Mövzu 10. Ünsiyyətin növləri, əsərin məzmununun çatdırılmasında təhkiyəçinin rolu Plan: Ünsiyyət və onun növləri
olunmalı, onun məğzinə nüfuz edilməli, əhvalat və hadisələr, obrazlar sistemi
Yüklə 405,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
olunmalı, onun məğzinə nüfuz edilməli, əhvalat və hadisələr, obrazlar sistemi,
süjet və kompozisiya, dil və üslub kimi məsələlər diqqətlə təhlil olunmalıdır. Bu iki vəzifə yerinə yetirildikdən sonra əsərin ifa üçün hazırlaşdırılması mərhələsi gəlir. Qiraətçi qarşısına qoyacağı məqsədləri müəyyən edir və epizodların, abzasların, cümlələrin və sözlərin deyiliş qaydalarını müəyyənləşdirir, bunları mətn üzərində qeyd edir. Nəhayət, mətnin səslənən sözdə ifadə olunmasını həyata keçirir. Məktəbdə ifaçılıq təhlili digər təhlil işləri ilə əlaqədə aparılır. Bədii mətnlərin ifadəli oxuya hazırlaşdırılması işində məktəb təhlili ilə ifaçılıq təhlili bir- biriləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olurlar. Bu əlaqələr aşağıdakı şəkildə özünü büruzə verir. I. İfaçılıq təhlili məktəb təhlili ilə bərabər şəkildə aparıla bilər. İfaçılıq təhlili əsər üzərində müstəqil iş növlərindən olub ifadəli oxuya hazırlıq məqsədi ilə həyata keçirilir. Bu əsərin məzmunu və ideyasının, digər təlim-tərbiyə vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə imkan verən səmərəli yollardan biridir. Hər hansı bir mətnin məktəb təhlili zamanı ifaçılıq təhlilini də işə qoşmaq olur. Bu zaman hər iki iş üsulu eyni vaxtda, yanbayan həyata keçirilir və bir-biri ilə sıx əlaqədə olur. Tutaq ki, təhlildə müəllif arxasınca yolu seçilir. Bu zaman əsərin süjetini izləməklə onun təhlili həyata keçirilməyə başlanır. Həmin iş prosesində ifaçılıq təhlilini də həyata keçirmək olar. Bunun üçün suallar sisteminə əsərdəki məntiqi ardıcıllığı müəyyən edən, obrazların, hərəkət və davranışlarını aşkara çıxaran, onların əhvali- ruhiyyəsini aydınlaşdıran və s. sualları da əlavə etmək kifayət edər. Beləliklə də, əsərin təhlilinin ifaçılıq təhlili ilə bu cür əlaqələndirilməsi həm əsərin məzmununun dərindən öyrənilməsinə, həm də ifadəli oxu işinə xidmət edir. II. İfaçılıq təhlili ümumi ədəbi təhlildən sonra da işə qoşula bilər. Onda əsərin təhlilindən alınan biliklər, gəlinən qənaətlər, nəticələr əldə səfərbər olunmalıdır. Amma o təhlil - məktəb təhlili öz təbiətini itirməməlidir. Ümumiləşdirici xarakterli, eyni zamanda ifaçılıq təhlili yönümündə suallara müraciət olunmalıdır: - Əsəri neçə hissəyə bölmək olar? - Dinləyicilərə hansı hissi aşılayarsınız və nəyə görə? - İfa zamanı hansı sözlərə xüsusi fikir vermək lazımdır və nəyə görə? - Mətn oxunanda təsəvvürünüzdə hansı mənzərə canlanırdı? Bu iş növünü istənilən əsərin tədrisində, müəyyən parçalar üzərində iş aparanda tətbiq etmək olar. III. İfaçılıq təhlilinə yolüstü, digər işlərlə əlaqədar olaraq nəzər salınır. Onda geniş bölgüyə, təsnifata varmadan ifaçılıq təhlilinin müəyyən elementlərinə toxunulur. Əsərin məzmununu öyrətmək və təhlilini həyata keçirmək baxımından həmin elementlər də səfərbər olunur. Təxminən aşağıdakı istiqamətdə müşahidələr aparmaq, sual və tapşırıqlardan istifadə olunmaqla mətnin səslənən sözdə ifası qayğısına qalınır: -Əsərdə təsvir olunanları emosional dərk etmək üçün müəllif təsvirində olanları təsəvvürdə canlandırma, -Sətiraltı mənanı müəyyən etmək, -Məntiqi mərkəzləri aydınlaşdırmaq, fasilələrin yerini müəyyənləşdirmək, -Mətni, parçanı müxtəlif çalarda, sətiraltı məna ilə söylətmək üzrə məşqlər apartdırmaq. Əsərin ifaçılıq təhlilinin əhəmiyyəti barədə geniş danışmağına dəyər. Məlum məsələdir ki, bizim danışığımız o zaman təsirli və ifadəli olur ki, biz nə barədə danışdığımızı, onu niyə və kimə söyləyəcəyimizi aydın təsəvvür edirik. Məişətdə bu işin yerinə yetirilməsində bizim kifayət qədər təcrübəmiz vardır. Biz bilirik ki, maraqlı danışmasaq, sözümüzü ürəkdən söyləməsək, fikrimizi müsahibimizə çatdırmaqda çətinlik çəkməli olacağıq. Əgər fikir və niyyətimiz özümüzə aydın deyilsə, sözü ürəkdən söyləməyəcəyiksə, onda dinləyicimizə nəyi isə aşılaya bilməyəcəyik. Məktəbdə əsərlərin, mətnin oxusunda da təxminən eyni vəziyyət vardır. Bədii qiraət ustaları da ifa edəcəkləri mətni əvvəlcədən diqqətlə öyrənirlər. Rus estradasının görkəmli sənətkarlarından olan A. Zakuşnyak qeyd edir ki, mən bədii mətnləri ifaya hazırlayanda təkcə ifa edəcəyim mətnin məzmununu öyrənməklə kifayətlənmirdim. İlk növbədə həmin sənətkar barədə ətraflı məlumata yiyələnirdim. Onun haqqında yazılanları oxuyur, müasirlərinin xatirələrinə nəzər salır, əsərlərinin təhlili ilə bağlı yazıları öyrənirdim. Çalışırdım ki, müəllif və əsərlə bağlı nə varsa, onların hamısına yaxından bələd olum. Yalnız bundan sonra mən özümü əsəri oxumağa hazır hesab edirdim Sənətkarın söylədiklərində müəyyən bir həqiqət vardır. Normal bir sənətçi kimi o da ifasına inam yaratmaq üçün çalışıb ki, nəzərindən heç nəyi, ən xırda təfərrüatı belə yayındırmasın. Ehtiyat edib ki, məzmunun canlandırılmasında, müəllif niyyətinin çatdırlmasında nəyi isə təhrif edə bilər. Məlumdur ki, bədii söz ustasının əsas vəzifələrindən biri məhz həmin niyyəti canlandırmaq, ona ikinci bir nəfəs verməkdir. Təbii ki bu yenidən «diriltmə» olmasa idi, biz bu cür yerlərə, ifadəli qiraət gecələrinə, poeziya bayramlarına, teatr və kino tamaşalarına getməzdik. Hətta həmin əsərlərin məzmununu özümüz əzbərdən bilmiş olsaq da, bu cür yerlərə getməyi hər şeydən üstün tuturuq. Bunun sirri isə bayaq qeyd etdiyimiz kimi, məhz həmin yenidən dirilmə prosesinin özünə marağımızdır. Başqa sözlə, aktyorların, söz sənəti ifaçılarının ifalarına göstərdiyimiz maraq, onların ifalarından aldığımız, yaxud da alacağımız estetik zövq, mənəvi ehtiyac bizi bu işə təhrik edəcəkdir. Biz həmin ehtiyacımızı ödəmək üçün bu cür imkanları əlimizdən qaçırmaq istəməyəcəyik. Sənətkarların ifadəli qiraətə bu cur yanaşmasını təsadüfi saymaq olmaz. Hər bir ifaçı – qiraətçi əsərdən alınan ilk təəssüratın qüvvətli olmasına can atır. Onlar yaxşı bilirlər ki, ilk təəssüratı heç nə ilə əvəz etmək olmur. Bu təəssürat nə qədər canlı və güclü olarsa, onların ifaları da o qədər qüvvətli təsir bağışlayar və özlərinə daha çox tamaşaçı kütləsi toplaya bilər. Məktəbdə də ifadəli oxunun həyata keçirilməsində bu kimi məsələlərə diqqət yetirilməlidir. Əsərlə ilkin tanışlığın səviyyəsindən, dərəcəsindən asılı olaraq onun taleyi həll oluna bilir. Onun başının üstünü «olum, ya ölüm» dilemması kəsdirir: görəsən, əsər uşaqları özünə cəlb edəcək, ya yox? Bu sualın cavabı məhz müəllimin ifadəli oxusundan - bütöv bir kompleksdən asılı olacaqdır. K.S. Stanislavski əsərlə ilkin tanışlıq mərhələsinə mühüm əhəmiyyət verirdi. Göstərirdi ki, ilkin tanışlıq gələcək yaradıcılıq üçün «toxumlardır». Əgər ilkin oxudan sonra alınan təəssürat düzgün olmuşdursa, bu gələcək uğurlar üçün böyük bir açardır. Belə bir vacib məqamın itirilməsi geri qaytarılması mümkün olmayan itkilərə aparıb çıxaracaqdır. Çünki ikinci, yaxud da sonrakı oxular gözlənilməzlik məqamından məhrum olduğundan intuitiv təsirini itirəcək. İtirilmiş təəssüratın bərpa olunması olduqca çətindir, nəinki birinci dəfə düzgün təəssüratın yaradılması. Deməli, ədəbi əsərlərin ifaçılıq təhlili ifadəli oxuya hazırlıq və onun həyata keçirilməsi mərhələlərini əhatə etməklə mühüm bir vəzifəni yerinə yetirmiş olur. İfaçılıq təhlilinin son məqsədi şagirdlərə ədəbi parçaları, mətnləri ifadəli oxumaq bacarığı aşılamaqdır. Ona görə də müəllim ifaçılıq təhlilinin hər bir elementinə, mərhələsinə ciddi fikir verməli, bədii əsərlərin, mətnlərin şagirdlərdə oyadacağı ilkin təəssüratların təbii, canlı olmasına nail olmalıdır. İfaçılıq təhlilinin məzmununa nələr daxildir sualına dair müəyyən təəssürat yaratdıqdan sonra onun komponentlərini aşağıdakı kimi göstərmək mümkündür: 1)Mətnin məzmununun öyrənilməsi, 2)Ədəbiyyatşünaslıq təhlili, 3)Xüsusi təhlil, 4)Mətnin səslənən sözlə ifadə olunması (Mətnin oxunması). Mətnini ifadəli oxusu işində məzmunun bilinməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məzmununu bilmədiyimiz məsələni dinləyicimizə, auditoriyaya necə aşılaya bilərik? Eyni qayda şagirdlərin ifadəli oxu vərdişlərinə yiyələndirilməsi işinə də aiddir. Şagird də ifadəli oxuyacağı mətnin məzmununu yaxşı bilməlidir. O, mətndə nədən danışıldığını və niyə danışıldığını aydın təsəvvür etməzsə, onda oxusunun heç bir ünvanı olmayacaqdır. Deməli, mətnlərin məzmunun öyrənilməsi şagirdlər üçün bir neçə cəhətdən faydalı olur. Proqram bu mətnlərin hər birinin öyrənilməsi üçün müəyyən qədər vaxt ayırır. Şagirdlər mətni oxuyur, oradakı əhvalat və hadisələrinin məzmunu ilə yaxından tanış olur, məzmuna və iştirakçılara münasibət bildirir, ümumilikdə əsərə dəyər verirlər. Obrazların bir-birilərinə olan münasibətini düzgün anladıqlarını isbat etmək üçün onların sözlərini olduğu kimi səsləndirməyə, məzmununu cümlə-cümlə ifadə etməyə çalışırlar. Bu işdə müəllim daim onların yanında olur və onların hər cür oxu işinə dəstək verir. Beləliklə şagirdlərin əxlaqi-mənəvi zənginləşməsi, təfəkkür və nitqinin inkişaf etdirilməsi, dünyagörüşünün formalaşması işləri həyata keçirilmiş olur. Müəllimin vəzifəsi bu işdə şagirddən tamamilə fərqli şəkildə özünü göstərir və təbiidir ki, o, əsərlərin məzmununun öyrədilməsi işini yaxşı təşkil etməli, bu prosesdə şagirdlərin ifadəli oxu bacarığına yiyələnməsi işində müəyyən qaydalara riayət etməlidir. Hər bir müəllim əsərin məzmunun öyrənilməsinə hazırlaşarkən aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirməlidir: - məzmunu öyrəniləcək mətnin müəllifi, onun həyat və yaradıcılığı, sənətkarlığı, ədəbiyyat tariximizdəki rolu və mövqeyi ilə bağlı müəyyən biliklərə yiyələnmək. - oxunacaq əsərin mövzusu, yazıldığı tarixi dövr, əhatə etdiyi mühit barədə ətraflı biliyə malik olmaq. - əgər sözü gedən sənətkarın lent yazıları varsa, onu dinləmək, şəkli və ya portretini diqqətlə müşahidə etmək. - əsərin məzmunu diqqətlə öyrənmək, ideyasını aydınlaşdırmaq. - əsərin quruluşunu müşahidə etmək. - proqramın tələbindən çıxış etməklə şagirdləri əsərin məzmununu qavramağa hazırlamaq. Əsərin məzmununun öyrənilməsi şagirdin ifadəli oxuya hazırlaşdırılması işinin mühüm mərhələsidir. Proqram materialının məzmunun öyrənilməsi prosesi mətn üzrə işdən başlayır. Müəllim bu iş üçün yeni fənn kurikulumunun imkanlarını göz önünə gətirməlidir. Məlumdur ki, hazırda müəllimlərin ixtiyarına dərslik komplektləri təqdim olunur. Buraya dərsliklər, onlara aid metodik vəsaitlər və iş dəftərləri daxildir. Həmin vəsaitlərdə mətn üzrə işlərə dair tamamilə yeni yanaşmalar özünü göstərir. Bu vəsaitlərdə dərslərin fəal/interaktiv təlim üsulları ilə təşkil olunması önə çəkilmişdir. Həmin dərslər daha çox qrup tapşırıqları ilə həyata keçirilir. Ona görə də əsərin məzmunu üzrə aparılan işlər də tamamilə yeni formada həyata keçirilir. Müəllim həmin metodik vəsaitlərin göstərişlərini əldə rəhbər tutmalı, şagirdlərə ifadəli oxu bacarıqlarını necə aşılayacağını dəqiq müəyyənləşdirməlidir. Müəllim bilməlidir ki, əsərin məzmunun öyrətməklə həm də ifadəli oxuya hazırlıq işinin başlanğıcını, təməlini qoymuş olur. Yüklə 405,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|