Motivatsiyaning individual xususiyatlari

Mohiyati va motivatsiya funktsiyalari
Boshqaruv samarali bo'lishi uchun tashkilot xodimlari ulardan talab qilinadigan narsani qilishni xohlashlari kerak. Axir, odamni yaxshi qilishning yagona usuli, uni xohlaganini qilish uchun qilishdir. Motivatsiyaning mohiyati xodimlarni jalb qilishdir.
Xodimning manfaati yoki uning motivatsiyasi, uning unumdorligi to'g'ridan-to'g'ri bog'liq, shuningdek, ular ishlaydigan bo'linmalar va ular ishlaydigan butun tashkilotning samaradorligi. Motivatsiya yordamida ko'p muammolarni hal qilishingiz mumkin: rejalashtirish, tashkillashtirish, boshqarishning xatolari. Ammo zaif motivatsiya to'ldirish qiyin. Shuning uchun bu boshqaruvning eng muhim funktsiyasi.
Motivatsiya - Bu o'zini va boshqalarni tashkilotning shaxsiy maqsadlari yoki maqsadlariga erishish uchun harakatlarga choralar ko'rish jarayoni.
Mehnatni rag'batlantirish va taqsimlash
Motivatsiya zarurati bu jarayonda mehnat taqsimotining bevosita natijasidir. qo'shma faoliyat.
Ayrim mahsulotni yaratish uchun individual tadbirda uning yakuniy natijalari shaxsga etarlicha rag'bat bo'lib xizmat qiladi. Keyin motivatsiya uchun biron bir ehtiyoj yo'q. Samarali bo'lish uchun birgalikda ishlashda odatda mehnat taqsimotiga asoslanadi. Bunday holda, yakuniy natijani ishlab chiqaruvchidan ajratib oling. Bunday tadbirlarning har bir ishtirokchisi "qisman" xodimga aylanadi. Shu sababli, yakka tartibda ishlab chiqarishda bo'lgani kabi, yakuniy natijaga e'tibor qaratish. U qo'shma tadbirlarda o'z mahsulotini o'z ehtiyojlarini qondirish vositasi sifatida qabul qilmaslik uchun qatnashadi, lekin boshqa sabablarga ko'ra.
Shunday qilib, ishchilar, masalan, kokso kimyoviy ishlab chiqarish kimyoviy mahsulotni iste'mol qilmaydi. Bu shaxsiy foydalanish uchun mo'ljallanmagan va mikr etmaydi. Ammo bu ishchilar faoliyatini amalga oshirish uchun "qisman" xodimi sifatida qabul qilishlari mumkin. Bunday tizim "qisman" xodimning mehnatini, uning rag'batlantirishini, shuning uchun uni amal qilish, adolat va samaradorligi tamoyillariga asoslanishi kerak.
Keyin u aslida tashkilot xodimi Mehnat bo'linishi va majburiyatlarning tegishli taqsimoti doirasida bajaradigan ishlarni bajarish uchun tashkilot xodimini rag'batlantirishi mumkin. Tizimning samaradorligi darajasi, uning ravshanligi darajasi, xodim tomonidan tushuniladimi yoki tegishli imkoniyatlar deb topilib, bu xodimni rag'batlantiradimi yoki yo'qmi deb tan olinadi.
Motivatsiya tizimlarini yaratishning dastlabki printsiplari quyidagilardan iborat:
Motivatsiya tizimining yo'nalishi xodimning individual ehtiyojlari bo'yicha emas (ko'pincha moddiy ehtiyojlarga e'tibor qarating), ammo umuman, i.e. Unga xos bo'lgan barcha turdagi turdagi turlar va ehtiyojlar turlari hisobga olinadi;
Har bir ijrochining umumiy natijaga, shuningdek xodim haqini, shuningdek, xodimning ish haqini va uning hissasiga mutanosib ravishda aniq ta'rif va buxgalteriya hisobi.

Birinchi tamoyilni hisobga olish shaxsiy tarkibni tushunishni talab qiladi; Ikkinchi - bilim va ko'nikmalarni tashkil etish uchun vositalardan foydalaning. Shuning uchun, menejmentning boshqa funktsiyalariga nisbatan ko'proq narsani rag'batlantirish, iqtisodiyotga ham, psixologiyaga ham tegishli.

Shunga ko'ra, u bilan ishlaydiganlarga kengroq tayyorgarlik kerak. Kompaniyaning qanchalik muvaffaqiyatli bo'lishidan, unda mehnat unumdorligi, bozorda yangi mahsulotlar, yangi mahsulotlar yaratish, bu ichki mojarolar, ishda, ishda va hatto kompaniyaning qulashi .
Uni qo'zg'atish uchun siz belgilangan printsiplarga javob beradigan tizim yaratishingiz kerak.
Ko'pincha, motivatsiya tizimini shakllantirishda, asosiy e'tibor nomoddiy sabablarga ko'ra moddiy sabablar va imtiyozlarni rivojlantirishga qaratilgan. Bunday tizim biron bir ta'sir ko'rsatishi mumkin, ammo uzoq emas. Bundan tashqari, agar u ishni bajarmaganligi sababli, masalan, ishdan bo'shatish uchun jazodan qo'rqish bilan birlashtirilsa.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, foydalangan tizimlar va foydalanadigan tizimlar tomonidan berilgan nomoddiy rag'batlantirish, qiziqish va ehtiyojlarning xilma-xilligini hisobga oling.
Motivatsiya tizimi shakllanish tarixida, XX asr boshlarida ushbu yo'nalishdagi birinchi qadamlar amalga oshirildi. Keyin muassislar "maktab ilmiy bo'lim"Men katta maosh uchun pul to'lay olmasligimizni angladim va ularni ochlik arafasida ularni majburlashimiz uchun. hissa. Natijada mehnat unumdorligi oshdi, kuchayadi. Ixtisoslashuv va standartlashtirish jarayoni, ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
Mamlakatimizda xodimlarning motivatsiyasining motivatsiyasi muammosi har doim an'anaviy ravishda e'tibor qaratgan, ammo shu bilan birga u ikki tomonlama qarama-qarshi shartlardan kelib chiqqan.

E.I. Kommarov va N.A. Zaxanxkinning ta'kidlashicha, ko'p narsa ma'lum bir shaxsga va unda ichki va tashqi motivatsiyaning nisbati va ishchilar sonini motivatsiyaga nisbatan ajratish bilan bog'liq. Birinchi tur, ularning tasnifida "o'ta" sifatida belgilanadi, chunki u ichki motivatsiya ustunlik qiladi va uning ishini baholash va to'lash darajasiga nisbatan sezgirroqdir .

Ikkinchi turdagi ishchi turi, u tashqi motivatsiyalar ustki motivatsiyalar ustunlik qilish, rag'batlantirish tizimiga nisbatan kamroq ahamiyatga ega ekanligi bilan ajralib turadi, chunki u bajarilgan ish tarkibiga katta ahamiyat beradi. U uchun juda qiziqarli ish kuchli rag'batlantiruvchi. Ammo, E.I. Kommarov va N.A. ZDANKIN ma'lum tavsiyalar bermadi, bu ikki turdagi va ta'sir qilish usullarini qanday aniqlash mumkinligini qanday ajratib turdi.
Moddiy motivatsiya. Katta sanoat korxonalari xodimlari an'anaviy ravishda eng yuqori ish haqini olmaydilar, ammo "zavod quvurini" ushlab turishni davom ettirmoqdalar, ular fikriga ko'ra olish barqarorligini ta'minlaydilar ish haqiO'tgan "bo'ronlar va bo'ronlar" ni ichki iqtisodiyotda hisobga olgan holda, ko'pchilik uchun juda muhim omil bo'lmoqda.
Motivatsiya — bu odamlar va boshqa hayvonlarning maʼlum bir vaqtda xatti-harakatni boshlashi, davom ettirishi yoki toʻxtatishi sababi. Motivatsion holatlar odatda agent ichida harakat qiluvchi, maqsadga yoʻnaltirilgan xatti-harakatlarga moyillikni yaratadigan kuchlar sifatida tushuniladi. Koʻpincha turli xil ruhiy holatlar bir-biri bilan raqobatlashadi va faqat eng kuchli holat xatti-harakatni belgilaydi. [1] Bu shuni anglatadiki, biz biror narsani amalga oshirmasdan turib, biror narsa qilishga undashimiz mumkin. Motivatsiyani taʼminlovchi paradigmatik ruhiy holat — bu istak . Ammo boshqa turli holatlar, masalan, nima qilish kerakligi yoki niyatlari haqidagi eʼtiqodlar ham motivatsiyani taʼminlashi mumkin. Motivatsiya „motiv“ soʻzidan olingan boʻlib, u kishining ehtiyojlari, istaklari, istaklari yoki undovlarini bildiradi. Maqsadga erishish uchun shaxslarni harakatga undash jarayonidir. Ish maqsadlari kontekstida odamlarning xatti-harakatlarini kuchaytiradigan psixologik elementlar pulga boʻlgan xohishni oʻz ichiga olishi mumkin.

Majoziy koʻrinishda motivatsiya eshak uchun „sabzi“ dir. Motivatsiyadan tashqari, eshakni koʻchirish usullari Ragʻbatlantirish, vaziyatni koʻrish va hayotni tashkil etish, kerakli his-tuygʻular va holatlarni uygʻotishdir

MOTIVATSIYA VA TANA MUNOSABATLARINING ETISHMASLIGI[tahrir | manbasini tahrirlash]
Motivatsiyaning etishmasligi odatda his-tuygʻular (sezgilar) bilan yashaydigan va tez-tez boshini (ongini) aylantirmaydiganlar tomonidan azoblanadi. Ular odatda tanaga ergashmasliklari muhim, ularning tanasi letargik boʻlib, egilib, yigʻilmaydi va kinestetik takliflarning salbiy oqimini yaratadi („hamma narsa sust, hech narsa qiziq emas“). Bunday xira koʻzlar va egilgan yelkalar fonida har qanday intellektual konstruktsiyalar, ongli ogʻzaki takliflar yoki aqlli kitoblarni oʻqish behuda ketadi: ongli munosabat ongsiz (tanaviy) munosabatlar kuchidan oldin buziladi. Nima qilish kerak? Oʻzingizga ayting: „Tanangizga gʻamxoʻrlik qiling“ va „Boshingizni aylantiring“. Keyin tanani toʻgʻrilab, elkalarini toʻgʻrilab, koʻzlarni toʻplang — va boshning nazorati ostida biznesga tushing. Hammasi ishlaydi!
Mehnat sharoitini yaxshilash.[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mehnat sharoitlarini yaxshilash bugungi kunning eng dolzarb muammosidir. Shaxsning ijtimoiy etukligining yangi darajasi mehnat muhitining noqulay sharoitlarini inkor etadi. Mehnat sharoitlari nafaqat ehtiyoj, balki maʼlum daromadli mehnatni ragʻbatlantiruvchi motiv sifatida ham maʼlum mehnat unumdorligi va uning samaradorligining omili va natijasi boʻlishi mumkin.
1) Ish joyidagi keraksiz narsalarni yoʻq qiling
2) Toʻgʻri narsalarni toʻgʻri tartibga soling va saqlang
3) Ish joyini doimo toza va ozoda tuting
4) Ish joyining ishlashga doimiy tayyorligi
5) Intizomni oʻrganing va sanab oʻtilgan tamoyillarga rioya qiladi.
Motivatsiya. Oʻzingizga va boshqalarga motivatsiya berish.[tahrir | manbasini tahrirlash]
•Odamlarda doimo qiziqish va ish, rol yoki mavzuga sodiq qolish yoki maqsadga erishish uchun harakat qilishni xohlaydigan istak va kuchni ragʻbatlantiradigan ichki va tashqi omillar.
•Biror bir maqsadga erishish uchun boʻlgan kuchli xoxish yoki istak bormi demak sizda ozingizga boʻlgan ishonch va oʻzgalarga otkazadigan tasir kuchingiz ijobiy. Siz karshingizdagi insonga bir soʻz bilan ruxlantirib oʻziga ishonch uygʻota olasiz.
Motivatsiyani oʻzigizga moslashtirishda quydagilarga amal qiling[tahrir | manbasini tahrirlash]
•Ijobiy boʻling (faqat xar bir qilayodgan ishingizga ijobiy yondoshing)
•Oʻzingizni ragʻbatlantiring
•Oʻzingizdan kuchliroq va bilmliroq odamlar davrasida boʻling
•Maqsadlaringizga erishganingizni xayolingizda tasavvur qilib koʻring
•Oʻzingizga yoqadigan va qiziqarli boʻlgan ish bilan shugʻullaning
•Umuman harakat qilmagandan koʻra bir bor urinib koʻrgan yaxshiroqligini yodda tuting
Boshqalarga motivatsiya bermoqchimisiz avval ozingiz shunga ishoning
•Avvalom bor oʻzingiz yutuqlarga erishgan boʻling shunda odamlar sizga ergashadi
•Obdon kuzating, qaysi odamga nima motivatsiya bera olishini aniqlang
•Ular har qanday orzuga erisha olishlariga ularni ishontiring
•Ragʻbatlantiring
•Ularga yetakchi (lider) boʻlish imkonini bering
Bilm, kuchingiz va yaratilgan sharoitlardan unumli foydalaning! Yodingizda tuting siz oʻzingiz va boshqalarga motivatsiya bera olasiz! Kelajaginga ishon sen kuchlisan.
Sizga motivatsiya nima uchun kerak?[tahrir | manbasini tahrirlash]
Motivlar tizimi shaxsning ajralmas xususiyatidir. Bu oʻziga xoslikni shakllantiruvchi omillardan biridir. Motivatsiya bizning ruhiy xususiyatlarimiz bilan bogʻliq (masalan, xolerik odamlar juda koʻp harakat qilishlari, iloji boricha koʻproq taassurotlar olishlari kerak) va jismoniy holat (kasal boʻlganimizda deyarli hech narsani xohlamaymiz). Buni tabiat tomonidan qoʻyilishi tasodif emas.
Shakllanmagan motivatsiya odatiy holdir va siz u bilan ishlashingiz kerak boʻladi, shunda odam toʻsiqlarni, shu jumladan dangasalikni engib oʻtishi va oʻzini muvaffaqiyatli deb bilishi kerak. Oʻzini anglash va rivojlantirish uchun motivlarni, istaklarni, qiziqishlarni tinglashga arziydi. Biror narsani juda qattiq istagan insonlar boshqalarnikidan kattaroq natijalarga erishishlari, boshqa barcha narsalar teng boʻlishi bejiz emas. Xalq aytganidek: „Xudo intiluvchiga farishtalarni beradi“. Siz oʻzingizning intilishlaringizni nazorat qilishingiz mumkin va kerak. Agar rivojlanish toʻxtab qolsa, ajoyib natijalarga erishish mumkin. Koʻproq narsalarni kuzatib boring. Va qilgan har bir ishingiz quvonch keltirsin! Agar inson hayotini uning rivojlanish yoʻlidagi oldinga siljishi deb hisoblasak, demak, hayot bu yangi chegaralarni doimiy ravishda engib oʻtish, yaxshi natijalarga erishish jarayoni. Va bu jarayonda etakchi rollardan birini inson bajaradigan barcha harakatlar va ishlarning maʼnosi masalasi oʻynaydi. Inson faoliyati va xulq-atvoriga nima taʼsir qiladi? Nega u umuman hech narsa qilmayapti? Unga nima turtki beradi? Nima undaydi? Axir, har qanday harakat (va hatto harakatsizlik) deyarli har doim oʻz motiviga ega. Shunday qilib, biz bir-birimiz bilan yaxshiroq muloqot qilishimiz uchun, atrofimizdagi odamlarni va oʻzimizni, boshqalarning va oʻz harakatlarimizni tushunishimiz osonroq boʻlishi uchun biz motivatsiya nima ekanligini gaplashishimiz kerak. Bu savol psixologiya uchun, masalan, uning asoslari yoki usullari kabi muhimdir. Shu sababli biz motivatsiya mavzusiga alohida dars bagʻishlaymiz, uni oʻrganish jarayonida motivatsiyani shakllantirish jarayoni, motivatsiya tizimi, motivatsiya nazariyalari, uning turlari (ish, oʻrganish, oʻz-oʻzini motivatsiya) bilan tanishamiz. Biz mehnat va xodimlar, talabalar, maktab oʻquvchilari va oʻzimiz mehnat motivatsiyasini boshqarish usullari toʻgʻrisida bilib olamiz; Motivatsiyani ragʻbatlantirish va oshirish usullari haqida batafsil toʻxtalamiz.
Taʼrif[tahrir | manbasini tahrirlash]
"Motivatsiya" odatda odamlar yoki hayvonlarning maʼlum bir vaqtda maʼlum bir xatti-harakatni boshlashi, davom ettirishi yoki tugatishini tushuntiradigan narsa sifatida aniqlanadi. [2] [3] [4] [5] Motivatsion holatlar turli darajadagi kuchlarda boʻladi. Daraja qanchalik baland boʻlsa, davlatning xulq-atvorga taʼsiri shunchalik yuqori boʻladi. [6] Bu koʻpincha maqsadli xatti-harakatlarga olib keladigan agentning ichidan harakat qiladigan kuchlar bilan bogʻliq. [3] [7] Motivatsiyani ichki kuchlar nuqtai nazaridan aniqlash bilan bogʻliq muammolardan biri shundaki, ularni oʻlchash juda qiyin, shuning uchun empirik fikrlaydigan nazariyotchilar koʻpincha kuzatiladigan xatti-harakatlar bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan taʼriflarni afzal koʻradilar. [8] [7] Yondashuvlardan biri motivatsiyani hayvon xatti-harakatlarining moslashuvchanligi nuqtai nazaridan aniqlashdir. Bu moslashuvchanlik maqsadga yoʻnaltirilgan xatti-harakatlarni oʻz ichiga oladi, bu hayvon yangi tajribalar orqali oʻrganganida oʻzgaradi. [9] Masalan, kalamushlar ochlikni qondirish uchun murakkab labirintlardan oʻtishni oʻrganishlari mumkin. Boshqa tomondan, chivinlarning ovqatlanish harakati bu maʼnoda moslashuvchan emas. Shu nuqtai nazardan, biz kalamushlarga emas, balki pashshalarga motivatsion holatni belgilashimiz mumkin. [9] Ammo moslashuvchan xatti-harakatlarsiz motivatsiya holatlari borligi taʼkidlangan. Toʻliq falaj boʻlgan odam, masalan, xatti-harakatlar bilan shugʻullana olmasa ham, motivatsiyaga ega boʻlishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, moslashuvchanlik hali ham etarli motivatsiya belgisi boʻlishi mumkin, ammo zaruriy emas. [9] Baʼzi taʼriflar inson va hayvonlarning motivatsiyasi oʻrtasidagi uzluksizlikni taʼkidlaydi, boshqalari esa bu ikkisi oʻrtasidagi aniq farqni koʻrsatadi. Bunga koʻpincha inson agentlari sabablarga koʻra harakat qiladilar va hayvonlar oʻzlarining eng kuchli xohishlariga ergashsa, oʻzlarini oʻzlari hosil qilgan niyatlarga bagʻishlaydilar, degan fikrga asoslanadi. [10] [7] Kauzalistik taʼriflar motivatsiya va natijada paydo boʻladigan xatti-harakatlar oʻrtasidagi sababiy bogʻliqlikni taʼkidlaydi. Boshqa tomondan, sababchi boʻlmagan taʼriflar motivatsiya xatti-harakatni sababiy boʻlmagan tarzda tushuntiradi.
«Individuallik» — yuqoridagi ikkala tushunchaga nisbatan torroq tushuncha bo’lib, u konkret odamni boshqa bir konkret odamdan farqlovchi barcha o’ziga xos xususiyatlar majmuini o’z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan shaxs tizimini tahlil qiladigan bo’lsak, shaxsning individualligiga uning qobiliyatlari, temperamenti, xarakteri, irodaviy sifatlari, emosiyalari, xulqiga xos motivasiya va ijtimoiy ustanovkalari kiradi. Aynan shu qayd etib o’tilgan kategoriyalar shaxsdagi individuallilikni ta’minlovchi kategoriyalardir. Uning ma’nosi shundaki, bo’yi, eni, yoshi, sochining rangi, ko’z qarashlari, barmoq xarakatlari va shunga o’xshash sifatlari bir xil bo’lgan insonlarni topish mumkin, lekin xarakteri, qobiliyatlari, temperamenti, faoliyat motivasiyasi va boshqalarga aloqador sifatlari majmui bir xil bo’lgan odamni topib bo’lmaydi. Ular — individualdir.
Qobiliyatlar — shaxsdagi shunday individual, turg’un sifatlarki, ular odamning turli xil faoliyatdagi ko’rsatgichlari, yutuqlari va qiyinchiliklari sabablarini tushuntirib beradi.
Temperament — insonning turli vaziyatlarda narsa, hodisa, xolatlar va insonlarning xatti-xarakatlariga nisbatan reaksiyasini tushuntirib beruvchi xususiyatlari majmuidir.
Xarakter — shaxsning alohida insonlar va insonlar guruhi, o’z-o’ziga, vaziyatlar, narsalar va hodisalarga nisbatan munosabatlaridan orttiradigan sifatlarini o’z ichiga oladi.
Irodaviy sifatlar — har birimizning o’z oldimizga maqsad qo’yib, unga erishish yo’lidagi qiyinchiliklarni yengishimizni ta’minlovchi ma’lum sifatlarimiz majmuini o’z ichiga oladi.
Emosiyalar va motivasiya esa atrofimizda sodir bo’layotgan hodisalar, bizni o’rab turgan odamlar va ularning xatti-harakatlarini ruhan qanday qabul qilib, ularga bildiradigan hissiy munosabatlarimizni bildiruvchi sifatlarimiz bo’lib, ular ayni vaziyatlardagi real xolatlarimizdan va ularning ongimizda aks etishidan kelib chiqadi.
Demak, individual sifatlar bizning ongli hayotimizning ajralmas qismi, idrokimiz, xotiramiz va fikrlarimz yo’naltirilgan muhim predmet ekan. Chunki aynan ular bizning turli faoliyatlarni amalga oshirish va ishlarni bajarishdagi individual uslubimizga bevosita aloqador. Kimdir juda chaqqon, tez ish qiladi, lekin sifatsiz. Kimdir juda yaxshi qoyilmaqom ish qiladi, lekin juda sekin, kimdir ishga yuzaki qarab, nomiga uni bajarsa, boshqa bir odam unga butun vujudi va e’tiqodi bilan munosabatda bo’lib, tinimsiz izlanadi va jamiyat uchun manfaat qidiradi. Shuning uchun ham individuallikning faoliyat va muloqotdagi samarasini inobatga olib, eng muhim individual-psixologik xususiyatlarni alohida o’rganamiz.
Shaxs iqtidori va qobiliyatlar diagnostikasi. Odamlarning o’quv, mehnat va ijodiy faoliyatidagi o’ziga xoslikni tushuntirish uchun psixologiya fani birinchi navbatda qobiliyatlar va iqtidor masalasiga murojaat qiladi. Chunki qobiliyatli odamdan avvalo jamiyat manfaatdor, qolaversa, o’sha insonning o’zi ham qilgan har bir harakatidan o’zi uchun naf ko’radi.
Qobiliyatlar muammosi eng avvalo inson aqlu-zakovatining sifati, undagi malaka, ko’nikma va bilimlarning borligi masalasi bilan bog’liq. Ayniqsa, biror kasbning egasi bo’lish istagidagi har bir yoshning aqli va intellektual salohiyati uning malakali mutaxassis bo’lib yetishishini kafolatlagani uchun ham psixologiyada ko’proq qobiliyat tushunchasi aql zakovat tushunchasi bilan bog’lab o’rganiladi. har bir normal odam o’zining aqlli bo’lishini xohlaydi, «Men aqlliman» demasa-da, qilgan barcha ishlari, gapirgan gapi, yuritgan mulohazasi bilan aynan shu sifat bilan odamlar uni maqtashlarini xohlaydi. «Aqlsiz, nodon» degan sifat esa har qanday odamni, xattoki, yosh bolani ham hafa qiladi. Yana shu narsa xarakterliki, ayniqsa, bizning sharq xalqlarida biror kimsaga nisbatan «o’ta aqlli» yoki «o’ta nodon» iboralari ham ishlatilmaydi, biz bu xususiyatlarni o’rtacha tasniflar doirasida ishlatamiz: «Falonchining o’g’li anchagina aqlli bo’libdi, narigining farzandi esa biroz nodon bo’lib, ota-onasini kuydirayotgan emish» degan iboralar aslida «aqllilik» kategoriyasi insonning yuragiga yaqin eng nozik sifatlariga aloqadorligini bildiradi.
Ilm-fandagi an’analar shundayki, aql va idrok masalasi, odamning intellektiga bog’liq sifatlar juda ko’plab tadqiqotlar obyekti bo’lgan. Olimlar qobiliyatlarning rivojlanish mexanizmlari, ularning psixologik tarkibi va tizimini aniqlashga, ishonchli metodikalar yaratib, har bir kishining aqli sifatiga aloqador bo’lgan ko’rsatgichni o’lchashga uringanlar. Ko’pchilik olimlar odam intellektida uning verbal (ya’ni so’zlarda ifodalanadigan), miqdoriy (sonlarda ifodalanadigan), fazoviy ko’rsatgichlarni aniqlab, ularga yana mantiq, xotira va hayol jarayonlari bilan bog’liq jihatlarni ham qo’shganlar.
Ch. Spirmen faktorial analiz metodi yordamida yuqorida sanab o’tilgan ko’rsatgichlar o’rtasida bog’liqlik borligini isbot qilib, aqlning haqiqatan ham murakkab tuzilmaga ega bo’lgan psixik xususiyat ekanligini ko’rsatdi. Boshqa bir olim Dj. Gilford esa aqlni bir qator aqliy operasiyalar (analiz, sintez, taqqoslash, mavhumlashtirish, umumlashtirish, sistemaga solish, klassifikasiya qilish) natijasida namoyon bo’ladigan xususiyat sifatida o’rganishni taklif etgan. Bu olimlar aql so’zidan ko’ra intellekt so’zini ko’proq ishlatib, bu so’zning o’ziga xos talqini borligiga e’tiborni qaratganlar. Chunki ularning fikricha, intellektual potensialga ega bo’lgan shaxsnigina qobiliyatli, deb atash mumkin. Intellektual potensial esa bir tomondan hayotdagi barcha jarayonlarga, boshqa tomondan — shaxsga bevosita aloqador tushuncha sifatida qaralgan va uning ahamiyati shundaki, u borliqni va bo’ladigan xodisalarni oldindan bashorat qilishga imkon beradi. Shu o’rinda «intellekt» so’zining lug’aviy ma’nosini tushunib olaylik. Intellekt — lotincha so’z — intellectus — tushunish, bilish va intellectum — aql so’zlari negizidan paydo bo’lgan tushuncha bo’lib, u aql-idrokning shunday bo’lagiki, uni o’lchab, o’zgartirib, rivojlantirib bo’ladi. Bu — intellekt va u bilan bog’liq qobiliyatlar ijtimoiy xarakterga ega ekanligidan darak beradi. Darhaqiqat, qobiliyatlar va intellektga bevosita tashqi muhit, undagi insoniy munosabatlar, yashash davri ta’sir ko’rsatadi. Buni biz bugungi kunimiz misolida ham ko’rib, his qilib turibmiz. Yangi avlod vakillari — kelajagini XXI asr bilan bog’lagan o’g’il-qizlarning intellekt darajasi ularning ota-bobolarinikidan ancha yuqori. Hozirgi bolalar kompyuter texnikasidan tortib, texnikaning barcha turlari juda tez o’zlashtirib olmoqda, jahon tillaridan bir nechtasini bilish ko’pchilik uchun muammo bo’lmay qoldi, minglab topshiriqlardan iborat testlarni ham yoshlar o’zlashtirishda qiynalmayaptilar. Qolaversa, oila muhitining aql o’sishiga ta’sirini hamma bilsa kerak. Agar bola oilada ilk yoshligidan ma’rifiy muhitda tarbiyalansa, uning dunyoqarashi keng, xohlagan soha predmetlaridan beriladigan materiallarni juda tez va qiyinchiliksiz o’zlashtira oladi. hattoki, bunday bolaga oliy o’quv yurtida beriladigan ayrim predmetlar mazmuni ham o’ta tushunarli, ular yanada murakkabroq masalalarni yechishni xohlaydi.
Qobiliyatlardagi tug’ma va orttirilgan sifatlar.Ba’zan o’ta iqtidorli va qobiliyatli bola haqida gap ketsa, undagi bu sifat tug’ma ekanligiga ishora qilishadi. Talantli, genial olim, san’atkor yoki mutaxassis haqida gap ketsa ham xuddi shunday. Umuman qobiliyatlarning tug’ma yoki orttirilgan ekanligi masalasi ham olimlar diqqat markazida bo’lgan muammolardan. Psixologiyada tug’malik alomatlari bor individual sifatlar layoqatlar deb yuritildi va uning ikki xili farqlanadi: tabiiy layoqat va ijtimoiy layoqat. Birinchisi odamdagi tug’ma xususiyatlardan — oliy nerv tizimi faoliyatining xususiyatlari, miyaning yarim sharlarining qanday ishlashi, qo’l-oyoqlarning biologik va fizilogik sifatlari, bilish jarayonlarini ta’minlovchi sezgi organlari — ko’z, quloq, burun, teri kabilarning xususiyatlaridan kelib chiqsa (bular nasliy ota-onadan genetik tarzda o’tadi), ijtimoiy layoqat — bola tug’ilishi bilan uni o’ragan muhit, muloqot uslublari, so’zlashish madaniyati, qobiliyatni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar (ular ota-ona tomonidan yaratiladi) dir. Layoqatlilik belgisi — bu o’sha individga aloqador bo’lib, u bu ikkala layoqat muhitini tayyoricha qabul qiladi.
Qobiliyatsizlik va intellektning pastligi sabablaridan ham biri shuki, ana shu ikki xil layoqat o’rtasida tafovut bo’lishi mumkin. Masalan, genial rassom oilasida bola tug’ildi deylik. Unda rassomchilik uchun tug’ma, genetik belgilar otasi tomonidan berilgan deylik. Lekin bolaning onasi farzandining ham rassom bo’lishini xohlamasligi, o’ziga o’xshash qo’shiqchi bo’lishini xohlashi mumkin. Ayol bolani yoshlikdan faqat musiqa muhitida tarbiyalaydi. Tabiiy layoqatning rivoji uchun ijtimoiy layoqat muhiti yo’q, ijtimoiy layoqat o’sishi uchun esa tabiiy, tug’ma layoqat yo’q bo’lgani sababli, bolada hyech qanday talant namoyon bo’lmasligi, u oddiygina musiqachi yoki qo’shiqchi bo’lish bilan cheklanishi mumkin. Intellekt testlari va qobiliyatdagi tug’ma va orttirilgan belgilarni o’rganishning psixologik ahamiyati aynan shunda. Ilk yoshlikdan bolaning o’zidagi mavjud imkoniyatlarni rivojlantirish shart-sharoitini yaratish ishini to’g’ri yo’lga qo’yish kerak.
Orttirilgan sifati shuki, bola toki bilim, malaka va ko’nikmalarni o’stirish borasida harakat qilmasa, eng kuchli tug’ma layoqat ham layoqatligicha qolib, u iqtidorga aylanmaydi. Eng talantli, mashhur shaxslarning eng buyuk ishlari, erishilgan ulkan muvaffaqiyatlarining tagida ham qisman layoqat va asosan tinimsiz mehnat, intilish, ijodkorlik va bilimga chanqoqlik yotgan. Shuni ham unutmaslik kerakki, qobiliyatsiz odam bo’lmaydi. Agar shaxs adashib, o’zidagi haqiqiy iqtidor yoki layoqatni bilmay, kasb tanlagan bo’lsa, tabiiy, u atrofdagilarga layoqatsiz, qobiliyatsiz ko’rinadi. Lekin aslida nimaga uning qobiliyati borligini o’z vaqtida to’g’ri aniqlay olishmagani sabab u bir umr shu toifaga kirib qoladi.
Shuning uchun ham har bir ongli inson o’zidagi qobiliyat va zehnni ilk yoshlikdan bilib, o’sha o’zi yaxshi ko’rgan, «yuragi chopgan» ish bilan shug’ullansa, va undan qoniqish olib, qobiliyatini o’stirishga imkoniyat topib, yutuqlarga erishsa, biz uni iqtidorli deymiz. Iqtidor-insonning o’z xatti-harakatlari, bilimlari, imkoniyatlari, malakalariga nisbatan subyektiv munosabatidir. Iqtidorli odam genial yoki talantli bo’lmasligi mumkin, lekin u har qanday ishda mardlik, chidamlilik, o’z-o’zini boshqara olish, tashabbuskorlik kabi fazilatlarga ega bo’lib, o’zlari shug’ullanayotgan ishni bajonidil, sitqidildan bajaradi. Ular ana shunday harakatlari bilan ba’zi o’ta iste’dodli, lekin kamxarakat kishilardan ko’ra jamiyatga ko’proq foyda keltiradi. Iqtidorli insonda iste’dod sohibi bo’lish imkoniyati bor, zero iste’dod — har tomonlama rivojlangan, nihoyatda kuchli va takrorlanmas qobiliyatdir. U tinimsiz mehnat, o’z qobiliyatini takomillashtirib borish yo’lida barcha qiyinchiliklarni yengish va irodasi, butun imkoniyatlarini safarbar qilish natijasida qo’lga kiritiladi.
Qobiliyatlarning psixologik strukturasi. Qobiliyatlar avvalom bor umumiy va maxsus turlarga bo’linadi va har birining o’z psixologik tizimi va tuzilishi bo’ladi. Shaxsning umumiy qobiliyatlari undagi shunday individual sifatlar majmuiki, ular odamga bir qancha faoliyat sohasida ham muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatish va natijalarga erishishga imkon beradi. Masalan, texnika oliy o’quv yurtining talabasi ham ijtimoiy-gumanitar, ham aniq fanlar, ham texnika fanlari sohasidagi bilimlarni o’zlashtira oladi. Bunda unga umumiy bilimdonlik, nutq qobiliyatlari, tirishqoqlik, chidam, qiziquvchanlik kabi qator sifatlar yordam beradi.
Maxsus qobiliyatlar esa ma’lum bir sohada yutuqlarga erishish, yuqori ko’rsatgichlar berishga imkon beruvchi sifatlarni o’z ichiga oladi. Masalan, sport sohasi bilan buxgalterlik hisob-kitobi bo’yicha ishlayotgan ikki kishida o’ziga xos maxsus qobiliyatlar bo’lmasa bo’lmaydi.
Har bir qobiliyat o’zining tizimiga ega. Masalan, matematik qobiliyatni oladigan bo’lsak, uning tarkibiga umumlashtirish malakalari, aqliy jarayonlarning egiluvchanligi, mavhum tafakkur qila olish kabi qator xususiyatlar kiradi. Adabiy qobiliyatlarga ulardan farqli, ijodiy hayol va tafakkur, xotiradagi yorqin va ko’rgazmali obrazlar, estetik xislar, tilni mukammal bilishga layoqat; pedagogik qobiliyatlarga esa — pedagogik odob, kuzatuvchanlik, bolalarni sevish, bilimlarni o’zgalarga berishga ehtiyoj kabi qator individual xossalar kiradi. Xuddi shunga o’xshash qolgan barcha qobiliyatlarni ham zarur sifatlar tizimida tahlil qilish mumkin va bu katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’ladi.
Inson o‘ta murakkab mavjudot sifatida cheksiz murakkab dunyoda, aniqrog‘i, ko‘plab dunyolarda yashaydi, ularning ichidan zamonimizning mashhur faylasuflaridan biri Yurgen Xabermas asosiylari sifatida uch dunyoni: tashqi dunyo, ijtimoiy dunyo («bizning olam»), ichki dunyo («mening olamim», individuallik va betakrorlilik «mening mavjudligimning» betakrorligi) ajratishni taklif etdi.
Tashqi dunyo – bu insonning tabiat qonunlarini bilishda va ularni o‘z maqsadlarida tabiatni qayta tuzish uchun qo‘llashda egallaydigan tabiat olami. Bu fan, texnika, amaliyot olamidir. Bu barcha narsa isbot talab etuvchi maqsadga muvofiq faoliyat olamidir.
Ijtimoiy dunyo – bu insonni dunyoga kiritishning asosiy vositasi jismli faoliyat bo‘lgan olam. Insonni atrofdagi olamga va o‘ziga nisbatan munosabatlarining rang-barangligida tushunish, faolligining manbalarini topish va yo‘nalishini anglash uchun insonning olamda tutgan o‘rnini aniqlab olish zarur. Insonga shaxs sifatida yondoshish, avvalambor, insonga jamiyat tuzilishida tutgan o‘rni bilan aniqlanuvchi jamiyatning birligi sifatida qarash bilan bog‘liqdir. Insonni biologik organizm, tur birligi sifatida hayvondan farq qiluvchi tub negizli belgisi jamiyatga tegishlilik, ijtimoiylik hisoblanadi. Bundan kelib chiqadiki, shaxsni o‘rganishda dastlabki holat bo‘lib uning jamiyatdagi o‘rni, ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiritilganligi xizmat qiladi .
Agar biz shaxs munosabatlari haqida insonning dunyoga shaxsiy tegishliligi va bu bilan bog‘liq kechinmalar ma’nosida so‘z yuritadigan bo‘lsak, u holda inson mavjud bo‘la oladigan keyingi – bu «mening» ichki olamim dunyosiga murojaat qilamiz. Bu dunyo kechinmalar, shaxsiy mohiyatlar, shaxsiy dahldorlikni his etish, u yoki bunga shaxsiy tegishlilik, boshqa odamlar bilan mavjudlikning «hodisaviyligi» bilan to‘la. Bu dunyoga jismli faoliyat o‘z shaklini o‘zgartirgan holda oddiy holatdagi foydali faoliyat, shaklini yo‘qotgan jismli harakat bo‘lib emas, balki, «shaxsiy» faoliyat, ijodiyot sifatida kiradi, ijtimoiy hulq-atvor esa «mening» dunyosiga shaxslararo munosabat, boshqa odamlarning ichki dunyosiga yaqinlashish, boshqalarga o‘zini ochishning vositasi, o‘zini namoyon etish sifatida kirib keladi. «Mening» dunyosida unga xos bo‘lgan maxsus faoliyat turlari: o‘yin, san’at, din, ichki dunyolar yaqinlashuvi sifatidagi muloqot paydo bo‘ladi.[1][3]
Although our personality traits may be both stable and potent, the consistency of our specific behaviors from one situation to the next is another matter. As Walter Mischel (1968, 1984, 2004) has pointed out, people do not act with predictable con-sistency. Mischel's studies of college students' conscientiousness revealed but a mod¬est relationship between a student's being conscientious on one occasion (say, showing up for class on time) and being similarly conscientious on another occasion (say, turning in assignments on time). Pirandello would not have been surprised. If you've noticed how outgoing you are in some situations and how reserved you are in others, perhaps you're not surprised either (though for certain traits, Mischel reports, you may accurately assess yourself as more consistent)
«Individ» tushunchasini turlicha talqin qilish mumkin. Avvalambor, individ – bu yagona tabiat mavjudoti sifatidagi odam, Homo sapiens turiga mansub vakil. Ushbu holatda individ biologik turning umumiy irsiy xossalarini tashuvchi biologik organizm (har bir odam individ bo‘lib tug‘iladi) sifatida tushuniladi, ya’ni, insonning biologik mohiyati ta’kidlanadi. Lekin ba’zida «individ» tushunchasi odamni insoniy umumiylikning alohida vakili, mehnat qurollaridan foydalanuvchi ijtimoiy mavjudot sifatida belgilash uchun qo‘llaniladi.
Agar «inson» tushunchasi o‘z ichiga odamlarga xos bo‘lgan barcha insoniy sifatlarning yig‘indisini, ularning ma’lum insonda mavjudligi yoki mavjud emasligidan qat’iy nazar, jamlagan bo‘lsa, u holda «individ» tushunchasi aynan uni xarakterlaydi va qo‘shimcha sifatida shaxsiy xislatlar qatori psixologik va biologik xossalarni ham kiritadi. Bundan tashqari, ushbu tushunchaga ma’lum odamni boshqalardan ajratib turuvchi sifatlar bilan birga, aynan shu odamga va ko‘plab boshqa odamlarga tegishli bo‘lgan umumiy xossalar ham kiradi.
Shaxs tushunchasining mohiyatli tomonlarini belgilab beruvchi turli xil ta’riflar mavjud. A.N. Leontev ta’rifiga ko‘ra: «SHaxs – faoliyat sub’ekti», A.G. Kovalevning – «shaxs ijtimoiy munosabatlar sub’ekti va ob’ekti sifatida», K.K. Aflotunovning – «shaxs – o‘z o‘rnini anglovchi layoqatli jamiyat a’zosi», S.L. Rubinshteynning – «shaxs – tashqi ta’sirlarning oldini oluvchi ichki sharoitlar yig‘indisi», A.V. Petrovskiyning – «shaxs – individ tomonidan jismli faoliyat va muloqotda orttirilgan, unga ijtimoiy munosabatlarga kirishganlik nuqtai nazaridan ta’rif beruvchi tizimli sifat», G. Ollportning – «shaxs hayoti davomida shakllanib boruvchi o‘ziga xos psixofixiologik tizimlar – ushbu insonga xos bo‘lgan tafakkur va hulq-atvorni belgilab beruvchi shaxs qirralari yig‘indisi» va boshqalarning ta’riflari shulardan iborat.[1]
Bizlar esa R.S. Nemov tomonidan shaxsga berilgan ta’rifni qo‘llaymiz: «Shaxs – bu ijtimoiy asoslangan, ijtimoiy tabiatga ega bo‘lgan aloqalar va munosabatlarda namoyon bo‘ladigan, barqaror, odamning o‘zi va atrofidagilar uchun ahamiyatli bo‘lgan ahloqiy harakatlarni belgilab beruvchi o‘zining psixologik xususiyatlari tizimidagi inson».
Shunday qilib, inson, birinchidan, tirik tabiat vakili, biologik ob’ekt sifatida, ikkinchidan, ongli faoliyat sub’ekti sifatida va, uchinchidan, ijtimoiy mavjudot sifatida o‘rganilishi mumkin, bu uch darajaning yaxlit uyushmaga birlashishi insonning yig‘indi xususiyatlarini – uning individualligini shakllantiradi.[2]
Individuallik – bu ma’lum insonning, uning noyobligi, betakrorligi nuqtai nazaridan o‘ziga xos bo‘lgan ruhiy, fiziologik va ijtimoiy xususiyatlar yig‘indisi.
Individuallik – bu ko‘rib chiqilgan tushunchalar ichida mazmuniga ko‘ra eng tor tushuncha hisoblanadi. U o‘zida insonning boshqa odamlardan farq qiluvchi o‘ziga xos va shaxsiy xossalarini jamlaydi. Individuallik turli xildagi tajriba, bilimlar, fikrlardagi tafovutlar, xarakter va temperamentlardagi farqlar, o‘zimiz isbotlaydigan, tasdiqlaydigan o‘ziga xos xususiyatlarimizda namoyon bo‘ladi. Motivlar, temperament, xarakter, layoqatlar – individuallikning asosiy ko‘rsatkichlari. «Individuallik» tushunchasi individning faqat o‘ziga xos ruhiy xususiyatlarini emas, balki morfofiziologik (bo‘y o‘lchami, tana tuzilishi, yuz tuzilishi va h.k.) xususiyatlarini ham aks ettiradi.
Individuallik – o‘z mohiyatiga ko‘ra, boshqalar tomonidan kuzatilishi mumkin bo‘lgan, tashqarida joylashgan narsa. Faqat boshqalar bir odamning boshqasidan farqini, ya’ni, uning individualligini aytib berishi mumkin.[2][3]
Individualism giving priority to one's own goals over group goals and defining one's identity in terms of personal attributes rather than group identifications.
Shunday qilib, bizlar ko‘rib chiqqan «odam, individ, shaxs va individuallik» tushunchalari hajmiga ko‘ra turlichadir. Bular orasida keng ma’no kasb etib, boshqa tushunchalarni ham o‘zida jo etadigan tushuncha «inson» atamasidir, eng tor atama esa – «individuallik» tushunchasi.

2. Temperament. ONF tiplari xususiyatlari, nazariyalari.

Temperament muammosiga bo‘lgan qiziqish 2,5 ming yil avval paydo bo‘lgan. Bu qiziqishning paydo bo‘lishiga organizm biologik va fiologik tuzilish va rivojlanishi xususiyatlari, shuningdek, ijtimoiy rivojlanish, ijtimoiy aloqalar va munosabatlarning takrorlanmasligi xususiyatlari asosidagi individual farqlarning mavjudligi sabab bo‘ldi. Temperament shaxsning biologik jihatdan shartlangan tuzilmalariga kiradi. Temperament odamlar o‘rtasida, shuningdek, hissiyotlar, hissiy taassurotlilik, harakatlarning maromi va jadalligi, va boshqa bir qator dinamikaga ega bo‘lgan xususiyatlardagi ko‘plab psixik farqlarning mavjudligini belgilab beradi.
Hozirgi kunda temperamentni tadqiq etishga doir ko‘plab yondoshuvlar mavjud. Lekin bu yondoshuvlarning xilma-xilligiga qaramay, ko‘pchilik tadqiqotchilarning tan olishiga ko‘ra, temperament – bu shaxsning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanadigan biologik ustqurma, temperament asosidagi shaxs xossalari esa barqaror va davomli bo‘lib hisoblanadi.
B.M. Teplov temperamentga quyidagicha ta’rif beradi: «Temperament deb, ayni bir odam uchun xos bo‘lgan emotsional qo‘zg‘auvchanlik, ya’ni, bir tomondan, hislar paydo bo‘lishining tezligi, va ikkinchi tomondan, ularning kuchi bilan bog‘liq bo‘lgan psixik xususiyatlarning yig‘indisiga aytiladi».

ADABIYOTLAR RO‘YXATI

Asosiy adabiyotlar:
1. G‘oziyev. E.G‘. Umumiy psixologiyasi. T., ToshDU, 2010.
2. David G. Mers Psychology,© 2010 by Worth Publishers
3. Djeyms U, Kalat. Psychology. 2013
4. Maklakov A. G. Obshaya psixologiya: otveti na ekzamenatsionniye
bileti»: Piter; Sankt-peterburg; 2012

Qo‘shimcha adabiyotlar:

1. Nemov R.S. Psixologiya. Kniga 1-M.: 2002.
2. Rogov YE.I. Obshaya psixologiya. Kurs leksiy. Uchebnik dlya VUZ. M-
2002
3. Ayzenk M. Psixologiya dlya nachinayushix. “Piter”, 2000.
4. Ebbingauz G. Ben A. Assotsiativnaya psixologiya. M-1998.
klassiki zarubejnoy psixologii
5. G‘oziyev. E.G‘. Psixologiya metodologiyasi. T-2013
6. Drujinin V. N. Psixologiya obshix sposobnostey. 2-ye izd. SPb.:
Piter, 1999.
7. Yurchuk V.V. Obshaya psixologiya v sxemax i modelyax. Minsk-2004