Moliyaviy hisob va hisobat

9.11-jadval
Mulkni qayta baholashda paydo bo‘lgan rezervlarning aks ettirilishi

T/r	Muomalalar mazmuni	Debet	Kredit
1.	Korxona mulkini qo‘shimcha baholash summasi (saldo) aks ettirilishi	0100; 0400	8510
2.	Mulk narxining arzonlashgan summasi avvalgi qo‘shimcha baholash summalari doirasida aks ettirilishi	8510	0100; 0400
3.	Chiqib ketayotgan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar qo‘shimcha baholash summasining hisobdan chiqarilishi aks ettirilishi	8510	9210; 9220
4.	Mulk narxining avvalgi qo‘shimcha baholash summasidan oshgan arzonlashgan summasi aks ettirilishi	9430	0100; 0400

Asosiy vositalarni qayta baholash hukumat yoki korxona mulkining egalari (ta’sischilar)ning qarori bo‘yicha, nomoddiy aktivlar, qimmatli qog‘ozlar va boshqa uzoq muddatli investitsiyalarni bozor qiymatiga qadar qayta baholash aktivlarning bozor qiymatining aniq belgilanishi sharti bilan korxonaning hisob siyosatiga muvofiq amalga oshiriladi.

Agar qayta baholash natijasida mulklarning qiymati kamaysa, kamaygan summa o‘sha mulkning navbatdagi qiymati oshishi hisobiga to‘ldiriladi va u 8510 “Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotining debetida aks ettiriladi. Shu mulkning avvalgi qayta baholashdagi qiymatidan oshgan arzonlashtirilgan summa xarajat sifatida tan olinadi va 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar” schyotida aks ettiriladi.
Masalan, transport vositasining boshlang‘ich qiymati 45000 ming so‘mga, eskirish qiymati 9000 ming so‘mga teng. 1,1 koeffitsient bilan qayta baholash natijasida transport vositasining boshlang‘ich qiymati 49500000 so‘m (45000000 x 1,1)gacha, eskirishi qiymati esa 9900000 so‘m (9000000 x 1,1)gacha oshgan. Transport vositasining boshlang‘ich qiymati o‘rtasidagi farq 4500000 so‘m (49500000-45000000)ga, eskirish qiymati o‘rtasidagi farq 900000 so‘m (9900000 - 9000000)ga teng.
Ushbu muomalalar hisobda quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 0160 4500000 so‘m;
Kredit 8510 4500000 so‘m,
Debet 8510 900000 so‘m;
Kredit 0260 900000 so‘m.
Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar obyektlari chiqib ketishida 8510-“Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotidagi qayta baholash saldosi daromadga kiritiladi hamda unga foyda solig‘i va yagona soliq to‘lovi solinadi. Asosiy vositalarni tugatish (hisobdan chiqarish) chog‘ida olingan daromadlar yagona soliq to‘lovi hisob-kitobida soliq solinadigan bazadan chegiriladi (Soliq kodeksining 356-moddasi).
Mulkni qayta baholash bo‘yicha jamlangan summaning ta’sischilar o‘rtasida taqsimlanishi 8510 “Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotning debetida 6620 “Chiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari bo‘yicha qarzlar” schyoti bilan bog‘langan holda aks ettiriladi.
8520 “Rezerv kapitali” schyoti korxona tomonidan ta’sis hujjatlari va O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq tashkil etilgan rezerv kapitalining holati va xarakati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan.
Rezerv kapitali mablag‘lari imgiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lash, aksiyadorlarning talabiga binoan aksiyalarni sotib olish, aksiyadorlik jamiyati obligatsiyalarini muomaladan chiqarish, umumiy balans zararini, biror-bir noordinar operatsiyalar bo‘yicha kutilayotgan xarajatlarni qoplash uchun hamda qoplashning boshqa imkoniyatlari mavjud bo‘lmaganda qarzlarni hisobdan chiqarish va boshqa maqsadlarga ishlatilishi mumkin.⁸³
8520 “Rezerv kapitali” schyoti korxona tomonidan ta’sis hujjatlari va O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq tashkil etilgan rezerv kapitalining holati va xarakati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan.
Rezerv kapitali mablag‘lari korxona zararlarini qoplash va boshqa qoplash manbalari bo‘lmagan boshqa maqsadlarga sarflanishi mumkin.⁸⁴
Rezerv kapitalining shakllanishi 8520 “Rezerv kapitali” schyotining kreditida 8710 “Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)” schyoti bilan bog‘langan holda aks ettiriladi.
8530 “Tekinga olingan mulklar” schyoti korxona tomonidan tekinga olingan mulkni hisobga olish uchun mo‘ljallangan.
Tekinga olingan mulklar 8530 “Tekinga olingan mulklar” schyotining kreditida korxona mulklarini hisobga oluvchi schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. Tekinga olingan mulklar qiymati soliqqa tortish maqsadida umumiy korxona umumiy daromadiga qo‘shiladi.
Bepul olingan mol-mulk, mulkiy huquqlar soliq to‘lovchining daromadi hisoblanadi. Soliq solish maqsadida daromadlar bozor qiymati bo‘yicha belgilanadi. Mol-mulk, mulkiy huquqlarning bozor qiymati hujjatlar bilan yoki baholovchi tomonidan tasdiqpanadi. Quyidagilar hujjatli tasdiqnoma deb e’tirof etiladi:
- yuklab jo‘natish (etkazib berish) hujjatlari;
- etkazib beruvchilarning narxga oid ma’lumotlari (prays-varaqlar);
- ommaviy axborot voeitalaridan olingan ma’lumotlar;
- birja ma’lumotlari;
- davlat statistika organlarining ma’lumotlari.
Beruvchi tomonda qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lash majburiyatlari yuzaga keladi. Bunda asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va tugallanmagan qurilish obyektlarini bepul berish realizatsiya bo‘yicha aylanma hisoblanmaydi va unga qo‘shilgan qiymat solig‘i solinmaydi.
Tekinga olingan mulk korxonaning hisob siyosatiga muvofiq amortizatsiyalanadi (agar bu amortizatsiyalanadigan aktiv bo‘lsa) hamda mol-mulk solig‘ini hisoblashda hisobga olinadi.
Keyinchalik qayta sotish yoki bekor qilish maqsadida sotib olingan xususiy aksiyalarning holati va harakati to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi:
8610 “Sotib olingan xususiy aksiyalar - oddiy”;
8620 “Sotib olingan xususiy aksiyalar - imtiyozli”
Sotib olingan xususiy aksiyalarni hisobga oluvchi schyotlar 8300 “Ustav kapitalini hisobga oluvchi schyotlar”ga nisbatan kontrpassiv schyot hisoblanib, aksiyadorlik jamiyatlarining ustav kapitali miqdorini kamaytiradi va balansda ustav kapitali summasidan chegiriladigan summa sifatida ko‘rsatiladi.
Emitent tomonidan sotib olingan xususiy aksiyalarning qiymati 8610 “Sotib olingan xususiy aksiyalar - oddiy” va 8620 “Sotib olingan xususiy aksiyalar - imtiyozli” schyotlarining debetida haqiqiy sotib olish bahosida pul mablag‘larini hisobga oluvchi schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi.
Sotib olingan xususiy aksiyalarni sotib olish bahosidan yuqori bahoda qaytadan sotganda o‘rtadagi farq summasi 9590 “Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari” schyotiga kreditlanadi. Agarda sotib olingan xususiy aksiya sotib olish bahosidan past bahoda qayta sotilsa o‘rtadagi farq summasi 9690 “Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar” schyotining debet tomonida ko‘rsatiladi.
Nominal qiymatidan past bahoda sotib olingan xususiy aksiyalarni bekor qilishda ushbu qiymatlar o‘rtasidagi farq 9590 “Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari” schyotining kreditida aks ettiriladi.
Agar bekor qilingan sotib olingan xususiy aksiyalarning qiymati ularning nominal qiymatdan yuqori bo‘lsa, unda farq 9690 “Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar” schyotining debetida aks ettiriladi.
Mas’uliyati cheklangan jamiyatlar, sherikchilik va boshqalar sotib olingan xususiy aksiyalarni hisobga oluvchi schyotlar (8600)ni korxona tomonidan o‘rnatilgan tartibda boshqa qatnashuvchilarga yoki uchinchi shaxsga berish uchun sotib olingan ustav kapitalidagi ulushni hisobga olish uchun foydalanadi.