Mövzu 1: Büdcənin sosial- iqtisadi mahiyyəti və funksiyaları

KitabYurdu.az 
86

---

Müəssisələrin maliyyəsi dövlətin maliyyə sisteminin mühüm bölməsi olmaqla 
maddi istehsal sahələrində cəmiyyətin ümumi daxili məhsulunun bölüşdürülməsi 
yolu ilə mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondunun və büdcə gəlirlərinin
formalaşmasını təmin edir. Büdcə gəlirlərinin əsas hissəsi maddi istehsal sferasında 
olan müəssisələrinin ödəmələri hesabına formalaşır. 
Maddi istehsal sferasında fəaliyyət göstərən və müxtəlif mülkiyyət formalarında 
olan müəssisələr dövlət büdcəsinə qanunvericilikdə müəyyən edilən ödəmələr 
verirlər. 
Dövlət büdcəsindən iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsinə, o cümlədən 
müəssisələrə, maddi istehsal sferasının müəssisələrinə maliyyə yardımları verilir. 
Maddi istehsal sferasında fəaliyyət göstərən istehsalın müxtəlif sahələri üzrə 
ixtisaslaşmışdır. Bu müəssisələrdə məhsulların( iş və xidmətlər) istehsalı və 
satışına xərc çəkilir. Xərclər material və pul xərclərinə bölünür. Material xərclərinə 
xammal və material, yanacaq, yarımfabrikatlar,amortizasiya ayırmaları,digər 
material xərcləri, kənd təsərrüfatında toxum, mineral gübrələr, yanacaq və 
yağlayıcı materiallar, yem və digər material xərcləri daxildir. 
Pul məsrəflərinə işçilərin əmək haqqı, əmək haqqına üstəlik vergilər ödəməsi, 
sığorta haqqı, bank kreditlərinə görə ödənilən faizlər və digər pul məsrəfləri 
daxildir. Maddi istehsal sferasındakı müəssisələr həm də məhsulların satışına xərc 
çəkirlər. Məhsulların istehsalı və satışına çəkilən xərclər məhsulun tam maya 
dəyərini təşkil edir. Məhsulların istehsalı və satışına çəkilən xərclər satışından əldə 
edilən pul gəlirləri hesabına ödənilir. Əsas istehsal fondlarının təkrar istehsalı və
bərpa edilməsi xərcləri birinci növbədə amortizasiya ayırmaları hesabına ödənilir. 
Xərclərin tərkibi və quruluşu istehsalın istiqamətindən asılı olaraq fərqlənir.
Müəssisələrin maliyyələşdirilməsi üçün xüsusi vəsait çatışmadıqda cəlb edilən 
vəsaitlər və kreditlərdən istifadə edilir. Bundan başqa maliyyə çətinliyinini aradan 
qaldırılması üçün büdcə vəsaiti və büdcədənkənar fondların vəsaitindən də 
istifadə edilir.
Məhsulların( iş və xidmətlərin) satışından pul gəlirləri satılan məhsulların
miqdarı və məhsul vahidinin satış qiymətinə əsasən hesablanır. Satışdan pul 
gəlirlərinin ( mənfəətin) həcminə satılan məhsulların miqdarı və keyfiyyəti birbaşa 
təsir edir. Fəaliyyətin yekun maliyyə nəticəsini əks etdirən göstəricisi mənfəət( 
zərər) və rentabellik səviyyəsidir. Mənfəət satışdan əldə edilən pul gəlirlərindən 
məhsulların tam maya dəyərini çıxmaqla hesablanır. Rentabellik müəssisənin 
gəlirlilik səviyyəsini ifadə edir.