zda tutish lozimligiga amal qilib, sug’urta sohasida faqat mamlakat miqyosida emas, balki tashqi munosabatlarda ham qator tadbirlar amalga oshirilganligi kо‘rsatib turibdi. Jumladan chyet ellik investorlarga yordam berish maqsadida «О‘zbekinvest» eksport-import milliy sug’urta kompaniyasi tashkil qilinib, AIG (AQSH) kompaniyasi bilan birga siyosiy xavf-xatarlardan sug’urtalash bo’yicha «О‘zbekintyernyest Intyernyeyshl» qо‘shma sug’urta kompaniyasi ta’sis etilgani qayd qilib о‘tildi. Shu bilan birga, tashqi sarmoyalarni kqproq jalb qilish maqsadida sug’urtalashning tayanch stavkalari xalqaro amaliyotda qabul qilinganidan ancha past ekanligi ta’kidlandi.
Sug’urtaga tyegishli bо‘lgan qayta taqsimlash munosabatlari bir tomondan sug’urta fondini shakllantirish, ikkinchi tomondan Shu fonddan sug’urta qatnashchilarini kо‘rgan zararini qoplash bilan bog’liqdir.
Sug’urta – ishlab chiqarish munosabatlarining zaruriy elementidir. U ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi moddiy zararlarni qoplash bilan bog’liqdir. Normal takror ishlab chiqarish jarayonining muhim sharti uning uzliksizligi va tqxtovsizligi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning doimiy yangilanib borishi insonlarning barcha ijtimoiy-iqtisodiy formasiyalarda, Shu jumladan rivojlangan jamiyatda ham mavjud ehtiyojlarini qondirish uchun zarurdir.
Agarda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni tabiiy ofatlar yoki boshqa favqulodda hodisalarning (yong’inlar, portlashlar, epidyemiyalar va b. ) salbiy oqibatlari ta’sirida tqxtasa yoki buzilsa, u holda jamiyat avvalo turli oldini olish tadbirlarini amalga oshirishga, mabodo ular kо‘zlangan natijani bermasa, u holda yetkazilgan moddiy zararni qoplashga, ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning normal sharoitlarini qayta tiklashga majbur bо‘ladi.
Inson va tabiiy ofatlar о‘rtasidagi qarama-qarshilik bilan asoslangan ijtimoiy ishlab chiqarishning tavakkalchilik xarakteri, birinchi navbatda, tabiiy va boshqa ofatlarning salbiy oqibatlarini oldini olish, bartaraf qilish va lokalizasiya qilish, hamda yetkazilgan zararni sо‘zsiz qoplash bo’yicha insonlar о‘rtasidagi munosabatlarni Yuzaga kyeltiradi. Bu ob’yektiv munosabatlar insonlarning erishgan hayot darajasini saqlab qolishga bо‘lgan real va mavjud ehtiyojini aks ettiradi. Mazkur munosabatlarni alohida xususiyatlar ajratib turadi va ularning yig’indisi ijtimoiy ishlab chiqarishni sug’urtaviy himoyalash iqtisodiy kategoriyasini tashkil etadi.
Sug’urta iqtisodiy kategori sifatida Moliya kategoriyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ammo, Moliya tqlaligicha daromadlarni taqsimlash bilan bog’liq bо‘lsa, sug’urta esa, faqatgina qayta taqsimlash munosabatlarinigina qamrab oladi.
Sug’urtaning xususiyatlarini ochib beruvchi belgilarini quyidagicha kyeltirishimiz mumkin:

1. 
   Sug’urtada tqsatdan, oldindan kо‘zda tutilmagan va yengib bо‘lmaydigan holatlar, ya’ni sug’urta holatlari ehtimoli mavjudligi bilan asoslanuvchi qayta taqsimlash pul munosabatlari Yuzaga kyeladi.
   
2. 
   Sug’urtada kо‘rilgan zararni sug’urta ishtirokchilari, ya’ni sug’urtalanuvchilar о‘rtasida qoplash amalga oshiriladi. Zararni bunday qoplash usuli zarar kо‘ruvchi xо‘jaliklar soni doimo sug’urta ishtirokchilari sonidan kam bо‘lish ehtimolligiga asoslanadi, ayniqsa ishtirokchilar soni yetarlicha katta bо‘lganda.
   

Zararni bunday qoplashni tashkil qilish uchun maqsadga yqnaltirilgan sug’urta fondi tashkil qilinadi. Bu fond sug’urta ishtirokchilarining badallari hisobidan shakllantiriladi. Sug’urta fondining mablag’lari faqatgina uni tashkil qilganlar о‘rtasida ishlatiladi, sug’urta badalining hajmi esa, har bir qatnashchining zararni qoplashdagi ulushini bildiradi. Shuning uchun, sug’urta qatnashchilarining doirasi qanchalik keng bо‘lsa, sug’urta badalining hajmi Shunchalik oz va sug’urta ham samarali bо‘ladi. Agarda sug’urtada millionlab sug’urtalanuvchilar ishtirok etsa va Yuz millionlab ob’yektlar sug’urtalansa, u holda minimal badallar hisobiga maksimal zararlarni qoplash imkoni paydo bо‘ladi.

3. 
   Sug’urta zararlarni qoplashni hududiy birlik va ma’lum vaqt davomida amalga oshirishni kо‘zda tutadi. Bunda yil davomida sug’urtalanuvchi xо‘jaliklar о‘rtasida sug’urta fondini hududlar bo’yicha samarali qayta taqsimlash uchun yetarlicha katta hudud va anchagina sug’urtalashga tyegishli ob’yektlar talab qilinadi. Faqatgina mazkur shartga rioya qilish bilangina katta hududlarni qamrab oluvchi tabiiy ofatlar yetkazgan zararlarni qoplash imkoni bо‘ladi.
   

Zararni sug’urta yordamida qoplash ma’lum vaqt davomida amalga oshiriladi, chunki ixtiyoriy sug’urta doimo muddat bilan chyegaralanadi.