Mövzu 1: Üzvi kimyanın predmeti, inkişaf tarixi və nəzəri məsələləri. Doymuş karbohidrogenlər, adlandırılması, quruluşu, alınma üsulları, fiziki – kimyəvi xassələri və tətbiqi

Tətbiqi.  Metan  yanacaq  kimi  istifadə  olunur.  Ondan,  həmçinin  hidrogen, 
duda,  asetilen,  sintez-qaz  alınır.  Bundan  başqa,  metan  formaldehid,  metil  spirti, 
qarışqa  turşusu,  sintetik  benzin  almaq  üçün  xammaldır.  CH
3
Cl  soyuducu 
qurğularda,  CH
2
Cl
2
,  CHCl
3
,  CCl
4
  həlledici  kimi,  CHJ
3
  təbabətdə,  CCl
4
,  CH
3
Br, 
CH
2
Br
2
 yanğın söndürülməsində istifadə edilir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
10 
 
Mövzu 2: Doymamış karbohidrogenlər, adlandırılması, quruluşu, 
alınma üsulları və fiziki – kimyəvi xassələri. 
       Etilen  sırası  karbohidrogenlərində  karbon  atomları  arasında  bir  ikiqat  rabitə 
var. 
       Ümumi formulu C
n
H
2n
 , n≥2 
       Alkenlərin adlandırılmasında iki üsuldan istifadə olunur.  
1.Səmərəli  (rasional)  üsulla  alkenləri  adlandırmaq  üçün  alkanlarda  "an" 
sonluğu"  ilen"  şəkilçisi  ilə  əvəz  olunur.  Məsələn,  etilen,  propilen  və  s.  Homoloji 
sıranın  dördüncü  nümayəndəsi  C
5
H
10
  amilen  adlanır.  Bəzən  homoloqlara  etilenin 
törəməsi  kimi  baxılır.  Etilen  molekulundakı  hidrogen  atomlarını  əvəz  edən  radi-
kallar kiçikdən böyüyə doğru oxunur və sonda "etilen" sözü əlavə edilir. Məsələn, 
 
CH
3
 – CH =CH
2
                CH
3
 – CH =CH –CH
2
- CH
3
 
     metil etilen                                  simmetrik metiletiletilen 
2.  Alkenləri  Beynəlxalq  nomenklaturaya  görə  adlandırmaq  üçün  alkanların 
adlarında "an" sonluğu "en" şəkilçisi ilə əvəz edilir (eten, propen və s.). 
1)  etienin  homoloqlarını  adlandırmaq  üçün  alkenmolekulunda  ikiqat  rabitə 
saxlayan  ən  uzun  karbon  zənçiri  seçilir,  karbon  atomları  ikiqat  rabitə  yaxın  olan 
tərəfdən nömrələnir. 
2)  əvvəlcə  radikalın  birləşdiyi  karbon  atomunun  nömrəsi,  sonra  əvəzedici 
qrupun  və  əsas  zəncirin  adı,  nəhayət,  ikiqat  rabitə  başlayan  karbon  atomunun 
nömrəsi qeyd edilir. Məsələn, 
   1        2          3       4        5 
  CH
3
 – CH = CH – CH – CH
3
 
                                 | 
                                 CH
3
 
            4-metilpenten-2 
     Etilen molekulundan bir hidrogen atomu çıxarıldıqda alınan radikal (CH
2
=CH–) 
vinil adlanır. 
 
 
 

 
11 
 
Alınma üsulları: 
a) Laboraroriyada: 
1. Etil spirtinin 140
o
C-dən yuxarı temperaturda dehidratlaşmasından  
 
O
H
H
C
OH
H
C
tur
sulfat
qatı
c
2
4
2
.
150
5
2









 
2. Alkanların  halogen  atomları  qonşu  karbon  atomlarında  olan  dihalogenli 
törəmələrinin Zn tozu ilə reaksiyasından  
CH
3
–CH–CH–CH
3
+Zn→CH
3
–CH=CH–CH
3
+ZnCl
2
 
                     |      | 
                    Cl   Cl 
3. Alkanların monohalogenli törəmələrinə qələvilərin  
spirtdə məhlulu ilə təsir etməklə 
CH
3
–CH
2
Cl + KOH

 

t
sirt .
CH
2
=CH
2
 + KCl + H
2
O 
b)   Sənayedə: 
1.  C
2
H
6





kat
C ,
500
C
2
H
4
 + H
2
 
2.  2CH
4
  







kat
C ,
650
500
C
2
H
4
 + 2H
2
 
3.  C
16
H
34
t

 C
8
H
16
 + C
8
H
18
 
      C
8
H
18
t

 C
4
H
10
 + C
4
H
8
 
C
4
H
10

 

c
O
70
 C
2
H
4
 + C
2
H
6
 
Fiziki xassələri. Etilen rəngsiz, iysiz, havadan bir qədər yüngül, suda pis həll 
olan  qazdır.  Adi  şəraitdə  C
2
H
4
÷C
4
H
8
  qaz,  C
5
H
10
÷C
18
H
36
  maye,  qalanları  isə 
bərkdir. 
Kimyəvi  xassələri.  Alkenlər  üçün  birləşmə,  oksidləşmə  və  polimerləşmə 
reaksiyaları xarakterikdir. 
I. Birləşmə reaksiyaları  
1. Hidrogenləşmə reaksiyası: 
C
2
H
4
 + H
2



kat
t.
 C
2
H
6
    C
n
H
2n
 + H
2

 

kat
t.
 C
n
H
2n+2
 
2. Etilen və onun homoloqlarının halogenlərlə qarşılıqlı təsiri: 
C
n
H
2n
 + Br
2
 → C
n
H
2n
Br
2
 
3. Alkenlərin hidrogen-halogenidlərlə qarşılıqlı təsiri:  
C
n
H
2n
 + HBr → C
n
H
2n+1
Br 
     Hidrogen-halogenidlərin  və  HX  tipli  polyar  molekulların  qeyri-simmetrik 
quruluşlu alkenlərə (ikiqat rabitədəki karbon atomlarında  müxtəlif sayda  hidrogen 
atomları  olan)  birləşməsi  V.V.Markovnikov  qaydası  üzrə  baş  verir:  hidrogen 

 
12 
 
atomu  ikiqat  rabitə  ilə  birləşmiş  daha  çox  hidrogeni,  halogen  atomu  isə  daha  az 
hidrogeni olan karbon atomuna birləşir. 
 
 CH
3
 – CH = CH
2
 + H–Br → CH
3
 – CH – CH
3
 
                                                            | 
                                                            Br 
4. Alkenlər  turşu  katalizatorlarının  (H
2
SO
4
,  H
3
PO
4
)  iştirakı  ilə  su  molekulu 
birləşdirir. Birləşmə V.V.Markovnikov qaydası üzrə gedir. 
 
CH
3
 – CH = CH
2
 + HOH

 

.
.
.
kat
p
t
 CH
3
 – CH – CH
3
 
                                                                      | 
                                                                     OH 
5. Alkenlər 
katalizatorların 
iştirakı 
ilə 
qızdırıldıqda 
aromatik 
karbohidrogenlərlə birləşir. 
CH
2
 = CH
2
 + C
6
H
6

 

kat
t.
 C
6
H
5
 – C
2
H
5 
 
II.Oksidləşmə reaksiyaları 
6. Alkenlər havada işıqlı alovla yanır. 
C
n
H
2n
 +
2
3n
O
2
 → nCO
2
 + nH
2
O 
7. Alkenlər asanlıqla oksidləşir. 
3C
2
H
4
+2KMnO
4
+4H
2
O→3CH
2
–CH
2
+2MnO
2
+2KOH 
                                              |        | 
                                             OH   OH  
 
8. Alkenlər  gümüş  katalizatorunun  iştirakı  ilə  oksidləşərək  epoksid  əmələ 
gətirir. 
 2CH
2
 = CH
2
 + O
2
 
2CH
2
 – CH
2
 
                                                          
                                                                 O  
 
 
 
 

 
13 
 
III.Polimerləşmə reaksiyaları 
9. Alkenlər  müəyyən  şəraitdə  ikiqat  rabitədəki  π-  rabitənin  qırılması 
nəticəsində bir-biri ilə birləşərək irimolekullu birləşmələr əmələ gətirirlər. 
nCH
2
 = CH
2
 (–CH
2
 – CH
2
–)
n
 
"n" polimerləşmə dərəcəsidir. 
Alkenlərin  təyini.  Alkenlərin  bromlu  suyu  və  KMnO
4
  məhlulunu 
rəngsizləşdirməsi reaksiyasından onları təyin etmək üçün istifadə olunur. 
   CH
2
 = CH
2
 + Br
2
 → CH
2
Br – CH
2
Br 
Etilen  və  onun  homoloqlarının  tətbiqi.  Etilen  və  onun  homoloqlarından 
plastik  kütlələrin,  partlayıcı  maddələrin,  antifrizlərin,  həlledicilərin,  aldehid  və 
ketonların 
alınmasında, 
istixanalarda 
meyvələrin 
yetişdirilməsinin 
sürətləndirilməsində istifadə olunur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
14 
 
Mövzu 3: Oksibirləşmələr. Biratomlu doymuş, doymamış və 
çoxatomlu spirtlər, adlandırılması, quruluşu, alınma üsulları, fiziki – 
kimyəvi xassələri və tətbiqi. 
 
     Molekullarında doymuş karbohidrogen  radikalı  ilə  birləşmiş bir  və  ya bir  neçə 
hidroksil qrupu olan üzvi maddələrə doymuş spirtlər deyilir. 
Hidroksil  qrupunun  sayina  görə  spirtlər  biratomlu;  (C
n
H
2n+1
OH),  ikiatomlu; 
(C
n
H
2n
(OH)
2
), üçatomlu; (C
n
H
2n-1
(OH)
3
) və s. olur. 
      Hidroksil qrupunun birləşdiyi karbon atomunun mövqeyindən asılı olaraq birli, 
ikili  və  üçlü  spirtlər  var.  Əgər  hidroksil  qrupu  saxlayan  karbon  atomu  bir  karbon 
atomu ilə birləşirsə  -  birli, iki karbon atomu ilə birləşirsə  -  ikili, üç karbon atomu 
ilə birləşirsə  -  üçlü spirt əmələ gəlir.                                          
                                                                              CH
3
 
                                                                               | 
CH
3
–CH
2
–OH      CH
3
–CH–CH
3
               CH
3
 – C – CH
3
 
                                       |                                        | 
                                      OH                                   OH 
 
Adlandırılması 
1. Trivial adlandırma. Bəzi spirtlərin tarixi adları var. Məsələn, metil spirtini 
əvvəllər  oduncağın  pirolizindən  ayırdıqları  üçün  onu  oduncaq  spirti,  etil  spirti 
şərab istehsalı ilə əlaqədar olduğu üçün isə onu çaxır spirti adlandırmışlar. 
2. Səmərəli  adlandırma.  Bu  üsulla  spirtləri  adlandırmaq  üçün  onlara 
karbinolun törəməsi kimi baxırlar. Metil spirti karbinol adlanır. Əvvəlcə radikallar 
deyilir, sonra isə “karbinol„ sözü əlavə edilir. 
 
 
         CH
3
–CH–CH
3    
                   CH
3
–CH–C
2
H
5
 
                   |                                            | 
                  OH                                       OH 
         dimetilkarbinol                       metiletilkarbinol 
3. Beynəlxalq  nomenklaturaya  görə  spirtlər  müvafiq  alkanların  adına  "ol" 
şəkilçisi əlavə etməklə adlandırırlar. Adlandırma aşağıdakı qaydada aparılır: 
1)  molekulda hidroksil qrupu da daxil olmaqla ən uzun karbon zənciri seçilir və 
OH qrupunun yaxın olduğu tərəfdən nömrələnir. 
2)  əvvəlcə radikalların olduğu karbon atomunun nömrəsi, sonra əvəzedici qrupun 
və  əsas  zəncirin  adı,  nəhayət,  "ol"  şəkilçisi  və  hidroksil  qrupunu  saxlayan  karbon 
atomunun nömrəsi qeyd edilir: 
               

 
15 
 
                 CH
3
         CH
3
 
                  |               | 
CH
3
–CH–CH–CH
2
–C–CH
3
   3,5,5-trimetilheksanol-2 
                 |                | 
                OH           CH
3
 
 
Nisbətən  sadə  quruluşlu  spirtləri  adlandırdıqda  alkan  radikalına  "spirt"  sözü 
və  ya  alkanın  adına  "ol"  şəkilçisi  əlavə  olunur.  Məsələn,  CH
3
OH  metil  spirti 
(metanol), C
2
H
5
OH etil spirti (etanol) və s. 
 
Alınma  üsulları:  Sənayedə  bəzi  doymuş  biratomlu  spirtləri  monohalogenli 
birləşmələrə  NaOH,  KOH  və  ya  Ca(OH)
2
-nin    suda  məhlulları  ilə  təsir  etməklə 
alırlar:  
 
C
5
H
11
Cl + KOH 


su
 C
5
H
11
OH + KCl 
 
Metanol  və  etanol  daha  böyük  sənaye  əhəmiyyətinə  malikdir.  Metanol 
sənayedə "sintez qaz" dan alınır.  
 
CO + 2H
2
 

 

.
.
.
kat
p
t
 CH
3
OH 
 
Etanolu sənayedə aşağıdakı üsullarla alırlar: 
1.  CH
2
 = CH
2
 + H
2
O  









4
3
0
.
.
300
280
PO
H
p
C
C
2
H
5
OH 
Digər alkenlərin hidratlaşması zamanı ikili və ya üçlü spirt alınır. 
2.  C
6
H
12
O
6 
 

 

.
qicq
2 C
2
H
5
OH + 2CO
2 
 
3.  Nişasta ilə zəngin maddələrin hidrolizindən. 
(C
6
H
10
O
5
)
n
+nH
2
O 




tH
nC
6
H
12
O
6
 

 

.
qicq
2nCO
2
+2nC
2
H
5
OH 
4.  Etanolun sellülozadan alınması daha ucuz başa gəlir. Bu üsulla alınan spirt 
hidroliz spirti adlanır. 
5.  Sənayedə  bir  çox  birli  spirtlər  aldehidlərin,  ikili  spirtlər  isə  ketonların 
reduksiyasından alınır. 
 
R – CHO + H
2
  

 

kat
p
t
.
.
R – CH
2
 – OH 
 
R – CO – R
1
 + H
2
 

 

kat
p
t
.
.
R – CHOH – R
1
 
6. Birli aminlərə nitrit turşusunun təsiri: 
 
CH
3
 – CH
2
 – NH
2
 + HONO → H
2
O + N
2
 + C
2
H
5
OH 
 
7.  Axır  vaxtlarda  müxtəlif  birli  spirtlərin  qarışığını  almaq    üçün  Fişer  və 
Tropş  reaksiyasından  istifadə  edirlər.  Bu  məqsədlə  100-200  atm.  təzyiqdə  400
0
C-
də  ZnO  və  bəzi  başqa  katalizatorla-rın  iştirakı  ilə  dəm  qazına  hidrogenlə  təsir 
edilir.  Bu  zaman  əvvəlcə  metil  spirti,  sonra  (dəmir  qrupu  metallarının 
katalizatorluğu ilə) başqa spirtlər alınır: 

 
16 
 
CO + 2H
2
 → CH
3
OH 
CH
3
OH + CH
3
OH → H
2
O + CH
3
 – CH
2
OH 
CH
3
OH + CH
3
 – CH
2
OH → H
2
O + CH
3
 – CH
2
 - CH
2
OH 
 
 
Alınan  spirtlər  qarışığına  sintol  adı  verirlər.  Sintoldan  fraksiyalı  distillə 
vasitəsi ilə ayrı-ayrı müxtəlif birli spirtlər alına  bilər.  
 
Fiziki  xassələri.  C
1
–C
10
  biratomlu  spirtləri  maye,  C
11
H
22
OH-dan  başlayaraq 
ali  spirtlər  suda  pis  həll  olan  bərk  maddələrdir.  Spirtlərin  nisbi  molekul  kütləsi 
artdıqca  qaynama  temperaturları  artır,  suda  həll  olması  azalır.  Metanol,  etanol  və 
propanol su ilə istənilən nisbətdə qarışır.  
 
Metanol,  etanol  və  propanol  alkohol  iyinə,  sonrakı  homoloqlar  kəskin  iyə 
malikdir.Ali spirtlərin iyi yoxdur.  
 
Metanol çox zəhərlidir. Onun az miqdarı insanı kor edə və ya öldürə bilər. 
 
İzomer  spirtlərdən  birlilər  ikililərdən,  ikililər  üçlülərdən,  normal  quruluşlu 
spirtlər isə izoquruluşlu spirtlərdən daha yüksək temperaturda qaynayırlar.  
 
Kimyəvi  xassələri.  Spirtlər  indikatorların  rəngini  dəyişmir,  məhlulları 
elektrik cərəyanını keçirmir.Molyar kütlələri artdıqca turşuluq xassəsini əks etdirən 
dissosiasiya dərəcəsi azalır.Spirtlər aşağıdakı maddələrlə qarşılıqlı təsirdə olur.  
1.  Aktiv metallarla (K, Na və s.) 
2C
2
H
5
OH + 2Na → H
2
 + 2C
2
H
5
ONa 
2.  Turşularla: 
CH
3
COOH + HOC
2
H
5
 

 

4
2
SO
H
CH
3
COOC
2
H
5
 + H
2
O 
C
2
H
5
 – OH + HO – NO
2
 

 

4
2
SO
H
C
2
H
5
 – ONO
2
 + H
2
O 
3.  Hidrogen – halogenidlərlə  
C
2
H
5
OH + HBr  






)
(
4
2
qatı
SO
H
C
2
H
5
Br + H
2
O 
C
2
H
5
OH + HCl  






)
(
4
2
qatı
SO
H
C
2
H
5
Cl + H
2
O 
4. Spirtlər  molekuldaxili  və  molekullararası  dehidratlaşma  reaksiyasına  daxil 
oiur: 
C
2
H
5
OH 









)
(
.
140
4
2
0
qatı
SO
H
C
t
C
2
H
4
 + H
2
O 
2C
2
H
5
OH 









)
(
.
140
4
2
0
qatı
SO
H
C
t
 C
2
H
5
OC
2
H
5
 + H
2
O 
5. Etil spirtinin dehidrogenləşmə və dehidratlaşma prosesi: 
2C
2
H
5
OH 







3
2
0
.
425
O
ZnOAl
C
CH
2
=CH–CH=CH
2
+2H
2
O+H
2 
6. Spirtlərin oksidləşməsi (CuO, KMnO
4
 və ya K
2
Cr
2
O
7
 ilə). 

 
17 
 
a)  birli spirtlər oksidləşdikdə uyğun aldehidlər alınır: 
CH
3
OH + CuO 
t

 HCHO + Cu + H
2
O 
b)  ikili spirtlər oksidləşdikdə ketonlar əmələ gəlir. 
CH
3
–CHOH–CH
3
 + CuO
t

 CH
3
–CO–CH
3
 + Cu + H
2
O   
7.  Spirtlərin yanması:2CH
3
OH + 3O
2
 → 2CO
2
 + 4H
2
O 
 
Tətbiqi.  Etanol  sintetik  kauçuk,  plastik  kütlə,  ətir,  dərman,  lak  istehsalında, 
dietil efirinin, boya maddələrinin, sirkə turşusunun, tüstüsüz barıtın alınmasında və 
qida sənayesində istifadə olunur.  
ÇOXATOMLU SPİRTLƏR 
 
Çoxatomlu spirtlər molekullarında karbohidrogen radikalı ilə birləşmiş iki və 
daha artıq hidroksil qrupu olan üzvi maddələrdir. 
 
Hidroksil qrupları bir karbon atomunda olan çoxatomlu spirtlər dayanıqsızdır 
və  asanlıqla  su  molekulu  ayırmaqla  parçalanır  (Eltekov  qaydası).  Karbohidrogen 
molekulunda iki müxtəlif karbon atomundakı hidrogen atomları hidroksil qrupu ilə 
əvəz  olunmuşdursa  bu  birləşmə  ikiatomlu  spirt,  üçü  əvəz  olunmuşsa,  üçatomlu 
spirt adlanır. 
 
İkiatomlu spirtlər. İkiatomlu doymuş spirtlərin ümumi formulu: 
 
C
n
H
2n
(OH)
2
 (n≥2). İkiatomlu spirtlərin ən sadə nümayəndəsi etilenqlikoldur: 
CH
2
―OH 
| 
CH
2
―OH 
              etandiol-1,2 (etilenqlikol) 
 
İkiatomlu  spirtlərin  bir  çoxu  şirin  dada  malik  olduğu  üçün  onlara  bəzən 
qlikollar deyilir (qlükos yunanca şirin deməkdir). 
 
Adlandırılması.  Çoxatomlu  spirtləri  Beynəlxalq  nomenklaturaya  görə 
adlandırmaq üçün molekuldakı bütün hidroksil qruplarını saxlayan ən uzun karbon 
zənciri seçilir, OH qrupunun birinin yaxın olduğu tərəfdən nömrələnir və müvafiq 
karbohidrogenin adına – diol və ya – triol şəkilçiləri əlavə edilir, hidroksil qrupları 
olan karbon atomlarının nömrələri qeyd olunur. 
 
  OH     OH    OH                        OH                OH 
          |           |         |                             |                    | 
          CH
2
 – CH – CH
2
                       CH
2
 – CH
2
 – CH – CH
3 
           propantriol 1,2,3                               butandiol 1,3       
 
 
 

 
18 
 
Alınma üsulları: 
 
1. 
2CH
2
 = CH
2
 + O
2 







Ag
C.
300
150
0
2CH
2
 – CH
2
  
 
                                                           O 
 
2CH
2
 – CH
2                                                               
CH
2
 –OH 
                              + H
2
O  



H
           
      O                                                CH
2
 –OH 
2. CH
2
=CH–CH
3
+H
2
O
2


kat
CH
2
OH–CHOH–CH
3
 
 
 3. 3C
2
H
4
+2KMnO
4
+4H
2
O→3CH
2
OH–CH
2
OH+2MnO
2
+2KOH 
 
4.  CH
2
                  CH
2
Cl                  CH
2
OH 
           ||     +HOCl→  |          +H
2
O→     |         +  HCl 
           CH
2
                 CH
2
OH                 CH
2
OH 
 
5. CH
2
Cl                            CH
2
OH 
          |          +2H
2
O  Na
2
CO
3
 |         +  2HCl 
         CH
2
Cl                            CH
2
OH 
 
6.     CH
2
Cl                               CH
2
OH 
             |          +2NaOH    su        |         +  2NaCl 
            CH
2
Cl                               CH
2
OH 
 
 
Fiziki  xassələri.  Etilenqlikol  şərbətə  bənzər,  şirin  dada  malik,  rəngsiz,  iysiz, 
zəhərli mayedir. Etilenqlikol 197,6
o
C-də qaynayır, suda, etanolda yaxşı həll olur. 
Kimyəvi  xassələri.  Etilenqlikolun  kimyəvi  xassələri  biratomlu  spirtlərin 
kimyəvi xassələrinə oxşardır.  
 
CH
2
OH                   CH
2
ONa 
 |          +2Na  →      |         +  H
2
 
 CH
2
OH                   CH
2
ONa 

 
19 
 
CH
2
OH                       CH
2
Br 
 |            +2HBr  →     |         +  2H
2
O 
CH
2
OH                       CH
2
Br 
 
CH
2
OH                           CH
2
Br 
 |              +  HBr  →       |         +  H
2
O   
CH
2
OH                          CH
2
OH 
 
Götürülən  maddələrin nisbətindən asılı olaraq natamam qlikolyatlar da əmələ 
gələ bilər. 
 
  CH
2
OH                            CH
2
ONa 
2 |            +2Na →           2 |                + H
2
 
  CH
2
OH                            CH
2
OH 
 
  CH
2
OH                            CH
2
ONO
2
 
   |            +2HNO
3
  →        |                +  2H
2
O 
  CH
2
OH                            CH
2
ONO
2
 
  CH
2
OH                               CH
2
ONa 
   |            +2NaOH →           |         +  2H
2
O 
  CH
2
OH                               CH
2
ONa 
 
Biratomlu  spirtlərdən  fərqli  olaraq  etilenqlikol  Cu(OH)
2
  ilə  reaksiyaya  daxil 
olaraq parlaq göy rəngli mis (II) qlikolyat məhlulu əmələ gətirir: 
 CH
2
OH                               CH
2
–O 
  |            +Cu(OH)
2
  →        |              Cu   +  2H
2
O 
 CH
2
OH                               CH
2
– O 
 
Bu, çoxatomlu spirtlərin təyini reaksiyasıdır. 
 
Bu reaksiya çoxatomlu spirtlərin zəif turşu xassəli olduğunu göstərir. 
 
Tətbiqi.  Etilenqlikol antifrizin –  qışda avtomobillərin  radiatorlarında  istifadə 
edilən donmayan mayelərin hazırlanmasında, sintetik lif olan lavsanın alınmasında, 
partlayıcı maddələrin, yaxşı həlledici olan dioksanın istehsalında tətbiq edilir.  
 
Üçatomlu spirtlər. Üçatomlu spirtlərin ümumi formulu: 
C
n
H
2n-1
(OH)
3
 (n≥3). Üçatomlu spirtlərin ən cadə nümayəndəsi qliserindir: 
CH
2
 – CH – CH
2
 
 |          |          | 
 OH     OH     OH    
       propantriol-1,2,3 

 
20 
 
 
Alınma  üsulları:  Qliserini  sənayedə  əsasən  yağların  hidrolizindən  alırlar. 
Hidrolizi  turş  mühitdə  apardıqda  qliserin  və  ali  karbon  turşusu,  qələvi  mühitdə 
apardıqda isə ali karbon turşusunun qələvi metal duzu alınır.  
 
CH
2
OCOR         HOH                CH
2
OH  
 |                                                   |  
CHOCOR   +     HOH
ə ə
⎯⎯      CHOH  +3RCOOH   
 |                                                   | 
CH
2
OCOR         HOH                CH
2
OH  
 
 
CH
2
OCOR                                  CH
2
OH  
 |                                                   |  
CHOCOR   +     3NaOH→        CHOH  +3RCOONa 
 |                                                   | 
CH
2
OCOR                                  CH
2
OH  
 
 
R = C
17
H
33
; C
17
H
31
;  C
15
H
29 
 olduqda maye yağ olur. 
R – COONa    bərk sabun. 
R = C
17
H
35
; C
15
H
31
 olduqda bərk yağ olur.  
R – COOK – maye sabun. 
 
Son  illərdə  qliserinin  sənayedə  propilenin  oksidləşdirilməsi  yolu  ilə  alınması 
üsulundan da istifadə edilir. 
 
H
2
C = CH – CH
3
 + O
2

 

kat
t /
H
2
C = CH – CHO + H
2
O 
H
2
C = CH – CHO + H
2
 → H
2
C = CH – CH
2
OH  
H
2
C = CH – CH
2
OH + H
2
O
2





kat
C.
70
0
CH
2
OH – CHOH – CH
2
OH 
 
 
Fiziki  xassələri.  Qliserin  şərbətəbənzər,  şirin  dada  malik,  rəngsiz,  özlü 
hiqroskopik mayedir. Qliserin suda yaxşı həll olur və zəhərli deyil. 
 
Kimyəvi  xassələri.  Qliserin  Cu  (OH)
2
  ilə  parlaq  göy  rəngli  məhlul  əmələ 
gətirir (qliserinin təyini reaksiyası). 
 
CH
2
OH                                        CH
2
O 
|                                                     |          Cu 
CHOH   + Cu(OH)
2
 →                CHO       +2H
2
O 
 |                                                    | 
CH
2
OH                                        CH
2
OH 

 
21 
 
 
Üçatomlu  doymuş  spirtlərin  1  molunu  artıqlaması  ilə  götürülmüş  Na  ilə 
reaksiyaya daxil olduqda 1,5 mol H
2
 ayrılır. 
 
2C
n
H
2n-1
(OH)
3
 + 6Na → 2C
n
H
2n-1
(ONa)
3
 + 3H
2
↑ 
 
 
 
Üçatomlu  spirtlərin  turşuluq  xassəsi  və  həllolması  ikiatom-lularınkından 
çoxdur.  
 
Qliserin oksigenli qeyri-üzvi və üzvi turşularla mürəkkəb efirlər əmələ gətirir. 
 
CH
2
OH    HONO
2
                       CH
2
ONO
2
 
 |                                                   | 
CHOH  + HONO
2

 

4
SO
H
z
      CHONO
2
    + 3H
2
O 
 |                                                   | 
CH
2
OH     HONO
2
                      CH
2
ONO
2
 
 
Bu  birləşmənin  tarixi  adı  trinitroqliserindir.  Bu  ad  onun  quruluşunu  düzgün 
əks  etdirmir,  çünki  nitrobirləşmələrdə  nitroqrup  (-NO
2
)  karbon  atomuna  oksigen 
atomu ilə deyil, azot atomu ilə birləşir. 
 
Trinitroqliserin  partlayıcı  maddədir. O, qızdırıldıqda  və  ya zərbədən qüvvətli 
partlayış verir. 
4CH
2
 ─  CH ─ CH
2
 → 12CO
2
↑ + 10H
2
O + O
2
↑ + 6N
2
↑ 
   |            |          | 
  ONO
2
   ONO
2
 ONO
2
 
 
 Üçatomlu spirtlərin üzvi turşularla reaksiyası. 
    C
n
H
2n-1
(OH)
3
 + 3R – COOH → 2C
n
H
2n-1
(OCOR)
3
 + 3H
2
O 
 
Üçatomlu spirtlərin yanma məhsulları CO
2
 və H
2
O-dur. 
    C
n
H
2n-1
(OH)
3
 + 
2
2
3 
n
O
2
 → nCO
2
 + (n+1)H
2
O 
 
Tətbiqi.  Qliserindən  trinitroqliserinin,  dinamitin  alınmasında,  ətriyyatda, 
təbabətdə (dərini  yumşaltmaq  üçün),  gön-dəri  istehsalında, toxuculuq sənayesində 
istifadə olunur. Trinitroqliserinin spirtdə 1%-li  məhlulu təbabətdə qan  damarlarını 
genişləndirmək  üçün  dərman  kimi  istifadə  edilir.  Etilenqlikola  qliserin  əlavə 
edilməsi avtomaşınların su nasoslarının işləmə müddətini uzadır. 
 
 
 

 
22 
 
Mövzu 4: Oksobirləşmələr. Doymuş və doymamış aldehidlər və 
ketonlar, onların adlandırılması, quruluşu, alınma üsulları, fiziki – 
kimyəvi xassələri və tətbiqi. 
 
Doymuş  aldehid  və  ketonların  ümumi  formulu  C
n
H
2n
O  –  dur.  Doymuş 
aldehidlər üçün  
                     O 
                  // 
C
n
H
2n+1
─C         (n≥0) formulundan da istifadə olunur. 
 
                    H 
 
Aldehidlərin  trivial  adları,  oksidləşdikdə  çevrildikləri  müvafiq  turşuların 
adlarından götürülür. 
 
Aldehidləri Beynəlxalq nomenklatura ilə adlandırmaq üçün: 
 
1) molekulda aldehid qrupunun daxil olduğu ən uzun karbon 
 
  
         O 
                                 // 
 zənciri seçilir və  ─C    qrupundakı karbon atomundan başlayaraq 
 
 
  
   
H 
 nömrələnir; 
2) radikalın  birləşdiyi  karbon    atomunun  nömrəsi  və  əvəzedicinin  adı 
göstərilir; 
3) əsas  zəncirdəki  karbon  atomlarının  sayına  uyğun  gələn  doymuş 
karbohidrogenin adı yazılır və sonuna “al” şəkilçisi əlavə olunur: 
 
Səmərəli  üsulda  ketonların  adları  karbonil  qrupuna  birləşmiş  radikalların  adı 
ilə adlandırılır: 
 
 
CH
3
─C─CH
3
               CH
3
─C─CH
2
─CH
3
 
          ||                                   ||  
          O                                 O 
    dimetilketon                          metiletilketon 
 
Beynəlxalq nomenklaturaya əsasən ketonları adlandırmaq üçün: 
1)  molekulda  karbonil  qrupunun  daxil  olduğu  ən  uzun  karbon  zənciri  seçilir  və 
>C=O qrupunun yaxın olduğu tərəfdən nömrələnir; 
2)  sonra  radikalın  olduğu  karbon  atomunun  nömrəsi  və  əvəzedicinin  adı 
göstərilir.  Nəhayət,  həmin  zəncirin  uyğun  gəldiyi  doymuş  karbohidrogenin  adının 
sonuna “on” şıkilçisi əlavə olunur  və oksigen atomunun birləşdiyi karbon atomunun 
nömrəsi göstərilir: 
                                       
 
 

 
23 
 
                                          5        4        3    2       1  
CH
3
– CH
2
 – C – CH – CH
3
 
       ||     |    
                                                             O    CH
3
 
                                   2 – metilpentanon – 3  
 
 
Alınma üsulları 
 
1.  Spirtlərin  oksidləşdirilməsi.  Birli  spirtlərin    oksidləşməsindən  aldehidlər, 
ikili spirtlərin oksidləşməsindən ketonlar alınır.         
 
 
 
  
                                     O 
CH
3
 – CH
2
 – OH + [O] 





t
KMnO ,
4
CH
3
 – C   + H
2
O 
 
                                                                    H   
CH
3
 – CHOH – CH
3
 +  [O] 





t
KMnO ,
4
CH
3
 – C – CH
3
 + H
2
O 
                                                                           || 
                                                                           O 
 
2. Spirtlərin katalitik dehidrogenləşməsi  
R – CH
2
 – OH  

 

t
Cu ..
R – CHO + H
2
 
R – CHOH – R
1

 

t
Cu .
R – CO – R
1
 + H
2
 
 
Bu  üsul  aldehid  sözünün  mənasını  əks  etdirir.  Latınca  aldehid  hidrogeni 
çıxarılmış spirt deməkdir.  
3.  Alkinlərin  katalitik  hidratlaşması  (Kuçerov  reaksiyası).  Bu  reaksiyada 
asetilen  götürdükdə  aldehid,  asetilenin  homoloqlarını  götürdükdə  isə  ketonlar 
alınır. 
HC ≡ CH + H
2
O 

 

2
Hg
CH
3
 – CHO  
CH
3
 – C ≡ CH + H
2
O 

 


2
Hg
CH
3
 – CO – CH
3
 
4.  Karbohidrogenlərin  oksidləşdirilməsi. Bu  üsulla sənayedə formaldehid, 
sirkə aldehidi, aseton və s. alınır: 
 
CH
4
 + O
2
 

 

kat
t.
HCHO + H
2
O  
         2CH
2
 = CH
2
 + O
2

 

kat
t.
2CH
3
 – CHO  
5.  Asetonu ağacın quru distilləsi və ya kalsium-asetatın parçalanması ilə 
də almaq olar. 
 
(CH
3
COO)
2
Ca 
→ CaCO
3
 + CH
3
 – CO – CH
3
 
 
Fiziki xassələri. Formaldehid kəskin iyli, rəngsiz, adi şəraitdə suda yaxşı həll 
olan, havadan bir qədər ağır qazdır. Onun suda 40%-li məhluluna formalin deyilir. 
Sonrakı  aldehidlər  maye,  ali  aldehidlər  isə  bərk  maddələrdir.  Aseton  adi  şəraitdə 
suda  yaxşı  həll olan,  uçucu, kəskin  iyli  mayedir. Molekul kütləsi artdıqca aldehid 
və ketonların ərimə və qaynama temperaturu artır, suda həll olmaları isə azalır. 
 
 
 
 
 

 
24 
 
 
Kimyəvi xassələri 
I. Birləşmə reaksiyaları. 
1. Aldehid  və  ketonlarda  doymamış  C=O  rabitəsi  olduğundan  onlar  birləşmə 
reaksiyalarına  daxil  olur.  Aldehidlərin  hidrogenləşməsi  zamanı  birli  spirtlər, 
ketonların hidrogenləşməsi zamanı isə ikili spirtlər alınır.  
 
R – CHO + H
2
 

 

kat
t.
R – CH
2
OH 
 
R – CO – R + H
2
 

 

kat
t.
R – CHOH – R 
2. Aldehid  və  ketonlar  molekulunda  mütəhərrik  hidrogen  atomları  olan  bəzi 
maddələrlə  reaksiyaya  daxil  olur.  Bu  zaman  hidrogen  atomu  karbonil  qrupundakı 
oksigen atomuna,  molekulun qalan  hissəsi  isə karbonil  qrupunun  karbon atomuna 
birləşir. 
 
 
R – CHO + NaHSO
3
 → R – CH – SO
3
Na  
                                                        | 
                                                       OH  
 
R – CHO + R
ı
OH 



H
R – CHOH – OR
ı 
3. Formaldehid  və  α  –  vəziyyətində  hidrogen  atomu  olmayan    aldehidlər  qatı 
qələvi  məhlulunun  iştirakı  ilə  oksidləşmə-reduksiya  reaksiyalarına  daxil  olur 
(Kannissaro reaksiyası). 
2HCHO + NaOH (50%-li məhlul)→CH
3
OH+HCOONa 
 
II.Oksidləşmə reaksiyaları. 
 
Aldehidlərdə 
karbonil 
qrupundakı 
karbon 
atomu 
qismən 
müsbət 
yükləndiyindən bu qrupdakı C – H rabitəsinin elektronlarını özünə doğru çəkir və 
aldehid  qrupundakı  hidrogen  atomu  daha  fəal  olur.Buna  görə  də  aldehidlər 
ketonlara nisbətən oksidləşmə reaksiyasına daha asan daxil olur. 
4. Aldehidlər  gümüş  (I)  oksidin  ammonyaklı  sudakı  məhlulu  ilə  oksidləşərək 
karbon  turşularına  çevrilir.  Əmələ  gələn  gümüş  təcrübənin  aparıldığı  qabın 
divarlarına  çökərək  güzgü  əmələ  gətirdiyindən  bu  reaksiya  “gümüş  -  güzgü” 
reaksiyası adlanır. 
 
Ammonyak  məhlulunda  Ag
2
O  həll  olaraq  kompleks  [Ag(NH
3
)
2
]OH 
birləşməsini əmələ gətirir və onun təsiri ilə aldehid oksidləşir: 
RCHO+2[Ag(NH
3
)
2
]OH=RCOONH
4
+2Ag+3NH
3
+H
2
O 
5. Aldehidləri  keyfiyyətcə  təyin  etmək  üçün  istifadə  olunan  ikinci  reaksiya 
aldehidlərin təzə çökdürülmüş mis (II) hidroksidlə reaksiyasıdır: 
RCHO+2Cu(OH)
2
↓ 


t
RCOOH+2CuOH↓+H
2
O 
2CuOH↓ 


t
 Cu
2
O↓ + H
2
O 
 
Reaksiya  zamanı  göy  rəngli  Cu(OH)
2
  çöküntüsü  əvvəlcə  sarı  rəngli  CuOH 
çöküntüsünə, sonra  isə qırmızı  rəngli Cu
2
O-ə çevrilir.  Ketonlar Ag
2
O  və Cu(OH)
2
 
ilə  oksidləşmir.  Bu  reaksiyalar  vasitəsilə  aldehidləri  ketonlardan  fərqləndirmək 
olar. 
6. Aldehid və ketonlar oksigendə yanaraq CO
2
 və H
2
O-ya çevrilir: 
 
CH
3
COCH
3
 + 4O
2
 → 3CO
2
 + 3H
2
O 
 
C
n
H
2n
O +  
2
1
3 
n
O
2
 → nCO
2
 + nH
2
O  
7. Kiçik molekul kütləli aldehidlər polimerləşmə reaksiyasına daxil olur: 
 
nCH
2
 = O → [ –CH
2
 – O – ]
n 

 
25 
 
 
Tətbiqi:    formaldehid  əsasən  fenolformaldehid  və  karbamid  qatranlarının 
alınmasında,  dərinin  aşılanmasında,  toxumların  dezinfeksiya  edilməsində  istifadə 
olunur.  Asetondan  həlledici kimi  lak-boya  istehsalında,  xloroformun,  yodoformun 
alınmasında istifadə edirlər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
26 
 
Mövzu 5: Birəsaslı, ikiəsaslı, doymuş və doymamış karbon turşuları, 
quruluşu, alınma üsulları, fiziki – kimyəvi xassələri və tətbiqi. Yağlar 
və yuyucu maddələr. 
 
Tərkibində karbohidrogen radikalı ilə birləşmiş bir və ya bir neçə karboksil (–
COOH) qrupu olan birləşmələrə karbon turşuları deyilir. 
 
Karboksil  qrupu  karbonil  (  C  =  O)  və  hidroksil  (-OH)  qruplarından  əmələ 
gəlmişdir.  Karbon  turşularından  yalnız  qarışqa  turşusunda  karboksil  qrupu 
hidrogen atomu ilə birləşmişdir. Karboksil qrupuna birləşmiş radikalın təbiətindən 
asılı  olaraq  karbon  turşuları  doymuş  (C
n
H
2n+1
COOH),  doymamış  (C
n
H
2n-1
COOH, 
C
n
H
2n-3
COOH) və aromatik (C
n
H
2n-7
COOH) turşulara bölünür. 
 
Karbon turşularının əsaslığı onların tərkibindəki karboksil qruplarının sayı ilə 
müəyyən  olunur.  Bu  qrupların  sayından  asılı  olaraq  karbon  turşuları  birəsaslı 
(monokarbon  turşuları  R–COOH)  ikiəsaslı  (dikarbon  turşuları,  məsələn,  HOOC–
COOH) və çoxəsaslı turşulara bölünür. 
 
Doymuş  birəsaslı  karbon  turşular  C
n
H
2n+1
COOH  və  ya  C
n
H
2n
O
2
ümumi 
formuluna malikdir. 
 
Karbon  turşuları  tarixi  (trivial),  səmərəli  (rasional)  və  Beynəlxalq 
nomenklatura ilə adlandırılır. 
 
Karbon  turşularını  trivial  nomenklatura  ilə  adlandırarkən  karboksil  qrupuna 
birləşmiş karbon atomu α-, digərləri də β, γ, δ, ε, ω və s. yunan hərfləri ardıcıllığı 
ilə işarə edilir. Radikalın birləşdiyi karbonun üzərindəki hərfdən sonra radikalın adı 
və sonda uzun zəncirə uyğun karbon turşusunun trivial adı deyilir. 
 
             β         α                                    γ        β       α     
          H
3
C – CH – COOH                  H
3
C – CH – CH
2
 - COOH 
                      |                                                 | 
                     CH
3 
                                      CH
3
 
        α-metil propion turşusu               β-metil yağ turşusu 
 
Birəsaslı  karbon  turşularını  səmərəli  nomenklatura  ilə  adlandırarkən  onlara 
sirkə  turşusunun  törəməsi  kimi  baxılır.  Radikalların  adı  deyilir  və  sonda  sirkə 
turşusu sözü deyilir.  
Məsələn, 
H
3
C – CH
2
 – COOH                     H
3
C – CH – COOH                      
                                                                  | 
                                                                 CH
3
 
      Metilsirkə turşusu                   dimetilsirkə turşusu 
 
Beynəlxalq nomenklaturaya əsasən karbon turşularını adlandırmaq üçün: 
1) karboksil qrupunun daxil olduğu ən uzun karbon zənciri seçilir; 

 
27 
 
2) karboksil qrupundan başlayaraq karbon atomları nömrələnir; 
3) əvəzedicilərin  yeri  və  adı  göstərilməklə  ən  uzun  zəncirdəki  karbon 
atomlarının  sayına  uyğun  olan  doymuş  karbohidrogenin  adının  sonuna  “turşusu” 
sözü əlavə olunur:  
 
HCOOH                        metan turşusu 
 
CH
3
COOH                    etan turşusu 
 
C
2
H
5
COOH                   propan turşusu 
 
                           CH
3 
                            | 
        4        3       2    1                               4     3        2        1 
      CH
3
 – CH – C – COOH                 H
3
C – CH – CH
2
 – COOH                      
                 |         |                                             |       
                CH
3     
CH
3
                                       CH
3 
     2,2,3-trimetilbutan turşusu                 3-metilbutan turşusu 
 
Doymuş  karbon  turşularının  hamısının  molekulundakı  yalnız  karboksil 
qrupundakı  karbon  atomu  sp
2
,  qalanları  isə  sp
3
  hibridləşmə  halındadır.  Yalnız 
qarışqa turşusundakı karbon atomu 2, digər turşuların hamısının molekulunda 1-ci 
karbon atomunun oksidləşmə dərəcəsi 3-dür. 
 
Doymuş  birəsaslı  karbon  atomunun  hibrid  orbitallarının  sayı  (4n-1),  siqma 
rabitələrinin ümumi sayı (3n+1), atomların ümumi sayı (3n+2), σ
c-c
 (n-1) və σ
sp3-sp2
 
=1-dir. 
 
Bütün  doymuş  birəsaslı  karbon  turşularında  σ
sp2-p
  =2,  yalnız  qarışqa 
turşusunda σ
sp2-s
 rabitəsi var. 
 
 
Alınma üsulları: 
1. Karbon  turşularını  onların  duzlarına  daha  qüvvətli  turşularla  təsir  etməklə 
almaq olar (bu reaksiyalarda  H
2
SO
4
, HNO
3
, HCl,  HBr  HJ  və s. turşular  götürmək 
olar). 
2RCOONa + H
2
SO
4
 → 2RCOOH + Na
2
SO
4
 
 
R – CH
3
, C
2
H
5
, C
3
H
7
 və s. alkil radikalı ola bilər. 
2. Doymuş  karbohidrogenlərin,  birli  spirtlərin  və  aldehidlərin  katalitik 
oksidləşdirilməsindən üzvi karbon turşuları alınır. 
C
n
H
2n+2
 






duzları
Mn
O
2
C
n
H
2n+1
COOH 
2CH
4
 + 3O
2 

 

kat
t.
2HCOOH + 2H
2
O 
2C
4
H
10
 + 5O
2
 

 

kat
t.
4CH
3
COOH + 2H
2
O 
 
Sənayedə  bu  reaksiyalarda  oksidləşdirici  kimi  havanın  oksigenindən  istifadə 
olunur. 
RCH
2
OH + [O] 

 


O
H
2
RCHO + [O] → RCOOH 

 
28 
 
 
Sonuncu reaksiyada laboratoriyada oksidləşdirici kimi KMnO
4
 və ya K
2
Cr
2
O
7
 
işlədilir. 
 
Etil spirti sirkə göbələyinin təsiri ilə oksidləşərək sirkə turşusuna çevrilir. 
CH
3
–CH
2
–OH + O
2





bakteriya
 CH
3
COOH + H
2
O 
3. Mürəkkəb  efirləri  (a)  və  anhidridləri  (b)  hidroliz  etməklə  üzvi  karbon 
turşuları almaq mümkündür. 
a)  RCOOR
1
 + KOH → RCOOK + R
1
OH 
  RCOOK + HCl → RCOOH + KCl 
b) (RCO)
2
O + H
2
O → 2RCOOH 
4.  Oksosintez  reaksiyaları.  Bu  reaksiyalarda  müvafiq  maddələrin  karbon-
monooksidlə  yüksək  təzyiqdə  və  temperaturda  katalizator  iştirakı  ilə  qarşılıqlı 
təsirindən istifadə olunur. 
 
CH
3
OH + CO 





p
t
CO
Ni
.
)
(
4
CH
3
COOH 
 
CO+NaOH  







 MPa
C
1
5
.
0
.
150
0
HCOONa+H
2
SO
4
 →HCOOH + Na
2
SO
4
 
 
5.Üzvi  karbon  turşularının  mühüm  alınma  üsullarından  biri  aldehidlərin 
oksidləşməsidir. 
 
RCHO + [O] 

 

kat
t.
RCOOH 
 
RCHO + Ag
2
O 

 

3
.NH
t
RCOOH + 2Ag↓ 
 
RCHO + 2Cu(OH)
2


t
RCOOH + Cu
2
O + 2H
2
O 
6.Metalüzvi sintez. Aktiv metalüzvi birləşmələr CO
2
 ilə  
reaksiyaya girərək karbon turşularının duzlarını, onların da hidrolizi turşu verir: 
RMgX + CO
2
→ RCOOMgX + HOH → RCOOH + MgXOH 
 
Təbiətdə  tapılması.  Qarışqa  turşusu  qarışqalarda,  gicitkanda  və  küknarın 
iynə  yarpaqlarında  olur.  Yağ  turşusu  qaxsımış  yağın  tərkibində  olur.  Karbon 
turşularının  bəziləri  maddələr  mübadiləsi  prosesində  xeyli  miqdarda  alınır  və  sərf 
olunur. Məsələn, gün ərzində insan orqanizmində 40 q sirkə turşusu əmələ gəlir.  
 
Süd  turşusu  CH
3
CHOHCOOH  südün,  yemlərin  siloslaşdırılması  zamanı 
əmələ gəlir. O əla konservantdır. 
 
Fiziki  xassələri.  Doymuş  birəsaslı  karbon  turşularının  homoloji  sırasının  ilk 
doqquz nümayəndəsi adi şəraitdə kəskin iyli mayedir. C
9
H
19
COOH-dan başlayaraq 
bərk  və  iysiz  maddələrdir.  Nisbi  molekul  kütləsi  artdıqca  suda  həll  olması  azalır. 
Bərk  halda  olan  ali  turşular  suda  həll  olmurlar.  Molekul  kütləsi  artdıqca  onların 
ərimə və qaynama temperaturları artır. 
 
Kimyəvi xassələri. Doymuş karbon turşuları zəif turşulardır, onların arasında 
qarışqa turşusu nisbətən qüvvətli turşudur.  
 
Karbon  turşularının  turşuluq  xassəsinə  alkil  radikalı  da  təsir  edir.  Alkil 
radikalında  elektromənfiliyi  böyük  olan  atomlar  olduqda,  yaxud  onların  sayı 
çoxaldıqca turşuluq artır. 

 
29 
 
CH
3
COOH