Moliyaviy va boshqaruv hisobi

 
4.4. Materiallarning ombor xo’jaligining buxgalteriya hisobi va ularni 
inventarizatsiya qilish tartibi
Material qiymatliklar butligini amaliy nazorat qilishni ta’minlashda 
korxonada ta’minot bo’limini tashkil etish, shuningdek, ombor va torozi o’lchov 
xo’jaligining holati katta ahamiyatga ega. Shu boisdan, korxona bo’yicha 
chiqarilgan buyruqda har bir omborga doimiy raqam berkitilib, keyinchalik bu 
raqam mazkur omborga tegishli barcha hujjatlarda ko’rsatiladi. Хo’jalikda bir 
necha omborda ma’lum guruh materiallar saqlanishi kerak. Shu maqsadda 
materiallarni saqlash joylariga yorliq (M-36-shakl) yopishtirib qo’yiladi. Omborlar 
to’g’ri torozi o’lchov buyumlari va o’lchov idishlari bilan ta’minlangan bo’lishi 
kerak. 
Material qiymatliklarini qabul qilish va jo’natish, bu muomalalarni to’g’ri va 
o’z vaqtida rasmiylashtirish, shuningdek material qiymatliklarini butligini 
ta’minlaydigan lavozimli va mas’uliyatli ro’yxatini belgilash kerak. Bu shaxslar 
bilan moddiy javobgarligi to’g’risida shartnoma tuziladi. Ombordan materiallarni 
olish va jo’natish hujjatlariga imzo qo’yadigan, shuningdek material 
qiymatliklarni korxonadan olib chiqishga ruxsat beradigan lavozimli shaxslar 
ro’yxatini korxonada barcha bilishi kerak. 
Materiallarni omborda va buxgalteriyada hisobga olish tartibi materiallar 
hisobini yuritish usuliga bog’liq. Materiallar hisobini yuritish usuli materiallar 
hisobini yuritish tartibi va ketma-ketligini, hisob registrlarni turlari, ularning 
miqdori, ko’rsatkichlarini o’zaro solishtirishni nazarda tutadi. 

---

160 
Materiallar hisobining progressiv va oqilona usuli bo’lib operativ – 
buxgalteriya (saldo) usuli hisoblanadi. Shuningdek, moddiy-javobgar shaxslarning 
hisobotlari yordamida son-summa usulidan ham foydalanish mumkin. 
Operativ-saldo usulining asosiy prinsiplari qo’yidagilardan iborat: 

ombordagi son hisobini operativligi va to’g’riligi moddiy javobgar shaxslar 
tomonidan yuritiladigan ombor hisobining kartochkalariga asosan aniqlanadi; 

buxgalteriya hodimlari tomonidan materiallar harakati va materiallarni 
ombordagi hisobi bo’yicha muomalalarni to’g’ri va o’z vaqtida rasmiylashtirish 
ustidan uzluksiz nazorat bevosita omborda olib boriladi; 

materiallarning natura shaklidagi haqiqiy qoldig’ini joriy ombor hisobi 
ma’lumotlari bilan solishtirish huquqi buxgalterlarga beriladi; 

nomenklatura raqamlari bo’yicha, materiallar harakati hisobini faqat pul 
o’lovchida hisob bahosida va haqiqiy tannarxida hisobi yuritiladi; 

ombor hisobi (son) ma’lumotlarini buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan 
uzluksiz tekshirib boriladi. 
Materiallar hisobini operativ-saldo usulida yuritish ombordagi materiallar 
hisobini faqat son-nav bo’yicha yuritishni nazarda tutadi. Bu hisob M-12 
shakldagi materiallarni ombor hisobi kartochkalari shaklida yuritiladi.
Kartochka buxgalteriyada materialning har bir nomenklatura raqami bo’yicha 
ochilib, ombor mudiriga olganligi to’g’risida imzo qo’ydirib beriladi. 
Materiallarning omborga tushishiga qarab omborchi kirim orderi yoki uni o’rnini 
bosadigan hujjat yozadi va uni materiallarni ombor hisobi kartochkasida ro’yxatga 
oladi. Хarajat hujjatlari limit-zabor kartalari, talabnomalar, nakladnoylarga asosan 
kartochkada materiallarni chiqimi ro’yxatga olinadi. 
Materiallarni sarfi to’g’risidagi limit-zabor kartalarining ma’lumotlari 
kartalarning yopilishiga qarab, lekin hisobot oydan keyingi oyning 1-sanasidan 
kechiktirilmay registrlarga yoziladi. Bunday hollarda oy davomida limit-zabor 
kartalari tegishli materiallarni ombor hisobi kartochkasi bilan birga saqlanadi. 

---

161 
Kartochkadagi qoldiq har bir yozuvdan so’ng chiqariladi. Materiallarning kirim va 
chiqim hujjatlariga ularning hisob baholarini va ombor kartochkasidagi yozuv 
raqamini yozib qo’yish omborchining vazifasiga kiradi. Hujjatlar soni, ularning 
raqamlari va materiallar guruhini ko’rsatib grafik bilan belgilangan muddatda 
omborchi materiallarning kirimi va chiqimi to’g’risidagi hujjatlarni topshirish 
reestrini (M-13-shakl) tuzadi. 
Material bo’limining buxgalteri moddiy-javobgar shaxsdan reestr bilan birga 
hujjatlarni bevosita omborda, materiallarni ombor hisobi kartochkasida aks 
ettirilishini sinchiklab tekshirib, qabul qiladi va M-12 - shaklning 19 – grafasiga 
imzo qo’yadi. Shundan so’ng kartochka buxgalteriya registri kuchiga ega bo’ladi. 
Buxgalteriya xodimi ombordagi materiallarning, ayniqsa noyob va qimmatli 
materiallarning haqiqiy qoldiqlarini nazorat - tanlov tekshiruvidan o’tkazib turishi
kerak. Bunda moddiy-javobgar shaxslarning ishlarida aniqlangan qoida 
buzilishlar maxsus jurnalda aks ettiriladi va korxonaning bosh buxgalteri 
axborotiga yetkaziladi. 
Moddiy-javobgar shaxs har oyning 1-sanasiga kartochkalardagi son 
qoldiqlarini hisobga olish qaydnomasiga o’tkazib qo’yadi. Bu qaydnoma har bir 
ombor bo’yicha buxgalteriya tomonidan bir yilga ochiladi. U buxgalteriyada 
saqlanib, oy tugashiga bir kun qolganda omborchiga beriladi, hisobot oydan 
keyingi oyning 1-2 sanasiga u buxgalteriyaga qaytarib topshiradi. Nomenklatura 
raqamlari bo’yicha haqiqiy qoldiqlarini belgilangan zaxira normalariga to’g’ri 
kelishini nazorat qilish va sodir bo’lgan farqlar to’g’risida marketing bo’limiga 
axborat berib turish moddiy-javobgar shaxsning zimmasiga yuklangan. 
Buxgalteriya hisobi va hisobotining ishonchliligini ta’minlash maqsadida 
korxona o’z mulki va moliyaviy majburiyatlarini inventarizatsiya qiladi. 4 va 19-
sonli BHMSlariga muvofiq tovar-material qiymatliklarning inventarizatsiyasi 
quyidagi hollarda o’tkazilishi mumkin: 

---

162 

hisobot yilining 1 oktabridan keyin inventarizatsiya o’tkazilmagan bo’lsa, 
yillik buxgalteriya hisobotini tuzishdan oldin; 

moddiy-javobgar shaxslar almashilganda va tabiiy ofatlar ro’y berganda; 

buxgalteriya va ombor hisobi orasida farq vujudga kelganda; 

o’g’irlik yoki xiyonatkorlik aniqlanganda, shuningdek, qiymatliklar nobud 
bo’lganda – shu faktlarning aniqlanishi bo’yicha darhol; 

tovar-material qiymatliklar qaytadan baholanganda; 

korxona tugatilganda yoki qaytadan tashkil etilganda. 
Pul mablag’lari, pul hujjatlari, qat’iy hisobot blankalari bir oyda bir marta 
inventarizatsiya qilinadi, yonilg’i-moylash materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari – 
har chorakda qimmatbaho metallar -tarmoq yo’riqnomalariga binoan. 
Inventarizatsiya 
jarayonida 
quyidagilar 
tekshiriladi: 
tovar-material 
qiymatliklarning butligi;
ularning to’g’ri saqlanishi, jo’natilishi, tarozi va 
o’lchov instrumentlarini holati; material qiymatliklar harakati va qoldig’ini 
hisobga olish tartibi. 
Тekshirish hajmi bo’yicha yoppasiga va tanlab, oralatib tekshirish, vaqti 
bo’yicha esa – rejali va to’satdan tekshirishga bo’linadi. Inventarizatsiyani 
korxona rahbari tashkil qiladi va boshqaradi. Inventarizatsiya o’tkazish ishini 
korxona rahbarining buyrug’i bilan tayinlanadigan komissiya bajaradi. 
Inventarizatsiya o’tkazish vaqtiga buxgalteriya tomonidan omborlar bo’yicha 
buxgalteriya hisobidagi qoldiqni ko’rsatib tovar-material qiymatliklar 
inventarizatsiya ro’yxati (inv. 3- shakli) tuziladi. Bu davrda ombor muomalalari 
amalga oshirilmaydi. Ombor mudiri mazkur ro’yxatda barcha hujjatlarni 
materiallarni ombor hisobi kartochkasiga yozilganligi va korxona buxgalteriyasiga 
topshirganligi to’g’risida tilxat beradi. 
Inventarizatsiya natijasini aniqlash uchun materiallar qoldig’i daftaridan 
foydalanish mumkin. Bu daftarda inventarizatsiya ro’yxatiga binoan materiallarni 
haqiqiy qoldiqlarini yozish uchun maxsus kataklar ajratilgan. 

---

163 
Inventarizatsiya natijasida aniqlangan farqlar barcha hollarda ham taqqoslash 
qaydnomalari bilan rasmiylashtiriladi va haqiqiy tannarx bo’yicha baholanadi. 
Ortiqcha chiqqan qiymatliklar operatsion daromad va tushumlarni ko’paytirish 
yo’li bilan kirimga olinadi: Dt 1010 «Materiallar schyotining tegishli schyotlari, 
Kt 9390
 
«Boshqa operatsion daromadlar» schyoti. 
Invеntarizatsiya o’tkazish natijasida aniqlangan moddiy boyliklarning har 
qanday kamomadi (asosiy vositalardan tashqari) 5910 «Kamomadlar va 
qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar» schеti orqali rasmiylashtiriladi. 
Dеylik, korxonada balans qiymati 1800000 so’mlik xom ashyo va matеriallar 
еtishmasligi aniqlandi. Ushbu kamomad summasi quyidagi yozuv bilan 
rasmiylashtiriladi: D-t 5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan 
yo’qotishlar» - 1800000 so’m, K-t 1010 Xom ashyo va matеriallar schеti - 
1800000 so’m.
Ushbu kamomadning tabiiy kamayish mе'yori 15 foiz bo’lib, 270000 so’mni 
tashkil etgan bo’lsa, matеrial rеsurslarining tabiiy kamayish normasi doirasidagi 
kamomadi va nobudgarchiligi matеrial xarajatlari tarkibiga kiritilib mahsulot 
tannarxiga quyidagi yozuvlar bilan o’tkaziladi: D-t 2010, 2310, 2510 va boshqa 
schеtlar - 270000 so’m, K-t 5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan 
yo’qotishlar» - 270000 so’m. 
Tabiiy kamayish mе'yoridan ortiq kamomad, navlar orasidagi kam, ko’p 
chiqishlarni aks ettirgandan so’ng, bozor bahosida kamomadga o’tkaziladi. 
Bizning misolimizda tabiiy kamayish mе'yoridan ortiq kamomad 1530000 
so’mni (1800000 - 270000) tashkil etadi. Faraz qilaylik ushbu kamomadni bozor 
bahosida, ya'ni 2250000 so’m qilib undirib olishga qaror qilindi.
Bozor bahosida undirib olinadigan kamomad summasi tеgishli aybdor shaxs 
zimmasiga o’tkazilganda quyidagicha rasmiylashtiriladi: 
D-t 4730 «Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzi» -2250000 
so’m, 

---

164 
K-t 5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar» - 
2250000 so’m. 
Kamomadning balans qiymati bilan aybdor shaxslardan undirib olinadigan 
qiymati orasidagi farqi Moliya Vazirligining 56-sonli va Davlat soliq 
qo’mitasining 2001-38-sonli 2001 yil 20 iyundagi qaroriga binoan foydaga 
o’tkaziladi. Bizning misolimizda bu foyda 450000 so’mni (2250000-1800000) 
tashkil etib quyidagi yozuv bilan rasmiylashtiriladi: 
D-t 5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar» - 
450000 so’m, 
K-t 9320 «Boshqa aktivlarning sotilishi va boshqacha chiqib kеtishidan 
olingan foyda» - 450000 so’m. 
Korxonalarda matеrial qiymatliklarning kamomadi va nobudgarchiligi 
bo’yicha aniq aybdor aniqlanmasa, ular 9430 «Boshqa opеratsion xarajatlar» 
schеtiga o’tkaziladi va quyidagicha rasmiylashtiriladi: Dt 9430 «Boshqa 
opеratsion xarajatlar» 1800000 so’m, Kt 5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning 
shikastlanishidan talofatlar» - 1800000 so’m. 
Shunday qilib, xo’jalik yurituvchi subyektlar materiallardan optimal 
foydalanish va ularning ishlatilishini belgilangan me’yorlarga muvofiq sarflashda 
bevosita buxgalteriya hisobining naqadar to’g’ri tashkil etilishi hamda uning 
nazorat qilish funksiyasining amal qilinayotganligiga ham bog’liqdir.