“moliya” fanidan O’quv-uslubiy qo'llanma bilim sohalari

3.
 
Moliyaviy “dastak” samarasi 
 
1.
 
Moliyaviy koeffitsiyentlar klassifikatsiyasi 
 
Moliyaviy hisob va buxgalteriya hisobining asosiy prinsiplari va amaliy 
normalari o‘rtasidagi mavjud farqqa qaramay, firmaning moliyaviy hisobotlarida 
uning moliyaviy ahvoli, o‘tmishdagi xo‘jalik faoliyati samaradorligi to‘g‘risida 
ma’lumotlar bo‘ladi va ular rahbarlarga kompaniyaning bo‘lajak ishini tahlil qilish 
va istiqbollarini belgilashda, albatta, asqotadi. Kompaniyaning moliyaviy 
hisobotlari asosida kompaniya faoliyatining moliyaviy natijalarini tahlil qilishda 
bir qator maxsus koeffitsiyentlardan foydalaniladi va bu koeffitsiyentlar yordamida 
turli kompaniyalar ko‘rsatkichlarini yoki bitta kompaniyaning turli yillardagi 
ko‘rsatkichlarini taqqoslash mumkin.
Mazkur koeffitsiyentlardan foydalanib, firma faoliyati samarador-ligining 
quyidagi beshta asosiy jihatlarini tahlil ilish mumkin: 
1.
Rentabellik (profitability); 
2.
Aktivlarning aylanuvchanligi (asset turnover); 
3.
O‘z mablag‘i yoki qarz olingan mablag‘lardan moliyalashtirish yoki 
moliyaviy “dastak” (moliyaviy leverij) (financial leverage); 

---

102 
4.
Likvidlik (liquidity); 
5.
Bozor qiymati (bahosi) (market value). 
1-jadvalda (navbatdagi betga qarang) ushbu koeffitsiyentlarning barchasi va 
“XYZ”
 
korporatsiyasi uchun ularni hisoblab chiqarish misollari ko‘rsatilgan. 
Jadvalda birinchi bo‘lib, 
rentabellik
(yoki 
daromadlilik
) koeffi-tsiyenti 
keltirilgan. Tahlil davomida firma sotish rentabelligi koeffi-tsiyentini (return on 
sales), uning aktivlari rentabelligi (return on assets) yoki kapital daromadliligini 
(return on equity) aniqlash mumkin. Birinchi va ikkinchi holatda foyda 
ko‘rsatkichi sifatida foizlar va soliqlarni to‘lashdan oldingi korporatsiya foydasi 
olinadi (EBIT — earnings before interest and taxes), oxirgi holatda esa – sof foyda 
olinadi. Bundan tashqari, agar moliyaviy koeffitsiyentni hisoblab chiqish uchun 
asos bo‘ladigan bitta ko‘rsatkich kompaniya faoliyatining moliyaviy natijalari 
to‘g‘risidagi hisobotdan olingan bo‘lsa, demak ma’lum davrni ifodalaydi. Ikkinchi 
komponent esa balansdan olinadi va kompaniyaning ma’lum vaqtdagi moliyaviy 
ahvolini aks ettirsa, u holda, odatda, yil oxiri va yil boshidagi balans 
ko‘rsatkichlarining o‘rtacha arifmetik soni (qiymati) hisoblab chiqa-riladi va bu 
son maxraj sifatida ishlatiladi. 
Bundan keyin jadvalda 
aktivlar aylanuvchanligi
koeffitsiyenti keladi. Ular 
yordamida firma daromad olish maqsadida o‘z aktivlaridan qanchalik samarali 
foydalanayotganini aniqlash mumkin. Aktivlar aylanuvchanligi – bu umumiy 
mezon. 
Debitorlik 
qarzi 
aylanuvchanligi 
va 
tovar-moddiy 
zaxiralar 
aylanuvchanligi esa tegishli toifadagi aktivlarni baholash uchun qo‘llaniladigan 
maxsus mezonlardir.
Keyin jadvalda 
moliyaviy “dastak”
koeffitsiyentlari sanab o‘tilgan bo‘lib, ular 
firma kapitali tuzilmasini va firmaning kreditorlar oldida qarzdorligi darajasini aks 
ettiradi. Qarzdorlik koeffitsiyenti kapital tuzilmasini o‘lchashga xizmat qiladi. 
Foizlarni qoplash koeffitsiyenti yordamida esa firmaning foiz to‘lovlari bo‘yicha 
xarajatlarni ko‘tara olish qobiliyatini o‘lchash mumkin.
13.1-jadvaldagi to‘rtinchi guruh 
koeffitsiyentlari 
likvidlik
koeffi-
tsiyentlaridan tashkil topgan. Bu koeffitsiyentlar firma o‘zining qisqa muddatli 
majburiyatlari bilan bog‘liq xarajatlarni qoplashga, yoki o‘z hisob varaqlari 
bo‘yicha to‘lashga va shundan keyin to‘lovga qodir bo‘lib qolishini baholash 
uchun ishlatiladi. Likvidlik darajasini baholashga xizmat qiladigan asosiy 
koeffitsiyentlar – bu joriy likvidlik koeffitsiyenti va ancha aniqroq hisoblanadigan 
kritik baholash koeffitsiyentlari (yoki lakmus qog‘oz koeffitsiyenti) bo‘lib, ular 
yordamida eng yuqori likvidlikka ega aylanma aktivlar: pul mablag‘lari va bozor 
qimmatli qog‘ozlari baholanadi.

---

103 
13.1-jadval.