Mövzu 1 Mikroiqtisadiyyatın predmeti və metodu. Plan

İstifadə edilən ədəbiyyat
1. O.Məmmədli,M.İsmayılov,F.İ.İsmayılov.İqtisadi nəzəriyyə.Dərs vəsaiti,. Bakı 2010.

2. M.Meybullayev.Mikroiqtisadiyyata giriş.Dərs vəsaiti,.Bakı 2010.

3. E.Kərimov,B.Osmanov. İqtisadi nəzəriyyə.Dərslik, Bakı 2010.
1. Oliqopoliya bazarında qiymətlərin əmələ gəlməsi.
Oliqopoliya az sayda satıcıların fəaliyyət göstərdik-ləri bazar strukturudur. Mövcud olan müəyyən əngəlləmələr yeni firmaların sahə­yə gəlmələrinə mane olur. Bu bazarlar-da həm eyni tipli, həm də bir-birindən fərqlənən məhsullar satılır. Məsələn, bir çox sənaye məhsulları (polad, mis, sink, alüminium) fiziki mənada ey­ni tipli məhsullardır və oli­qopoliya şəraitində istehsal olunur. Digər tərəfdən, istehlak malları (av­tomobil, şin, yuyucu toz, siqaret və s.) isteh­sal edən sahələrin məh­sullarının çoxu bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir. Adətən "böyük üç­lük", "böyük dördlük", "böyük beşlik" və ya "böyük altılıq" dedikdə, onların oliqo-poliya sahələri olduqları nəzərdə tutulur.

Oliqopolçu firmalar istehsalın və kapitalın yüksək səviyyədə tə­mərküzləşməsi, sahədə fəaliyyət göstərən iqtisa-di vahidlərin istehsalın həcminə və qiymətlərə təsir göstər-mək qabiliyyətlərinin olması ilə səciy­yələnir. Və bu firmalar arasında qarşılıqlı asılılıq münasibətləri möv­cud­dur. Başqa sözlə, bu bazarda mövcud olan firmaların fəaliyyəti rə­qib-lərin mənafelərinə toxuna bilər. Ona görə də sahədə fəaliy-yət gös­tərən firmalar onların hərəkətlərinə rəqiblərin neçə reaksiya vermələ­rinin xarakterini aydınlaşdırdıqdan sonra qərar qəbul edirlər.

Oliqopolçu firmalar əsas etibarilə rəqabətin qeyri - qiy­mət me­tod­larından istifadə edirlər. Bunu bir çox oliqo-po­liya sahələrində uzun müd­dət qiymətlərin sabit qalmasına dair çoxsaylı sübutların olmasın­dan aydın görmək olar.

Başqa bazar strukturlarından fərqli olaraq oliqopo-liya haqqın­da universal nəzəriyyə yoxdur. Bu sahədə yalnız kifayət qədər modellər mövcuddur.

Oliqopoliya haqqında ilk model fransız riyaziy­yatçısı və iqti­sadçısı Avqustin Kurno tərəfindən işlənib hazırlan-mışdır. O, oliqopol­çuların qarşılıqlı fəaliyyətlərini nəzərdən keçirmək əsasında müəyyən et­mişdir ki, hər bir firma mak-simum mənfəət əldə olunmasına imkan verə bilən qədər məhsul istehsal etməyə çalışır. O, bu fik­ri irəli sürərkən ba-zarda iki rəqib olduğunu və onların satdıqları məh­sul­ların həcminin dəyişmədiyini fərz etmiş və aşağıdakı nəticələri çıxar­mışdır: 1) Hər bir sahə üzrə satılmış məhsulların həcmi ilə onların qiy­mət­ləri arasında mü­əyyən və sabit tarazlıq mövcuddur; 2) Tarazlıq qiy­mətləri satıcıların sa­yından asılıdır.

Məlum olduğu kimi, sahədə yeganə satıcı olduqda inhisar qiy­məti əmələ gəlir. Satıcıların sayı artdıqca isə tarazılıq qiymətləri son hədd xərcləri səviyyəsinədək aşağı düşür. Beləliklə, Kurnonun modelinə görə satıcıların sayı nə qədər sürətlə artırsa, rəqabət tarazlığına da bir o qədər tez nail olunur.

Oliqopoliya bazarında qiymətlərin əmələ gəlməsi sahəsində Ame­ri­ka iqtisadçısı E. Çemberlinin irəli sürdüyü istehsalçıların bir-bi­rindən asılı olmaları haqqında müddəa irəliyə doğru atılan çox mühüm addım olmuşdur. Çünki satıcıların sayı az və əmtəələr eyni tipli olduq­da oliqopol-çular cavab tədbirləri nəticəsində hamının vəziy­yətinin pis­ləşməsinə gətirib çıxara bilən hərəkətdən və tədbir görmək­dən çəkinir­lər. Beləliklə, bu qarşılıqlı asılılıqdan belə nəticə çıxarmaq olar ki, oli­qopolçuların ümumi mənafeləri öz ifadəsini qiymətlərin yük­sək müəy­yən olunmasında tapır. Çemberlinin çıxardığı bu nəticənin in­hi­sar əley­hinə aparılan siyasətin işlənib hazırlanmasında çox böyük əhə­miyyəti olmuşdur. Bunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, inhisar qiy­məti heç bir razılaşma olmadan müəyyən edilə bilər. Və deməli, oliqo­polçuların ara­sında formal münasibətlərin zəruriliyinə ehtiyac yoxdur. Iqtisadi ədə­biyyatda buna şüurlu paralelçilik deyilir. Beləliklə, oliqo­poliya baza­rın­da iqtisadi vahidlər bir-biri ilə heç bir razılaşmaya girmə­dən fəaliyyət göstərir və öz aralarında rəqabət aparmırlar.

Qiymətlərin əmələ gəlməsində növbəti yenilik Ame-rika iqtisad­çıları R. Xoll, S. Xitç və P. Suizi tərəfindən irəli sürülmüş tələbin "qı­rıqxətli əyrilik" nəzəriyyəsi olmuşdur. Bu nəzəriyyə oliqopolçu firma­la­rın qiymətləri nə üçün qis-mən aşağı salmaqdan imtina etmələrinin sə­bəb­lərini aydın-laşdırır. Bunu belə izah etmək olar ki, satıcıların qiymət­lər haqqında qərarları bir-birindən asılılıq şəraitində qəbul olu­nur. Baş­qa sözlə, oliqopolçu firmalar ona əsaslanırlar ki, mənfəət, ümu­mi siya­sət yeridildikdə daha çox olur. Bununla əlaqədar olaraq bu sahələrdə kollektiv fəaliyyətə üsünlük ve-rilir. Bu, həm də onunla əla­qədardır ki, oliqopolçuların kol-lektiv fəaliyyət göstərmələri xalis in­hisar şəraitində qiymət-lərin əmələ gəlməsində olduğu vəziyyətə doğru aparır.

Oliqopoliya bazarında fəaliyyət göstərən firmalar ümumi mə­na­felərin əlaqələndirilməsinə imkan verən sistem formalaşdırmağa cəhd göstərirlər. Bunlardan biri "qiymət-lərdə öncüllük" adlanır. Bu o demək­dir ki, qiymətlərdə əmə-lə gələn dəyişiklik bütün firmaların öncül hesab etdikləri fir-ma tərəfindən müəyyənləşdirilir. "Qiymətlərdə öncül­lüyün" üç tipi məlumdur: 1) Tam üstünlüyə malik olan firmaların öncül­lüyü; 2) Ön­cüllük haqqında gizli razılaşmalar; 3) Barometrik öncüllük.

Tam öncüllüyə malik olmaq özünü, istehsalın 50%-dən çoxuna nəzarət etdikdə göstərir və bu zaman digər firmalar fərdi qərarlar qəbul etməklə qiymətlərə təsir göstərə bilmirlər.

Öncüllük haqqında gizli razılaşma dedikdə hər hansı bir sahədə bir-birinin mənafeyini nəzərə alan bir neçə iri firmanın kollektiv liderli­yi nəzərdə tutulur. Qiymətlərdə ön-cüllük edən firmalar aşağıdakı sual­lara cavab tapmalıdırlar: 1) Qiymətlərdə öncüllük edən firmalar yal­nız öz­ləri üçün əlverişli olan qiymətlərdəmi dəyişiklik edəcəklər?, yoxsa, 2) Sahədə fəaliyyət göstərən bütün firmalar arasındakı ziddiyyətləri "yum­şaldan" qiymətləri müəyyən edəcəklər?

Qiymətlərdə barometrik öncüllük qeyri müəyyən st-rukturdur. Çünki öncül firmalar dəyişdiyinə görə əksəriy­yət hallarda yüksək qiy­mətlərin müəyyən olunması təmin edil-mir. Və barometrik öncüllər öz vəzifələrini necə deyər­lər "de-yure" şəklində həyata keçirirlər. Belə ki, öncül fir­maların qoyduqları qiymətlərlə başqa firmalar tərəfindən mü­əyyən edilən qiymətlər bir-birinə uyğun gəlmir.

Sahədə qiymətlər müəyyən olunduqda və ya dəyiş-dirildikdə "intizamı" qoruyub saxlamağın başqa bir vasitəsi "baş barmaq qayda­ları"ndan istifadə olunmasıdır. Bu, o de-məkdir ki, firmaların hamısı qiy­mətlərin müəyyən olun-masında eyni qaydadan: "Qiymət=Xərclər+ Mənfəət" düs-turundan istifadə edirlər. "General motors" şirkəti uzun müddət qiymətlərin müəyyən olunmasında vergilər çıxıldıq-dan sonra, qoyulan kapitala görə 15% mənfəət əldə edilmə-si qaydasından istifadə etmişdir. Şirkət, xərcləri hesabla-dıqda istehsalın standart həcmdə olma­sını, yəni istehsal güclərinin 80% yüklənməsini nəzərə almışdır. Qiymət­lər isə xərclərin üzərinə nəzərdə tutulan mənfəət normasını təmin edə biləcək qədər mənfəət məbləği əlavə edilməklə müəyyən olunmuşdur.

Olipopolçuların dilbir olmaları kartel sövdələşmələri ilə rəsmi­ləşdirilə bilər. Kartel qiymətlərin səviyyəsini, isteh-salın həcmini və satış bazarlaranın bölüşdürülməsini tənzim-ləyir. Lakin kartellər sabit deyil­dirlər. Ona görə ki: 1) Satış bazarları güc nəzərə alınmaqla bölüşdürül­düyünə görə fir-malar hər vəchlə öz kapitallarını artırmağa və buna uy­ğun olaraq satış bazarlarını yenidən bölüşdürməyə çalışırlar; 2) Istehsal xərcləri aşağı olan firmalar kartel sövdələşmələrini pozmağa meyl gös­tərirlər. Çünki onlar öz məhsullarını nisbətən aşağı qiymətlərlə satmaq­la daha çox mənfəət əldə edə bilirlər; 3) Geridə qalan firmalar öz məh­sul­larına daha ucuz qiymətlər qoymaqla kartelin mövqelərini sarsı­dırlar; 4) Bir çox ölkələrdə kartel sazişləri qeyri-qanuni hesab edilir.

Alıcılar oliqopolçuların əmtəələrə vahid qiymət qoy-mala­rın­dan zərər çəkə, satıcılar isə bu və ya digər istehlakçı qrupları üçün müx­tə­lif qiymətlər müəyyən etməklə, qiymət ayrı-seçkiliyini həyata keçirə bi­lərlər. Qiymət ayrı-seçki-liyinin aşağıdakı növlərini bir-birindən fərq­lən­dirmək lazımdır: 1) Şəxsi ayrı-seçkilik; 2) Qrup üzrə ayrı-seçkilik; 3) Məhsullar üzrə ayrı-seçkilik.

Şəxsi ayrı-seçkilikdə qiymətlər alıcıların gəlirləri nə-zərə alın­maqla müəyyən edilir. Daha varlı olan şəxslər əm-təələri daha yüksək qiymətlə satın ala bilərlər. Çünki onların tələbi qeyri-elastikdir. Alıcı rə­qibin yanına getməsin deyə, satıcı qiymətdə ona müəyyən güzəştlər edə bilər.

Qrup üzrə ayrı-seçkilikdə rəqiblərin fəaliyyət göstər-dikləri ba­zar­larda qiymətlər müntəzəm olaraq aşağı salınır və bununla da rəqibə sarsıdıcı zərbə endirilir.

Məhsullar üzrə ayrı-seçkilikdə qiymətlərdəki müxtə-liflik xərc­lərdəki müxtəlifliklə əlaqələndirilir (məsələn, çap olunan kitabın cildin­dəki müxtəliflik onun qiymətində qeyri-bərabərliyə səbəb olur). Bun­dan başqa firmalar fiziki cəhətdən eyni tipli məhsullara müxtəlif ticarət markaları adı altında daha yüksək qiymət qoyurlar.

Amerika iqtisadçısı K.Edvards qiymət ayrı-seçkili-yinə dair əyani misal gətirir. "Room end Xaaz K^o" dan-tistlər tərəfindən dişin plomb­lanmasında istifadə olunan metil metalkrilat plastik kütləsinin hər funtunu 45 dollara, sənaye firmalarına isə 0,85 dollara satır. Dan­tistlər, qiy-mətlərin müxtəlifliyini öyrəndikdə, plastik kütləni sənaye fir­malarından almağa başlayırlar. Odur ki, firma bazarın seq­ment­ləş­di­ril­məsini qoruyub saxlamaq üçün sənayeyə satdığı plastik kütləyə zəhər qat­mağı qərara alır. Lakin şirkət öz məhsulunu zəhərləmək istə­mə­yə­rək, belə bir şayiə yayır ki, sənayeyə satılan plastik kütlə dişlərin müali­cəsi üçün yararlı deyildir.

Oliqopoliyada qiymətlərin əmələ gəlməsi nəzəriyyəsi firmaların bazarlar uğrunda qiymət rəqabətinə girməmə-lərinin, yaxud da ondan qaç­dıqlarının səbəblərini göstərir. Istehsalçı qiymətləri artdırdıqda ba­zarın bir hissəsini itirir və dərhal rəqib ona sahib olur. Qiymətləri aşağı saldıqda rəqiblərindən əks cavab alır və yenə də heç nəyə sahib ola bilmir. Ona görə də oliqopolçular elə metodlardan istifadə edirlər ki, rəqiblər buna dərhal cavab verə bilməsinlər. Fir-maların bazar payı xey­li dərəcədə qeyri-qiymət amilləri ilə müəyyən edilir. Bunlar əmtəələrin key­fiy­yətinin yaxşılaş-dırılması, çeşidinin artırılması, reklamdan isti­fadə olunması, satışdan sonrakı xidmətin səviyyəsinin yüksəldilməsi, kredit verilməsi və s. ibarətdir. Bütün bunlar onu göstərir ki, rəqa-bətin modelləri mürəkkəbləşir, metodları isə müxtəlifləşir.

XIX əsrin axırlarında həm burjua iqtisadçıları, həm də mark­sistlər arasında istehsalın inkişaf etdirilməsində rəqabətin faydalı olma­ması haqqında şübhələr meydana çıxmışdır. Əlbəttə, burada söhbət rəqa­bətin tamamilə "ləğv" edilməsindən deyil, onun məhdudlaşdı­rılma­sından gedir. Məsələn, amerika iqtisadçısı C.Klark hesab edirdi ki, fir­ma-ların xalis rəqabətdən bir qədər uzaq olmaları uzunmüddətli planda güman olunduğu qədər zərərli deyildir. Çünki elmi-texniki inqilab şə­rai­tində cəmiyyət xalis bazar qanunları əsasında inkişaf edə bilməz. Bu­nunla əlaqədar olaraq C.Helbreyt yazırdı ki, müasir istehsalatda vaxt və kapital-dan istifadə edilməsinin xarakteri, müəssisələrin ixtisaslaş­ması və qabaqcıl texnologiya şəraitində bazarın fəaliyyət göstərməsi ilə əlaqədar olan problemlər–bütün bunlar plan-laşdırmanı zəruri edir. Bö­­yük məbləğdə kapital qoyulan, təkmilləşdirilmiş texnika və texnolo­gi­yaya, mürəkkəb quru-luşa malik olan iri miqyaslı müasir istehsal, qiy­mətlər üzə-rində nəzarətin həyata keçirilməsini, satışın və mal göndə­rilməsinin etibarlılığının təmin olunmasını tələb edir.

Bazar mexanizmi müəyyən çərçivədə üfuqi inteq-rasiya müqa­vilələrinin bağlanması, sifarişlər üzrə nəzərdə tutulan işlərin yerinə yeti­rilməsi, sövdələşmələrə maliyyə təminatı verilməsi və s. əvəz olunur.

Oliqopoliya da bir çox cəhətdən inhisarların malik olduqları üstünlük və çatışmazlıqlarla səciyyələnir. Belə ki, sahədə az sayda isteh­salçı olduqda, istehsalda edilən qənaət, xərclərin azalmasına imkan ve­rir. Oliqopoliyanın çatış-mazlıqları isə özünü onda göstərir ki, firmalar bəzi hallarda rəqabətin məhdudlaşdırılması və qiymətlərin yüksəldil­məsi üçün bazar hökmranlığından istifadə edirlər. Böyük məb-ləğdə mən­fəət əldə edilməsi texnologiyanın təkmilləşdiril-məsinə stimulu zəif­lə­dir. Oliqopoliyanın tənqidçiləri isə adə-tən belə bir cəhətə istinad edir­lər ki, 1880-ci ildən sonrakı dövrdə edilmiş böyük kəşflərin təqribən 1/3 hissəsi iri şirkətlərin payına düşür. Bununla birlikdə həm də qeyd edi-lir ki, onlar yeni məhsulların kütləvi istehsalının təşkilində həlledici rol oy­na­yırlar. Iqtisadçılar arasında texnoloji tərəqqinin və istehsalın inkişaf etdirilməsinin qiymətlən-dirilməsi sahəsində də fikir ayrılığı möv­cuddur.

2. Oliqopoliya və oyun qaydaları.
Bazar strukturlarının təhlilil ilə əlaqədar "Oyun qay-da­ları" Ame­rika iqtisadçıları C.Fon Neyman və O.Mor-genstern tərəfindən iş­lə­nib hazırlanmış və öz əksini onların "Oyun nəzəriyyələri və iqtisadi dav­­ranış" kitabında tapmış-dır. Bu nəzəriyyənin əsas ideyası ondan iba­rətdir ki, oyun-çular öz uduşlarını ən yüksək həddə çatdırmağa çalı­şır­lar. Oliqopoliyada bu uduş mənfəət adlanır. Əksəriyyət hallarda hər bir oyunçunun ən yaxşı strategiyası digər oyunçuların seçdikləri strategi­ya­dan asılı olur. Hər bir oyunçu ən yaxşı strategiyanı nəzərə alan oyunçu­nun strategiyasını seçdikdə tarazlıq əmələ gəlir və buna da "Neşa" ta­raz­lığı deyilir.

Bəzi hallarda hər hansı bir oyunçu özünün strategi-yasını işləyib hazırladıqda başqa oyunçuların strategiya-larını nəzərə almır. Bu "Əsas ideya" ("Əsas qayə") strategi-yası adlanır. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman yerdə qalan iştirakçılar bu və ya digər səbəb üzündən öz davranışlarını "Əsas ideya" strategiyasına uyğunlaşdırma-ğa məcbur olur­lar.

Seçilmiş variantın nəticələrinə xarakteristika vermək üçün bəzi iqtisadi ədəbiyyatlarda deyildiyi kimi bir növ "mis qəlib"i, "kağız qəlib"i xatırladan matrisa tərtib olunur və burada iki oyunçunun, məsələn, tutaq ki, Asif və Vasifin adları qeyd edilir. Matrisaya hər bir çıxış, se­çilmiş strategiya ilə əlaqədar olan formalardan birində mənfəət əldə edil­diyini göstərir. Asif və Vasif özlərinin ən yaxşı strategiya-larını mü­əy­yənləşdirmək və ən optimal variantı tapmaq məqsədilə matrisanın hər bir xanasını diqqətlə nəzərdən keçirirlər. Oyun nəzəriyyələri bazar­da firmaların davranış-larının bir-birindən asılı olduğunu göstərir. Digər tərəfdən, firmaların hər biri rəqib tərəfindən onun bu və ya digər hərəkə­tinə necə reaksiya verildiyini nəzərə almalıdır. Aydın olsun deyə polad istehsal edən iki firmanın fəaliyyətini nəzərdən keçirək və bəri başdan qeyd edək ki, qiymətlər və istehsalın həcmi yalnız rəqibin hərə­kətləri nəzərə alınmaqla müəyyən oluna bilər (Cədvəl 18.3).

Cədvəl 18.3

Polad istehsal edən firmaların strategiyaları

Asifin firmasında istehsalın həcmi	Istehsalın böyüklüyü	Vasifin firmasında istehsalın həcmi
		Iri	Xırda
	Iri	2^* 2^**	6^* 0^**
	Xırda	0^* 6^**	4^* 4^**

* – Asifin firmasının mənfəəti;

** – Vasifin firmasının mənfəəti.
18.3 cədvəlindəki rəqəmlərə əsasən belə bir fikir yürütmək olar ki, firmaların ikisi də öz istehsalını iri həcmdə təşkil etmək variantını seçdikdə, qiymətləri aşağı müəyyən etmək məcburiyyətində qalır və bərabər məbləğdə, yəni 2 və 2 vahid mənfəət əldə edirlər. Onların ikisi də istehsalın həcminin "xırda" variantını seçdikdə, qiymətləri yüksək müəyyən etmək imkanı əldə edir və bərabər məbləğdə, yəni 4 və 4 vahid mənfəət götürürlər. Hər bir firma ən yaxşı variantı, yəni 6 vahid mən­fəət əldə etmək imkanı verən variantı seçə bilər. Bu zaman Asifin fir­ma­sı istehsalın "xırda", Vasifin firması isə "iri" variantını seçməlidir.

Lakin firmalardan birində istehsalın aşağı səviyyədə olması sahədə istehsalın həcmini azaltmağa və qiymətləri yüksəltməyə şərait yaradır. Və aydın məsələdir ki, bu variant, mənfəət əldə etməyən rəqibin xoşuna gəlmir və o, qiymət "müharibəsinə" başlayır.

18.3 cədvəlinin sağ tərəfində, yuxarı sıradakı xana-dan görün­düyü kimi Asifin firması çox, Vasifin firması isə az istehsal edir. Demə­li, rəqiblərdən biri yenə də mənfəət əl-də etmir və o, qiymət mühari­bəsinə başlaya bilər. Odur ki, rəqiblər öz aralarında razılığa gəlmək və istehsalın həcmini azaltmaqla hər biri 4 vahidə bərabər olan mənfəət əldə et-mək imkanı qazanır. Deməli, rəqiblər öz aralarında müəy-yən ra­zılığa gəlmədən istehsalın hansı variantını seçməyə risk etməyəcəklər. Indi deyək ki, Asif istehsalın "xırda", Vasif isə "iri" variantını seçir və buna görə də Asifin mən-fəəti 0 (sıfra), Vasifin mənfəəti isə 6 vahidə bə­rabər olur. Əksinə, Asif istehsalın "iri", Vasif isə "xırda" variantını seç-dikdə, Asifin mənfəəti 6 vahidə, Vasifinki isə 0 (sıfra) bəra-bər olur. Bütün bunlara görə, həm Asifin, həm də Vasifin "əsas ideya" strate­gi­ya­sı istehsalın "iri" variantını seçmək olur. Bu zaman onların hər biri 2 vahidə bərabər olan mən-fəət əldə edir. Bu məbləğ onların hər ikisinin istehsalın «xır-da» variantını seçdikdə əldə edə biləcəkləri məbləğdən (mü­vafiq olaraq 4 və 4) xeyli azdır. Lakin bu variantın seçilməsi iştirak­çılar arasında razılaşma olduqda mümkündür.

Beləliklə, Asif və Vasif eyni variantı, yəni istehsalın "iri" va­ri­an­tını seçdikdə sahədə tarazlığa nail olunur. Onlar öz aralarında kar­tel sazişi bağladıqda istehsalın "xırda" variantının seçilməsinə üstünlük verə bilərlər.

Bazar strukturunun xarakteri xeyli dərəcədə sahəyə daxil ol­maq üçün maneələrin mövcudluğundan asılıdır. Ma-neələrin isə 2 növü vardır. Bunlardan biri xalis maneələr, di-gəri isə strateji maneələr adlanır. Fir­ma­ların fəaliyyətlərin-dən asılı olmayaraq mövcud olan maneələrə xalis maneələr deyilir. Fəaliyyətdə olan firmalar tərəfindən məqsədli şəkil-də yaradılan maneələr isə strateji maneələr adlanır.

Amerika iqtisadçısı C.Beyn sahəyə daxil olmaq üçün mövcud olan maneənin aşağıdakı 3 tipinin olduğunu göstərmişdir: 1) Məhsul­la­rın fərqləndirilməsi; 2) Xərclərdə nəzərə çarpan mütləq üstünlük; 3) Is­teh­salda qənaət. Maneələrin birinci tipi strateji əngəlləmələrə aiddir. Ikin­ci və üçüncü tip maneələr firmaların məqsədli fəaliyyətləri nəticəsin­də əmələ gəldikdə, xalis maneələrə aid edilir. Məsələn, sahədə fəaliyyət göstərən firma müəyyən təcrübə topladığına görə onun istehsal xərcləri burada yenicə fəa-liyyət göstərməyə başlamış firmanın istehsal xərcin­dən az olur. Sahədə fəaliyyət göstərən firmalar yeni firmaların buraya gəlmələrinə mane olmaq üçün elmi-tədqiqat, təcrübə və konstruktor işlərinə investisiya qoyduqda və ya xərc çəkdikdə əmələ gələn maneələr isə strateji maneələr adlanır.

Xalis maneələr zəif olduqda firmalar müxtəlif strate-giyalar seçə bilərlər. Onlar özlərinin bazardakı hakimiyyət-lərinin reallaşdı­rıl­­masından imtina edir, yəni mənfəəti artırmaq üçün qiymətləri qaldır­mırlar. Bu zaman potensial rəqiblərdə sahəyə gəlmək üçün maraq ol­mur. Sahəyə gəlmək üçün hər hansı bir rəqib meydana çıxdıqda isə qiymətlər həddən çox aşağı düşməsin deyə, fəaliyyətdə olan firmalar, is­tehsalın ixtisar olunması və bununla da bazarın bölüşdü-rülməsi haqqında razılığa gəlirlər. Yaxud da oliqopoliyada fəaliyyət göstərən firmalar ye­ni firmaların bu sahəyə gəlmə-lərinə mane olmaq üçün istehsalın həc­mini əvvəlki səviyyədə saxlamaq və ya artırmaq barədə qərar qəbul edirlər ki, bu da qiymətlər müharibəsinə, firmaların zərər çəkmələrinə səbəb olur. Bu və ya digər strategiyanın hansı nəticələrə gətirib çıxar­dığını 4 cədvəlindən aydın görmək olar.
Cədvəl 4.

Oliqopolçu firmaların strategiyaları:

əməkdaşlıq, yaxud da rəqiblərlə mübarizə

Xalis maneələrin mövcud olduğu şə­raitdə firmaların mənfəəti	3^* 3^**	-3^* -3^**	15^* 0^**
Strateji maneələrin mövcud olduğu şə­raitdə firmaların mənfəəti	-3^* -3^**	-3^* -3^**	9^* 0^**

*–bazarda fəaliyyət göstərən Asifin firmasının mənfəəti;

**–sahəyə girməyə cəhd göstərən Vasifin firmasının mənfəəti.

Yuxarıda göstərildiyi kimi, xalis maneələr firmaların fəaliy­yət­lərindən asılı olmayaraq mövcuddur. Strateji mane-ələr isə məqsədli xa­rakter daşıyır və öz qarşısına yeni rəqib-lərin sahəyə gəlmələrinə mane­çilik törətmək vəzifəsini qoyur.

Vasifin firmasının sahəyə gəlməsi Asifin firmasına mane ol­mursa, o, 15 vahid, Vasifin firması isə 0 (sıfır) «vahid» mənfəət əldə edə­cəkdir. Onlar bazarı öz aralarında bölsələr hər biri 3 vahid mənfəət əldə edəcək, qiymətlər müharibəsi hər birinə 3 vahid zərər gətirəcəkdir. Odur ki, yeni firmalar sahəyə gəldikdə onlarla qiymətlər müharibəsinə başlamaqdansa əməkdaşlıq etmək daha yaxşıdır.

Asifin firması Vasifin firmasının sahəyə gəlməsinə müqavimət göstərməsə, tarazlıq yaranacaq və firmalar bərabər məbləğdə –yəni hər biri 3 va­hid mənfəət əldə edəcəkdir.

Indi isə strateji maneələrin nəticələrini nəzərdən keçi-rək. Tutaq ki, Asifin firması ehtiyat güclərinin yaradılması üçün kapital sərf edir. Lakin istehsal aşağı səviyyədə olduq-da ondan istifadə olunmur. Belə bir vəziyyət, rəqibin olma-masını, yaxud da onunla əməkdaşlıq edilmə­sini nəzərdə tutur. Və bu zaman firma 6 vahid mənfəət itirir. Indi deyək ki, qiymətlər müharibəsi başlanır. Odur ki, Asifin firması ehtiyat güc­lərindən istifadə etməklə istehsalın həcmini artırır və hər iki firmanın çəkdikləri zərər əvvəlki səviyyədə (-3 və -3 vahid) qalır.

Asifin firması tərəfindən müqavimət göstəriləcəyini və buna gö­rə də qiymətlər müharibəsində itirəcəyini qabaq-cadan hiss edən Vasifin fir­ması sahəyə girmir və buna görə də sahədə 9 və 0 (sıfırla) ifadə olu­nan tarazlıq vəziyyəti yaranır. Deməli, rəqibin strateji maneələri müvəf­fəqiyyətlə nəticələnmişdir. Və bu vəziyyətdə Asifin firması gəlirlə işlə­miş­dir. Çünki onun firması ehtiyat güclərinin yaradılmasına 6 vahid xərc çəksə də nəticədə 9 vahid mənfəət əldə etmişdir. Asifin firması Va­si­fin firması ilə əməkdaşlıq haqqında razılığa gəldikdə də 3 vahid mənfəət götürür. Lakin 6 vahid xərc çəkməklə əldə edilən 3 vahid mən­fəət, razılığa gəldikdə əldə edilən 3 vahid mənfəətdən daha yaxşıdır. Ona görə ki, birinci halda mənfəəl əldə edilməsi ilə yanaşı, həm də eh­tiyat güclərii yaradılmışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, strateji ma­ne­ələr heç də həmişə müvəffəqiyyətlə nəticələnmir. Tutaq ki, Vasifin firması sahəyə gəlməsə 18.3 cədvəlinin yuxarıda sağdakı xanasında gös­tə­rildiyi kimi Asifin firması 6 vahid mənfəət əldə edir. O, rəqibin, yəni, Vasifin firmasının sahə-yə gəlməsinə mane olmaq üçün ehtiyat güc­lə­rinin yaradıl-masına 6 vahid sərf edir. Bu onu göstərir ki, proses belə getdikdə Asifin firmasının mənfəəti 0-a (sıfır) bərabər olur.

Beləliklə, yaxşı olar ki, Asifin firması Vasifin firması-nın sahəyə gəlməsinə maneçilik törətmək üçün ehtiyat güclərinin yaradılmasına və­sait sərf etməsin, əksinə, onunla əməkdaşlıq etmək nəticəsində 3 va­hid mənfəət götürməklə kifayətlənsin.

Oyun nəzəriyyələri göstərir ki, qiymətlər müharibəsi heç kimə fayda vermir. Əgər sahədə çoxdan fəaliyyət göstə-rən firmalar rəqiblə mü­barizə aparmaq fikrindədirlərsə, yeni firmalar buraya gəlməyə cəhd göstərməməlidirlər.Bu məq-sədlə, sahəyə gəlmək istəyən yeni firmalar əvvəlcə burada eninə və uzununa kök atmış, necə deyərlər "saç-saq­qal­lar"ını ağartmış firmaları dərindən öyrənməlidirlər. Çünki vəziyyə­tin düz­gün qiymətləndirilməməsi sahəyə gəlmək istəyən yeni firmalar üçün baha başa gələ, onların böyük məbləğdə zərər çəkmələrinə və itkiyə məruz qalmalarına səbəb ola bilər.

Beləliklə, sahədə fəaliyyət göstərən firmaların strateji davranış­ları yeni firmaların buraya gəlmələrinə və deməli, bazar strukturlarına təsir göstərə bilər. Bu isə o deməkdir ki, bazar strukturlarının formalaş­ması üçün sahəyə gəlməyi qarşılarına məqsəd qoymuş daxili və xarici firmalar tərəfindən gözlənilən potensial rəqabət təhlükəsinin öyrənil­məsinin çox böyük əhəmiyyəti vardır. Həm də iri firmalar arasında ge­dən strateji rəqabət onları ehtiyat gücləri yarat-mağa və ETTKI-nə daha çox vəsait ayırmağa, qiymətləri aşağı salmağa və digər tədbirləri görmə­yə məcbur edir.
3. Firmaların qruplara bölünməsi, onun formaları və bazarda hökmranlıqlarını müəyyən edən amillər.
Inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatında firmalar iki əla-mətə görə qruplara bölünür: 1) Iri oliqopolçu firmaların qruplara bölünməsi; 2) Iri firmalar ətrafında qərar tutmuş kiçik və orta firmaların qruplara bölün­məsi. Birincini şərti olaraq oliqopolçuluğa görə qruplara ayrılma, ikin­cini isə sahibkarlığa görə qruplara bölünmə adlandırmaq olar.

Sahibkarlığa görə qrupa bölünmə dedikdə iri oliqo­polçu firma­larla xırda və orta şirkətlər arasında baş verən əmlak və bağlaşma şəbə­kəsi sistemi nəzərdə tutulur. Belə qrupların yaradılmasının əsas səbəbi istehsal və bölgü üzə-rində vahid mərkəzdən nəzarəti həyata keçirməklə, ba­za­ra səmərəli təsir göstərməkdən ibarətdir. Buna H.Fordun XX əsrin əvvəllərində özündə poladın əridilməsindən tutmuş hazır avtomobilin buraxılmasınadək olan bütün istehsal proseslə­rinin əhatə olunduğu "River-Ruj" kompleksini misal göstərmək olar. Lakin sonralar həyat gös­tərdi ki, məhsul buraxılışı üçün zəruri olan bütün əməliyyatların (xü­susilə də mürəkkəb əməliyyatların) bir firmada mərkəzləş-dirilməsi son nəticədə itkilərə gətirib çıxarır.

Sahibkarlığa görə qruplar müxtəlif yollarla yaradılır. Bun­lar­dan biri firmaların müstəqil şirkətlər şəklində bir ne-çə hissəyə bölün­məsidir. Məsələn, keçən əsrin 80-ci illərində Italiyanın "Fiat" firması hər birinin sər­bəst surətdə kapital bazarına çıxmasına təminat veril­mək­lə bir neçə müs­təqil şir-kətə bölünmüşdür. Mümkün olan ikinci yol ondan ibarətdir ki, hər hansı bir bölmə «ərsəyə gəlib pərvazlanır və ana şirkətdən» ay­rılır. Məsələn, 1950-ci ildə «Toyota» şirkəti səhmlərin 44,9%-ni əlində sax­lamaqla «Toyota motor seyez» ticarət şirkətini özündən ayırmış, 1982-ci ildə isə onlar yenidən birləşmişlər. Üçüncü yol şirkət­lərin birləşməsi və ya zəiflərin güclülər tərəfindən udulmasıdır. Bu za­man güclü şirkət başqa şirkətlərin nəzarət səhm zərfinə sahib olur. Dör­düncü yolun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, şirkət-lərin fəaliyyətlərini maliy­­yələşdirən və onları əlaqələndirən banklara istinad olunmaqla qrup­­lara bölünmə aparılır. Nəhayət mümkün olan beşinci yolda fir­ma­lar idarə­olunma, texnologiyaların transferi və s. haqqında müqa­vilələr bağla­yırlar. Və bununla da onların arasında qarşılıqlı iqtisadi və maliy­yə asılılığı inkişaf edir. Məsələn, «Toyota» şirkəti özündə 24 iri şir­kəti birləşdirən «Mitsui» qrupuna daxildir. Bu qrup az qala Yaponi­ya iqtisadiyyatının bütün sahələrini –hasilat, kimya, elektroe­ner­getika, avtomobilqayırma səna-yesini, maliyyə və ticarəti əhatə edir.

Iri oliqopoliya firmalarının birlikləri istehsalın və tə­davülün mər­kəzləşdirilmiş qaydada tənzimlənməsi imkanla­rını aradan qaldırır. Qrupun iştirakçıları özləri öz fəaliy­yətlərini əlaqələndirir, razılaşdırır və deməli, məcburetməyə məruz qalmırlar. Firmalararası Ittifaqın yaradıl­ma­sında məqsəd rəqabəti məhdudlaşdırmaqdan, pul kapitalının hərə­kə­tini təkmilləşdirməkdən, mal göndərilməsi və satışın etibarlılığını təmin etməkdən, ehtiyatları birləşdirməkdən, bir-birinə qarşılıqlı kö­mək göstərməkdən ibarətdir.

Iri firmalardan ibarət birliklərin fəaliyyətlərinin tənzimlənməsi müxtəlif formalarda ola bilər. Bunlardan biri iştirakçıların fəaliyyətlə­rinin Holdinq şirkətləri vasitəsilə əlaqələndirilməsidir. Buna F. Flik (AFR) konserni misal ola bilər. Onun tərkibinə "Dinamit Nobel", "Bu­derus", "Feldmüle", "Krauss Maffey" kimi iri firmalar daxildir. Ikin­ci formada əlaqələndirici rolunu trast-fondlar və bank-lar yerinə yetirirlər (Rokfeller qrupunda məhz belədir). Üçüncü formanın mahiy­yəti ondan ibarətdir ki, qrup işti-rakçılarının birliyi səhmlərə qarşılıqlı surətdə sahibolma vasitəsilə təmin edilir. Bu forma Yaponiyada daha geniş yayıl­mışdır. Səhmlərə qarşılıqlı surətdə sahibolma, şirkətlə-rin rəqiblər tərəfindən "işğal" olunması imkanlarının qarşı-sını alır. Əlaqə­lən­dirmə orqanı firmaların prezidentlərinin müşavirəsidir. Lakin qrup­da iştirak etmək firmaların müs-təqil inkişaf etmələrinə mane olmur və onların arasındakı rəqabəti aradan qaldırmır.

Iri korporasiyaların iqtisadi cəhətdən qruplara bö-lünməsi daha məqsədəuyğundur. Çünki bu, onun iştirak-çılarının maliyyə ehtiyatla­rın­dan səmərəli istifadə olunma-sını, qiymətli kağızlarla əməliyyatların məq­səd­yönlü aparıl-masını, bunlar üzərində nəzarətin həyata keçiril­məsini, iqti-sadi konyukturanın daha yaxşı öyrənilməsini, fəaliyyətlərin əlaqələndirilməsini, vəsaitlərin səfərbərliyə alınmasını, çətin günlərdə bir-birilərinə kömək göstərilməsini təmin edir.

Bütün bunları həyata keçirməkdə məqsəd bazarda hökmranlıq etməkdir. Firmaların bazarda hökmranlıqla­rı­nı müəyyən edən amillər içərisində istehsalın həcminin dəyiş-məsi (istehsalın təmərküzləşməsi), habelə birləşmə və udul-ma (kapitalın mərkəzləşməsi) prosesləridir.

Istehsalın miqyasını müəssisə və firma səviyyəsində nəzərdən ke­çirmək olar. Bunun da müəyyən, daha dəqiq desək optimal həddi vardır. Başqa sözlə, istehsalın miqyası optimal həddən geniş olduqda səmərə vermir. Məsələn, ABŞ-ın emaledici sənayesində firmaların bö­yük əksəriyyəti birzavodludur. Belə ki, 1987-ci ildə ölkədəki 369 min firma-nın, 288 mini birzavodlu olmuşdur. Bu zaman istehsalın za-vod və firma səviyyəsində təmərküzləşməsi bir-birinə uyğun gəlir. Lakin çox­zavodlu firmalar həlledici rol oynayırlar. Məsələn, bütün firmalarda ça­lışan 18,9 mln. nəfər işçinin 13,8 mln. nəfəri, 476 mlrd. dollardan iba­rət olan ümumi əmək haqqı fondunun 377,3 mlrd. dolları 81 min çox­zavodlu firmaların payına düşmüşdür.

Müasir dövrdə istehsalın miqyasının dəyişməsi əsas etibarilə aşa­ğıdakı formalarda baş verir: 1) Istehsal sahələ-rinin inteqrasiyası; 2) Is­tehsalın diversifikasiyası; 3)Konqlo-meratların meydana gəlməsi.

Inteqrasiya dedikdə texnoloji cəhətdən eynitipli istehsalatların birləşməsi (üfiqi inteqrasiya), yaxud da xam malların satın alınma­sın­dan tutmuş hazır məhsulların isteh-salınadək vahid texnoloji zənciri əmə­lə gətirən istehsa-latların (şaquli inteqrasiya) birləşməsi deməkdir.

Üfiqi inteqrasiya ETTKI-nin aparılması, birgə satış və təmir xidmətinin yaradılması, reklam üzrə səylərin birləş-dirilməsi və s. sayə­sin­də iqtisadi səmərə verir. Şaquli inteq-rasiya isə bunlarla yanaşı, bazar əməliyyatlarının aparılması ilə əlaqədar xərclərin ixtisar edilməsi nəticə­sində qənaət əldə olunmasına, mal göndərilməsi və satışın etibarlılığının təmin edilməsinə imkan verir.

Diversifikasiyalaşdırma – texnoloji cəhətdən müxtəlif müəssi­sə­lərin birliyi deməkdir. Bu firmalar çoxsahəli olurlar. Dünyada yüksək dərəcədə diversifikasiyalaşdırılmış şirkət "General elektrik" hesab olu­nur. Bu şirkət əsası qoyulduğu 1892-ci ildən elektrik enerjisinin isteh­salı, ötürülməsi, bölüşdürülməsi, istehlakı və ona nəzarət edilməsi ilə məşğul olmuşdur. Şirkət məişətdə istifadə olunan geniş çeşiddə elektrik malları və avadanlıqları, motor, paravoz, təyyarələr üçün reaktiv mü­hər­riklər, tibbi diaqnostika aparatları istehsal edir, həmçinin təmir, ti­kinti və maliyyə xidmətləri göstərir.

Çoxsahəli şirkətlər daxili kooperasiyalaşdırmadan fayda götü­rür. Daxili kooperasiyalaşdırmadan əldə edilən fayda "2+2=5" fayda­lı­lığı adı ilə məşhurdur. Bu fenomenin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bir dam altında birləşmiş və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan tərkib hissələrinin fəaliy-yəti, müxtəlif ərazilərdə yerləşən, lakin bir–birindən asılı olan ayrı-ayrı müəssisələrin sadəcə ola­raq birləşməsinə nisbətən daha çox fayda verir.

Konqlomeratların meydana gəlməsi öz aralarında istehsal əla­qələri olmayan və iqtisadiyyatın müxtəlif sahələ-rində fəaliyyət göstərən firmaların vahid maliyyə rəhbərliyi altında birləşmələri deməkdir. Mə­sələn, ABŞ-ın "Tekstron" konqlomeratı XX əsrin 70-ci illərində müxtə­lif məhsul­la­rın istehsalı ilə məşğul olan bir çox sahələrin aparıcı fir­ma­ları-nın səhm­lər zərfini ələ keçirmişdir. Konqlomeratlar birləşmə və "udulma" yolu ilə formalaşır. Bu proses firmaların gücü-nün, istehsal və tədavül dairə­sində hökmranlığının artma-sına səbəb olur.

Konqlomeratların yaradılmasında məqsəd qiymətli kağızlarla möh­təkirlik etmək – səhmlər və istiqrazlar burax-maq, onların satışını təşkil etmək və i.a. – hesabına daha çox mənfəət əldə etməkdir. Konq­lomerat rəhbərlərinin əldə etdikləri bu mənfəətə sahibkar mənfəəti de­yilir.

Firmaların konqlomeratlarda birləşmələri onların iqtisadi gü­cü­nün artmasına, istehsal və tədavül dairələrində hökmranlıqlarının ge­niş­lənməsinə səbəb olur. Buna başqa metodlara nisbətən maliyyə meto­dunun vasitəsilə nail olun-ması daha sərfəlidir. Belə ki, səhmlər zərfini ələ keçirmək, daxili kapital qoyuluşu hesabına yeni müəssisə yaradıl­masına nisbətən daha ucuz başa gəlir. Konqlomeratlar is-tehsal güclə­ri­nə əlavələr etməklə ticarət əlavələri və mar-kaları, texniki bilik və mə­lu­matlar əldə edirlər. Onlar buna sıfırdan başlasalar yeni müəssi­sələrin tikintisinə daha çox vəsait və vaxt sərf etməyə məcbur olar, bazarda öz­lərinə yer eləməkdə çətinlik çəkərdilər. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, yeni istehsal gücləri nəqd pul sərf etmədən – səhmlərin və borc öhdə­liklərinin mübadiləsi yolu ilə əldə edilə bilər.

Konqlomeratların aktivləri nə qədər çox olarsa, onların bir o qədər də çox borc vəsaiti cəlb etmək imkanları olur.

Təmərküzləşmənin formalarındakı müxtəliflik inhi-sarlaşdırma­da mövcud olan maneələrlə müəyyən edilir. Müşahidələr belə bir qənaə­tə gəlməyə imkan verir, deyək ki, bazarda nəzarətin gücləndirilməsinə cəhd göstərilməsi daha güclü rəqiblərin müqavimətinə rast gələ bilər. Bu isə böyük məbləğdə vəsait tələb edir və belə bir fikir söyləməyə əsas ve­rir ki, bəlkə də bu maneələrin aradan qaldırılması üçün vəsait sərf et­mək­dənsə, kapitalı iqtisadiyyatın başqa bir sahəsinə "keçirmək" daha məqsədəuyğundur.

Bəs, təmərküzləşmənin perspektivləri barədə nə de-mək olar? Bu suala cavab vermək bir o qədər də asan deyil-dir. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, təmərküz-ləşmənin səviyyəsinin ölçülməsində müəyyən çətinliklər vardır. XIX əsrin I yarısında milli iqtisadiyyat miq­yasında hazır əmtəələr istehsalının təmərküzləşməsi səviyyəsi XX əsrə nisbətən aşağı, bazarlar arasındakı əlaqələr zəif olmuş-dur. Həm də ba­zarlar yerli xarakter daşımışdır. Ona görə də o dövrdə təmərküzləşmə səviyyəsinin yüksək olduğunu yalnız güman (fərz) etmək olar. XIX-XX əsrlərdə təmər-küzləşmənin səviyyəsi həm daxili amillər, həm də firma­ların birləşməsi və güclülərin zəifləri udması nəticəsində çox sürət-lə artmışdır. Digər tərəfdən, XX əsrin əvvəllərindəki iqtisa-diyyat özünün quruluşuna görə XIX əsrin I yarısındakı iqtisadiyyatdan fərqlənirdi. Bütün bunlara əsasən demək olar ki, təmərküzləşmənin istiqamətləri haqqında mülahizə yürütmək, fikir söyləmək nəinki çətindir, bəlkə də mümkün deyildir. Bu barədə yalnız aşağıdakıları demək olar: amerika iqtisadçısı Q. Natter hesablamışdır ki, 1895-1904-cü illərdə ABŞ-ın emaledici sənayesində yaradılan milli gəlirin 32,9%-i, 1963-cü ildə isə 33,1%-i həmin sahədə məhsulun 50%-dən çoxunu istehsal edən 4 firma­nın payına düşmüşdür. F.Şerer müharibədən sonrakı senz¹ siyahı­yaal­ma­sının nəticələrinə qiymət verərkən qeyd edirdi ki, təmərküz­ləşmə nor­ması 1947-ci ildəki 24,4%-dən 1963-cü ildə 33,1%-ə qədər yüksəlmiş, 1966-cı ildə isə 28,6%-ə enmişdir. Buna əsasən o, belə bir nəticə çıxar­mışdır ki, bazar təmərküzləşməsinin səviyyəsi vaxtaşırı ola­raq dəyişir. Bütün bunları nəzərə almaqla ümumi halda belə bir müla­hizə yürütmək olar ki, elmi-texniki tərəqqi, texnologiya və nəqliyyatın inkişafı, baza­rın tutumu, kapital yığımı və s. perspektivdə təmərküz­ləşmə meyllərini gücləndirə, yaxud da zəiflədə bilər.

Mövzu Oliqopolik rəqabət şəraitində istehsalın həcmi və qiymət.
Plan

1. Oliqopoliya bazarında qiymətlərin əmələ gəlməsi.

2. Oliqopoliya və oyun qaydaları.

3. Firmaların qruplara bölünməsi, onun formaları və bazarda hökmranlıqlarını müəyyən edən amillər.