Mövzu № sosiologiya cəMİYYƏt haqqqinda elmdir plan: Sosiologiya elmin meydana gəlməsi və inkişafı

Müasir şəraitdə Azərbaycanda sosial-demoqrafik siyasət
Əmək potensialı dedikdə-hər bir ölkənin malik olduğu mövcud və ehtiyyatda olan canlı insan resurslarının məcmusu başa düşülür.Onun həcmi komplek kəmiyyət (Əmək qabiliyyətli yaşında olan əmək qabiliyyətli əhalinin və əmək ehtiyyatlarının sayı, onların yaş, cins tərkibi, istehlak dəyərləri yaratmaq qabiliyyətlərinə malik olduğu illər ərzindəki adam-illərin sayı yəni vaxt fondunun miqdarı) və keyfiyyət (əhalinin məşğulluq, təhsil və paşə-ixtisas səviyyəsi, işçilərin əmək fəaliyyətindəki iştirakı ilə bağlı olan şəxsiyyət xarakteristikası və s.) göstəriciləri ilə müəyyən edilir.Başqa sözlə desək, əmək potensialının daşıyıcıları və cəmiyyətin başlıca məhsuldar qüvvələrini təşkil edən əmək ehtiyyatlarına ölkə əhalisinin hamısı deyil, konkret tarixi şəraitdə bir sıra sosial-iqtisadi, demoqrafik, bioloji, siyasi və s. amillərdən asılı olaraq onların yanlız müəyyən yaşa çatmış fiziki və zehini qabiliyyət-lərinin məcmusuna, yəni müəyyən fiziki inkişafına, sağlamlığa, təhsilə, bacarığa, mənəvi keyfiyyətlərə, ixtisasa, peşə hazırlığı və mədəniyyət səviyyəsinə malik olan hissəsi daxil edilir. Bu isə o deməkdir ki, konkret tarixi inkişaf mərhələsində hansı ölkədə ictimai istehsal prosesinin əsasını və subyüktini təşkil edən əhalini fiziki və zehni cəhətdən inkişaf etmiş hissəsi çoxdursa həmin ölkə daha çox əmək potensialına malikdir.
Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən, 2001-ci ilin əvvəllərində Respublikamıxda yaşamış 8081.0 min nəfər əhalinin 4688.0 min nəfərini və ya 58.0% -ni əmək ehtiyyatları, 4768.3 min nəfərini və ya 59.5%-ni əmək qabiliyyətli yaşda olanlar, əmək qabiliyyətli yaşda olanların isə 4530.8 min nəfərini və ya 95.0%-ni əmək qabiliyyəti olan adamlar təşkil etmişlər.Bu rəqəmlərdən görünür ki, hazırda Respublikamızın başqa resursları ilə yanaşı həm də çox böyük əmək ehtiyyatları potensialına malikdir.Nəzərə alsaq ki, ölkəmizin iqtisadi qüdrətinin artırılması, ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi, milli dövlətçilik mənafeyinin qorunması və inkişaf etdirilməsi ilk növbədə onun malik olduğu başlıca məhsuldar qüvvələrindən- insan potensi-alından nə dərəcədə düzgün və səmərəli istifadə olunmasından asılıdır, onda respublikmızda mövcud olan əmək qabiliyyətli əhalinin indi və gələcəkdə tam və səmərəli məşğulluğunun təmin edilməsi yollarının tədqiq edilib öyrənilməsini nə kimi böyük təcrübi və dövlət əhəmiyyətli məsələ olduğunu sübut etməyə ehtiyac qalmır.
Məlum olduğu kimi, son dövrlərədək keçmiş SSRİ-də o cümlədən onun tərkibindəki müttəfiq respublikaların sosial-iqtosadi ədəbiyyat-larında və dövlət sənədlərində belə bir yanlış fikir hökm sürmüdü ki, guya 30-cu illərdən etibarən burada işsizlik böyuk bəla kimi ləğv olunmuş və məşğulluq problemi birdəfəlik həll edilmiş, “iş qüvvəsi əmtəəsi”, “iş qüvvəsi bazarı”, “işsizlik” anlayışları isə yalnız kapitalizm cəmiyyətinə xas olan anlayışlar olduğundan bizim yaşadığımız “sosializm” deyilən cəmiyyətlə onun heç bir əlaqəsi yoxdur və ona yaddır.İqtisadi ədəbiyyatlarda əhalinin səmərəli, tam, optimal və hamılıqla məşğulluğundan söhbət gedərkən, onların mahiyyət və məzmunu izah edilərkən isə əsas diqqət məşğulluğun əsl iqtisadi məzmununun açılmasına deyil, onun siyasi məzmununun izahına verilmiş və hər vasitə ilə sübut edilməyə cəhd göstərilmişdi ki, guya bizim ölkədə məşğulluq problemi birdəfəlik həll edilmiş və işsizlik mövcud deyildir.Eyni zamanda göstərilirdi ki, əhalinin səmərəli məşğulluğunun təmin edilməsi yalnız sosializm cəmiyyətində mümkündür və onun yeganə yolu əmək qabiliyyətlli əhalinin hamılıqla bilavasitə ictimailəşdirilmiş istehsal dairəsinə və istehsalatdan ayrılmaqla təhsilə cəlb edilməsi yolu ilə mümkündür.
Keçmiş ittifaqda, o cümlədən xüsusilə də Azərbaycanda məşğulluq və işsizliklə bağlı problemlər həmişə mövcud olmuş, 50-ci illərdə və 60-cı illərin əvvəllərində burada yaranmış demoqrafik vəziyyətin sosial-iqtisadi inkişafın planlaşdırılmasında lazımınca düzgün qiymətləndirilib nəzərə alınmaması nəticəsində 70-80-cı illərdə o daha kəskin xarakter almışdı.Belə ki, həmin dövrdə Azərbaycanda əmək ehtiyyatlarının artım sürəti burada yaradılan yeni iş yerlərinin sayını əhəmiyyətli dərəcədə ötüb keçirdi.Bu mütənasibsizlik Respublikanın şəxsi yardımçı və ev təsərrüfatında yüksək məşğulluğun yaranmasına səbəb olur və əmək ehtiyyatlarından səmərəli istifadə olunmasına imkan vermirdi .Təkcə bunu demək kifayətdir ki, 1960-1970-ci illəri əhatə edən 10 il ərzində Azərbaycanda şəxsi əmək dairəsində xeyli miqdarda əmək ehtiyyatları məşğul olduğu və əlavə olaraq onların sayı əhəmiyyətli dərəcədə artdığı halda, bu dövrdə ictimai istehsalatda məşğul olanların sayı cəmi 300 min nəfər arta bilmişdi.Bu isə o deməkdir ki, qeyd edilən dövrdə Respublika-mızın şəxsi əmək dairəsində məşğul olanların sayı nəinki azalmamış, əksinə daha da artmışdı.Bunun başlıca səbəbi həmin dövrdə ictimai istehsalın inkişaf sürətinin aşağı olması, onun sahə və ərazi quruluşunun qeyri-təkmil olması, habelə sənayenin və qeyri-istehsal sahələrinin lazımi dərəcədə inkişaf etməməsi idi.
70-ci illərdə və 80-cı illərin birinci yarısında Azərbaycan mövcud olan əmək ehtiyyatlarının ümumi sayının artım sürətinin 1960-1970-ci illərdə olduğundan 2.7 dəfə, onların orta illik artımının isə 1.6 dəfə sürətlə çoxaldığını nəzərə alsaq, onda həmin illərdə əmək qabiliyyətli əhalinin ictimai əməyə cəlb olunması və onların əməyindən səmərəli istifadə edilməsinin nə qədər kəskin və mürəkkəb problem olduğunu sübut etməyə ehtiyac qalmır.Bu səbəbdən qeyd edilən dövrdə əmək ehtiyyatlarının səmərəli istifadə olunması, xalq təsərrüfatı sahələrinin ixtisaslı iş qüvvəsi ilə təmin edilməsi, ixtisaslı fəhlə və mütəxəssis kadrların hazırlanması və onların ixtisaslarının yüksəldilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi, habelə kadrların düzgün seçilib yerləşdirilməsi və tərbiyə edilməsinin yaxşılaşdırılması Azərbaycan Dövlətinin hazırlayıb həyata keçirtdiyi bütün təsərrüfatçılıq və siyasi tədbirlər içərisində mərkəzi yer tutmuş və xüsusi dövlət əhəmiyyətli bir məsələ kimi onun diqqətindən yayınmamışdı.
Təsadüfi deyildir ki, 80-ci illərin əvvəllərində H.Əliyev cənabları bu məsələnin əhəmiyyətini nəzərə alaraq böyük uzaqgörənliklə Azərbaycan KP-nın XXX qurultayına məruzəsində ilk dəfə olaraq dövlət səviyyəsin-də “Respublikanın demoqrafik inkişafı və əhalinin işlə təmin olunması üçün elmi surətdə əsaslandırılmış, uzunmüddətli konsepsiya” işlənib hazırlanması vəzifəsini irəli sürmüş və qeyd etmişdi ki, ölkəmizdə məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsini daha da təkmilləşdirmək lazımdır.Söhbət Respublikada ictimai istehsalatda çalışmayan əmək qabiliyyətli əhalinin xüsusi çəkisinin yüksək olduğu, bu əhalinin çevik hissəsinin, xüsusən cavan oğlanların işləmək üçün əsasən Bakı şəhərinə getmək istədiyi ayrı-ayrı zonaların və rayonların iqtisadi inkişaf səviyyələrini planauyğun şəkildə bərabərləşdirməkdən gedir.Başqa çətinliklərlə yanaşı, bu, gələcəkdə əhalinin artması üçün demoqrafik çətinliklər yaradacaqdır.
Ümumiyyətlə Azərbaycanda məşğulluq sahəsində siyasət aşağıdakı istiqamətlərdə həyata keçirilməlidir.
-Mülkiyyətin müxtəlif formaları əsasında çoxukladlı iqtisadiyyatın formalaşdırılması ilə əmək ehtiyyatlarının iqtisadiyyatın bölmələri üzrə yenidən bölüşdürülməsinə nail olmaq;
-Büdcə vəsaitinin və xüsusi kapitalın, əhalinin pul yığımlarının cəlb edilməsi yolu ilə iqtisadiyyatın strukturca yenidən qurulması üzrə irimiqyaslı dövlət proqramının həyata keçirilməsi və əmək ehtiyyatlarının sahələr üzrə yenidən bölüşdürülməsinə nail olunması;
-Maddi istehsalda, xüsusən kənd təsərrüfatında məşğul olanların xüsusi çəkisinin tədricən azaldılması;
-Xidmət sahələrində məşğul olanların xüsusi çəkisinin artırılması;
-Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi yolu ilə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına əlvarişli şərait yradılması və bu sferada məşğulluğun genişləndirilməsi;
-İşsizlik səviyyəsinin optimal normadan yuxarı qalxmasına yol verməmək üçün xüsusi sosial institutların-əmək birjası, məşğulluq xidməti və s. köməyi ilə iqtisadi və hüquqi vasitələrlə əmək bazarının, iş qüvvəsi tələbi və təklifinin tənzimlənməsi; Burada artıq iş qüvvəsinin azad olunması, əmək bazarında rəqabət mühitinin yaradılması, fəal iş axtaranların yenidən öyrədilməsi və operativ işə düzəldilməsi sisteminin yaradılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
-Qaçqınların və məcburi köçkünlərin məşğulluğun təmin olunması. Məlumdur ki, uzun müddət işsiz vəziyyətində olan adam öz peşə vərdişini və işləmək adətini, əməyə marağını itirir.Qaçqınlar və köçkünlər üçün bu amil daha təsirli olmuşdur.Çünki onların əksəriyyəti kənd əhalisi olduğu halda şəhərlərdə yerləşdirilmişdir və onların yenidən kənd təsərrüfatı məşğuliyyətinə cəlb edilməsi çətinliklərlə bağlı olacaqdır.Buna görə işsizlərin psixoloji reabilitasiyası institutlarının yaradılması, müvəqqəti ictimai işlərin və məşğulluğun standart olmayan formalarının təşkili vacibdir.
-Aşağı rəqabət qabiliyyəti olan gənclərin, əlillərin, qadınların məşğulluğunun təmin edilməsi üzrə xüsusi tədbirlərin hazırlanıb həyata keçirilməsi;
-İş qüvvəsinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, məşğul olmayan əhalinin peşə-ixtisas hazırlığının artırılması və yenidən hazırlanması sisteminin təkmilləşdirilməsi;
-Əhalinin özü məşğulluğu üçün əlverişli şərait yaradılması və s.
Bütün bu istiqamətlərdə görülən tədbirlər Azərbaycanda əhalinin səmərəli məşğulluğuna nail olmağa imkan verəcəkdir.