Mövzu: 1 Nitq inkişafı üzrə aparılacaq işlərin istiqaməti, məqsəd və məzmunu, digər elmlərlə əlaqəsi”

Mövzu 12:
Nitqin intonasiya ifadəliliyi, sürəti və fasilə

P l a n

1.Tələffüz şəkilləri
2.Şifahi nitq və intonasiya, fasilə, surət
3.Nitqin tonu, ritmi, ahəngi

Istifadə olunmuş ədəbiyyat

B.Paşayeva – “Nitq inkişafının metodikası” Bakı 2004
İ.Hacıyeva- “Nitq mədəniyyəti” Bakı 2011
H.Həsənov- “Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları” Bakı 2003
A. Qurbanov- “Müasir Azərbaycan ədəbi dilinə dair praktikum” Bakı 2005
H. Balıyev- “Azərbaycan dili” Bakı 2006
TƏLƏFFÜZ ŞƏKİLLƏRİ.
Şifahi nitq VƏ tələffiiz. Təiəffüzün başlıca olaraq 3 növü mövcuddur: düzgün tələffüz, ədəbi tələffüz, loru tələffüz. . Düzgün və ədəbi tələffüz şifahi nitqin mədəni keyfıyyətini təşkil edir. Şifahi nitqin mədəni keyfıyyətlərini təmin Ğdən qaydalara orfoepik qaydalar deyiljr. Bu qaydaların məcmuyu isə orfoepiya adlanır. Orfoepiyanın obyekti aşağıdakılardır:
ayrı-ayrı səslərin və səs tərkibinin tələffüzü;
söz və ifadələrin tələffıizü;
qrammatik formaların tələffüzü.
Məlumdur ki, şifahi nitqdə sözlər birləşərkən heç də hamısı eyni tonla tələffuz olunmur. Birləşmələrdə bir sözün fərqli tələffiizü müəyyən məna və ya məna çalarları ilə bağlı olur.
Şifahi nitq VƏ vurğu. Vurğu şifahi nitqdə mühüm rol oynayır. Şifahi nitqdə vurğu sərbəst və sabit şəkildə özünü göstərir.
Sərbəst vurğu söz tərkibindəki qrammatik fonnalar üzərində dəvışən vurğuya devüir. Məsələn, yazı sözündə vurğu axırıncı hecanm üzərində olursa, yazıçı sözündə yerini dəyişərək başqa qrammatik formanın üzərinə keçir. Vurğunun bu cür sərbəst xarakteri şifahi nitqdə bir sıra vurğu səhvlərinə səbəb olur. Azərbaycan dilində vurğunun işlənməsinə aid belə bir qanunauyğımluq hökm sürür ki, vurğu əsasən sözün son hecasınm üzərinə düşür. Azərbaycan dilində elə şəkilçilər vardır ki, onlar vurğu qəbul etmir. O zaman şifahi nitqdə vurğu son hecaya düşmür. Məsələn, gəlmə, qazma, gşfeffi^, dolma və s.
Azərbaycan dilində vurğu qəbul etməyən şəkilçilərdən aşağıdakılan misal göstərmək olar: - ma, - mə; - gil; - san,- sən; - am,- əm; - sınız ⁴ -madan, -mədən, - idi, - imiş; - ıq,- ik; -aq,- ək Şifahi nitqdə vurğunun 3 növü vardır: Heca vurğusu, mərıtiqi vurğu, həyəcarılı vurğü. Heca vurğusu. Sözd^ki hecalardan birinin digərinə nisbətən qüwətli tələffüzünə heca vurğusu deyilir. Məsələn, ayna, dəmir və s.
Azərbaycan dilində vurğu əsasən söz kökünün son hecasmda olur. Azərbaycan şifahi nitqində vurğu söz kökünün əvvəlində və ya ortasmda işlənirsə, onda yəqin etmək olur ki, həmin söz almmadır. Məsələn, kosmos, dizel, şahmat, elektrik, demokratiya, amper, kafedra, radio, biologiya, stansiya və s.
Məntiai vurğu. Şifahi nitqdə cümlədəki sözlərdən birinin o birilərə nisbətən daha qüvvətli tələffüzünə məntiqi vurğu deyilir.^ Məntiqi vurğuııun yerini dəyişdikdə cümlənin məzmunu dəyişir. Məsələn,
Fərid İstanbula getdi.
Fərid İstanbula getdi.
Fərid İstanbula getdi.
Bu cümlələrin birincisində İstanbula başqa adamııı deyil, Fəridin getdiyi, ikincisində Fəridin başqa yerə yox, İstanbula getdiyi, üçüncü eümlədə isə Fəridin İstanbula getdiyi haqqında qəti məlumat verilir.
Həvəcanlı vurgu. Şifahi nitqdə müəyyən sözün, yaxud ifadənin hiss və həvəcanla ifadə olunması həyəcanlı, yaxud emfatik vurğu adlanır. Həyəcanlı vurğuda sözdəki səslərin bəzisi uzadılaraq tələffüz edilir. Şifahi nitq və İntonasiva. Şifahi nitqdə intonasiyanın rolu və əhəmiyyəti az deyildir. İntonasiya şifahi nitqdə özünü göstərən mürəkkəb nitq hadisəsidir. Buraya ^səs tonunun alçalması, artması, ^nitqin temri, ^hecalarm uzun və ya qısa tələffuzü, ^tələffuzün güclü və ya zəifliyi, ^ifadələr,
£ y
sözlər arasında pauzanın olub-oimaması, nitqin tembri, danışanın hadisəyə münasibəti və s. ünsürlər daxildir. İntonasiyanm köməyi ilə şifahi nitqdə ifadə olunan müxtəlif fıkirlər, rəylər, təkliflər bir-birindən fərqləndirilir, şübhə, təəccüb, sevinc, nifrət, kədər və s. hisslər əyani şəkildə ifadə olunur. Natiqlik sənətində də intonasiya auditoriyam ələ alan ən mühüm vasitə kimi özünü gösrərir.
İntonasiyanın əsas əlaməti dil vahidinin müxtəlif səs tempində, emosional çalarlıqda tələffüz edilməsidir. Məsələn,
Müəllim gəlir.
Müəllim gəlir?
Müəllim gəlir!
Müəllim gəlir?!
Göründüyü kimi, intonasiya məna ifadə edən universal səciyyəli sintaktik vasitədir. O, danışanm fıkrini daha avdın və düzgün ifadə etməsinə, dinləvənin isə asanlıqla başa düşməsinə, anlamasma xidmət göstərir. Bu cəhətdən məqsəd və intonasiyaya görə cümlənin 4 tipi mövcuddur: Nəqli cümlə, sual cümləsi, nida cümləsi. əmr cümləsi.
Şiiahi nitq VƏ fasilə. Fasilə intonasiyanm başlıca komponenti olaraq şifahi danışıqda müəyyən vəzifə yerinə yetirir. Bunun 2 forması müşahidə olunur: qısa fasilə, uzun fasilə.
Məludur ki, danişıq zamanı nitq axınında hər bir nitq taktı arasında fasilə edilir. Mitq taktlarmın bir-birini əvəz etməsi əsasmda nitqin ritmi yaranır. Bu, qısaca aravermək -qısa fasilədir.
Danışıq zamanı müəyyən məqsədiə bağlı nisbətən uzun fasilə edilir.
Bu fasilə prosesində əsasən qarşılaşdırma üzə çıxır. Şıfahi nitq üçün üç əlamət xarakterikdir: ton, ritm, ahəng.
Niqin t o n u fikir və hislərin ifadə vasitəsi kimi özünü göstərir. Burada əsas məsələ sözlərin tələffüzü prosesində müəyyən səslərin aydm nəzərə çatdınlmasıdır. Ümumiyyətlə, nitqin tonu dedikdə, nitqin ahəngdarlığını təmin etmək üçün onun tonu iki qrupa bölünür: yüksək ton, enən ton.
N i t q i n r i t m i dedikdə, nitq zamanı sözlərin sürətli və yavaş tələffüzü, nitqdə gərginlik və zəyifliyin, uzunluq və qısalığm, oxşarlıq və fərqlərin bir-birini izləməsi nəzərdə tutulur.


Nitqin ahəngi dedikdə, fıkirləri bir-birindən ayırmağa xidmət edən melodiklik nəzərdə tutulur.
Şifahi nitq və MİMİKA - JEST
Sifahi nitqə qeyri-nitq vasitələri də qoşula bilir. Bu ekstralinqvistik vasitələr sifahi nitqdə fıkrin daha canlı və təsirli ifadə olunmasına xidmət edir.