Mövzu №1 Nitq inkişafının əsas vəzifələri. Plan: İnsanın həyatında nitqin rolu

Mövzu.14. Tematik söz qrupları.
1.Uşaq baxçalarında tərbiyə proqramında öyrənmək üçün nazərda tutulan 
tematik söz qruoları 2.Tematik söz qruplarıı mənimsətməkdə tarbiyeçinin rolu
3.Uşaqların əşya adlarını mənamsəmələri
4.Uşaqlaraümumiləsdirmələr aparmağı aşılamaq üçün istifada olunan oyunlar
Lüğət üzrə iş prosesində semasioloji aspekt o qadar də əlverişli deyildir.Belə 
ki,uşağa söz deyilib,manası xəbər alındıqda o, ya səslənməyə əsasan mənanı 
tez tapır,ya da müayyan mana uydurur.Bir çox hallarda isə uşaq sözün mənasını 
yaşlılardan eşitdiyinə əsasən deyir,onun arxasında duran aşya vaya hadisəni 
tanımır.Ona görədə uşağa əşyanı göstətib adını xəbər almaq faydalıdır. "Uşaq 
baxçasında tarbiyə proqramı"nda aşağıdakı tematik qrupların öyrədilməsi 

---

nəzərdə tutulur: 1.Uşağın ailə üzüvlərinin,qohumlarını 
adları(ata,ana,bacı,qardaş,nənə,əmi və.s) 2.Aila üzüvlərinin işlədikləri,onların 
içtimai əlaqəlari 3.Badən üzüvlari 4.0yuncaqlar və oyunlar 5.Ev əşyaları(qab-
qacaq,mebel va.s) 6.Hayətdə(bağda,parkda küçədə)olan əşyalar 7.Naqilliyat 
vasitələri 8.Heyvanlar (adları,badən hissələri,hərəkətləri,nə ilə Qidalanmaları 
va.s) 9.Quşlar (adları,badən hissalari,harakatlari,na ila Qidalanmaları və.s) 
10.Bitkilər(adları hissəlari və.s) 11.ilin fasillari 12.Cansız tabiat 13.İnsanların 
əməyi Uşaqların lüğətə yiyəlanmələri onların əşya adlarını manimsamalari ilə 
başlanır.Hamda ilk növbədə gördüklari,bilavasita tamasda olduqları əşyaların 
adlarını deyirlər.3-4 hatta 5-6yaşlı uşaqdan bir neça söz demək tələb 
olunduqda o özünə yaxın olan konkret asya adlarını deyir.Məşhur fiziolog 
i.M.Seçenev göstarmişdir ki,ilk yaşlarında uşağın sözün mənasını mənimsamasi 
prosesi hissi obrazlardan fikri ümumilaşdirmayə doğru gedir.Ona görədə uşagın 
müşahidələrinə,düşünülmüş şəkildə istiqamat vermak lazımdır Uşaq allə 
toxunmaqla aşyanı bərk və ya yumuşaq olduğunu müayənləşdirməli,rəngini 
görmali,dadını iyini qoxlamalıdır.Bu prosesda uşaq ümumilaşdirmə aparmağı 
öyrənir.Yenica dil açmıs uşağı sadə ümumiləşdirmələrə aparmaq üçün eyni 
aşyanın müxtalif növlərini göstarmak lazımdır.Adatən,bu yaşda uşaglar sözü 
yalnız ilk dafə adını eşitdikləri aşyaya aid edirlar.Onlar üçün masaslan: inak 
yalnız özlərinin inəyidir. Tarbiyaçi ağ.gara,sarı,boz,kiçik toyuq gösrarib har dəfa 
"Bu toyuqdur"deyir.Uşaq müxtəlif görma təsiri,lakin bir amaliyyat əsasında 
hamin quşları toyuq adlandırır.Bela sada ümumilaşdirməlar tədrican uşaqları 
daha mürəkkab ümumiləşdirməlar aparmağa hazırlayır.Onlar eyni grupa daxil 
olan əşyaları bir sözlə adlandırmağı öyrənirlar.Bu vardişi aşılarmaq üçün 
tərbiyəçi oyun və gazinti prosesinda müşahidalarin taşkilina ciddi fikir 
verilmalaidir. Tarbiyaçi uşaqları daira şakilində aylaşdirib harasina bir oyuncaq 
verir va onlara müraciatla deyir: -Karim, sənin oyuncaqın ayıdır,onu mənə ver. 
Karim ayını tərbiyəçiyə verir. -Kərim sən nayi mənə verdin? -Ayını. -Ayı nədir? -
Ayı oyuncaqdır. -Sakinə, sənin oyuncaqın toyuqdur,onu mənə ver. Səkina 
toyuqu tərbiyəçiya verir. -Qəhrəman oyuncaqını məna göstər. Qəhrəman 
oyuncaqını (şarı) qaldırıb göstərir. -Qəhrəman sənin oyuncaqının adı nədir? -
Manim oyuncaqım şardır. Tarbiyəçi ümumiləşdirir. -Uşaqlar, sizə verdiyim 
maşın, təyyara top ayı, dovşan, kubik, şar va.s. oyuncaqdır.Oynamaq üçün olan 
şeylər hamısı oyuncaq adlanır. Bu cür didaktik oyunların köməyi ilə uşaqlar 
paltar, mebel, qab-qacaq ağac çiçək və.s. kimi ümumilaçdirici sözlərin mənasını 

---

başa düşür və nitqdə düzgün işlədə bilirlar. Uşaglar yenica dil açdıqları dövrdə 
sifət və feillari dəgiq leksik mənada işləda bilmirlər. Ana va ya tərbiyəçi 1 yaş 2 
aylıq uşaqa fincanın və ya dəsmalın rəngini göstərib qırmızı sözünü deyir.Bir 
neçə dəfə takrar nəticəsində sözü ona oyradir.Bir neçə dəfə təkrar nəticasində 
sözü ona öyradir.Uşaq bir neçə dəfə təkrar nəticəsində sözü ona öyrədir.Uşaq 
bir neça gündan sonra har hansı rəngdə fincana (və ya dasmala) qırmızı 
deyir.Əlaməti bildirən söz əşyanın adı kimi işlədir. Ana uşaqı çimizdirəndə 
böyük qızına deyir:" su soyuqdur, onu istilə".Korpə ağlayıb suyu göstərir,"su 
suyuqdur".Bir azdan suyu isti edirlər.Uşaq sevina-sevinə çimir, amma" su 
soyuqdur" ,"su soyuqdur"sözlərini təkrarlayır. Ana 1 yaş 3 ayliq qızına yağ-
çörək verir deyir: "AI, ye".Uçaq çörəyi yeyir, bir qədər sonra anasına müraciətlə 
deyir."ye" .Ana ona alma veir deyir: " Al, ye".Uşaq yeyir, sonralar yeməli har 
hansı şeyi göstərib:"ye" deyir.Belalikla, ye sözü uşaq üçün müayyən hərəkətin 
adı deyil, hər hansiarzaq adını stimullaşdıran adicə siqnal rolunu oynayır. edir: 
məsalan, də(gəl) sözü həm bir adamın gəlməsini (gəlir) xəbər vermak, həm də 
bir adamı çağırmaq (gal) maqsaədi ilə işlədir. Maktəbəqadər yaşlı uşaqlar 
tədricə sada ümumiləşdirmələrə yiyələnirlar. Daha mücərrəd mənanı isə yalnız 
beynin kifayət qədar inkişaf etdiyi dövrdən başa düşmayə başlayırlar. Bazan isa 
hərəkət bildirən söz başga hərəkatlərin signalı kimi çıxış Psixoloji tədqiqatlar 
göstərir ki, uşaq 6 yaşına çatdıqda mücərrəd manalı, ümumiləşdirici sözlər 
manalarını başa düşmək üçün artıq bilavasita hissi qavrayışa ehtiyac hiss 
etmir.İ.M.Seçenev yazır: "təfəkkür sahasində psixi evolyusiyanın bu fazası.. çox 
böyük dönüşlə başlayır...uşag konkret hissi fikirləşir və birdan onda 
fikrin,obyektiv varlığın surəti deyil, avvəlca şeylarin haqiqi sferasını çox yaxın, 
lakin öz manbayindən yavaş-yavaş uzaglaşan hər hansı əks-sədası olur"