Mövzu №2. Toponimikanin tədqiqat tarixi. Azərbaycanın

Vəlibəyli  kəndi  (Laçın  rayonu).  Yerli  məlumata  görə  əvvəlki  adı 

Qoşabulaq  olan  bu  yaşayış  məntəqəsini  XX  yüzilliyin  əvvəllərində  əvvəlcə 

Laçın, sonralar isə Gorus rayonunun tabeçiliyində olmuş Bayandur kəndindən 

köçüb gəlmiş Vəlibəy adlı şəxs binə etmişdir. 

Vəlibəyli sözünün birinci komponenti Vəli alınma söz olub, ərəb dilində 

“dost”,  “yoldaş”,  “həmdəm”,  “müqəddəs  adam”  deməkdir  [8,  s.  40]. 

Antrotoponimin  ikinci  tərəfi  olan  bəy  türk  dillərindəki  “böyük”  sözündəndir. 

Şəxs 

adlarının 

yaranmasında, 

Azərbaycan 

antroponim 

sisteminin 

zənginləşməsində  fəal  rolu  olan  bu  leksem  müxtəlif  dövrlərdə  türk  dillərində 

daha çox titul kimi işlənmişdir. Z.Verdiyeva bu haqda yazır: “Bəlkə də, “bəy” 

titulların  ən  qədimidir,  çünki  ibtidai  icma  dövründə  siniflər  meydana  gələndə 

qəbilə  başçılarına  da  “bəy”  titulu  irsi  olmuşdur.  Lakin  sonralar  irsi  olmayan 

---

yəni bir şəxsə ömürlük verilən “bəy”lik də meydana gəlmişdir” [112, s. 180]. 

1930-cu  ilə  kimi  Azərbaycanda  hakim  qüvvələrdən  olan  bəyin  5 

funksiyası,  dərəcəsi  olmuşdur.  Bu  dərəcə  onlara  xüsusi  dövlət  orqanları 

tərəfindən  verilirdi.  Bunlardan  ən  alisi,  böyüyü  bəylərbəyi  idi.  Lakin  sovet 

hökuməti  Azərbaycanda,  eləcə  də  başqa  türkdilli  xalqlarda  hakim  qüvvə  olan 

ağaları,  xanları, bəyləri bir sinif kimi ləğv etdi.  Buna baxmayaraq “bəy” sözü 

Azərbaycan  antroponimiyasında  öz  fəal  mövqeyini  qoruyub  saxlamışdı  [62, 

s.74]. 

Beləliklə,  bu  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  Vəlibəyli  antropotoniminin  mənası 

“Vəlibəyə, onun tirəsinə mənsub kənd” deməkdir.  N.Q 

------------------------------ 

 Qarabəyli  kəndi  (Laçın  rayonu).  Mənbələrdə  bu  ada  həm  antroponim, 

həm də etnonim kimi rast gəlinir.  

F.Sümer  yazır  ki,  əsasən  Şahrizar,  Hulvan,  Girmanşah,  Dinəvər 

yörələrindən ibarət olan Kürdüstanda qədimdən bəri qələbəlik türkmən camaatı 

yaşayırdı. 1495-ci ildə burada sal/q/lardan olan Qarabeli adlı bir bəyin Söhrab 

Binbədrbini  məğlub  etməsi  nəticəsində  Şahrizor  və  Doxuka  (Touk  -  müstəqil 

olmaq  üzrə  türkmənlər)  bölgənin  hər  tərəfini  ələ  keçirmişlər.  Bundan  sonra 

Bağdaddan Marağaya gedən ana yolda Dinəvər ilə Marağa arasındakı bir keçid 

monqol  dövrünə  qədər  onun  adını  daşımışdır  [107,  s.  140].  Qarabeli 

antroponimi haqqında başqa məlumatımız yoxdur. 

Q.Qeybullayev  X  əsrdə  yaşamış  Konstantin  Baqryanorodanı  Erdimə 

əsaslanaraq  ilkin orta əsrlərdə Cənubi Rusiya çöllərində  yaşamış peçeneqlərin 

içərisində qarabəy adlı bir tayfanın adını çəkir [73, s.145]. 

Qarabelli  antroponimi  ilə  bu  tayfa  arasında  hansısa  bağlılığın  olması 

---

haqqında  söz  demək  çətindir.  Ancaq  yayılma  arealı  geniş  əraziləri  əhatə  edən 

peçeneqlərin  ilkin  orta  əsrlər  dövründən  başlayaraq  Azərbaycan  ərazilərində 

məskun  olmaları,  onların  azərbaycanlıların  etnik  təşəkkülündə  iştirak  etməsi 

deməyə  əsas  verir  ki,  Qarabəyli  oykonimi  peçeneqlərin  qarabəy  tayfasının 

adını əks etdirir. 

Bundan  başqa,  XVII  əsrin  sonlarına  qədər  Türyançayın  Tərtərçaya 

töküldüyü  yerdə  Bəhram  Qoçaq  adlı  bir  Azərbaycan  kəndi  olmuşdur.  Ağa 

Məhəmməd  şah  Qacarın  Qarabağa  səfəri  zamanı  (1795-1797)  bu  kəndin 

azərbaycanlı  əhalisi  dağılmış,  ətraf  kəndlərə  səpələnmişdi.  Lakin  sonra  geri 

qayıdaraq  Ulu  Qarabəy,  Kiçik  Qarabəy  və  Yengicə  adlı  yeni  kəndlər 

salmışdılar.  Sonralar  çar  höküməti  idarələri  erməni  ailələrini  orada 

yerləşdirmiş,  nəticədə  kəndlərin  adları  Metsşen  və  Möhrətaq  adlandırılmışdır 

[73, s. 145]. 

Yeni  salınmış  yaşayış  məntəqələrinin  Ulu  Qarabəy  və  Kiçik  Qarabəy 

adlandırılması iki amillə bağlı ola bilər. Ya kənd sakinləri bu kəndlərin qədim 

adını  bərpa  etmişlər,  ya  da  onlar  qarabəy  tayfasından  olub,  yeni  saldıqları 

yaşayış  məntəqələrini  mənsub  olduqları  tayfanın  adı  ilə  Qarabəy 

adlandırmışlar.  Qarabəy  adının  bir  neçə  ərazidə  təkrarlanması  həmin  coğrafi 

adın etnonim mənşəli olduğunu göstərir. 

Zənnimizcə,  Ulu  Qarabəy,  Kiçik  Qarabəy  və  Laçın  rayonunun 

onomastik  sistemində  bu  vaxta  qədər  mühafizə  olunan  Qarabəyli 

oykonimlərinin  mənşəyi  peçeneqlərin  tərkibində  ilkin  orta  əsrlər  dövründə 

Azərbaycana gəılmiş türk mənşəli qarabəy etnosunun adı ilə bağlıdır. 

Qarabəy  etnotoponiminin  sonunda  işlənən  -li  morfemi  isə  güman  ki, 

“qarabəy tayfasına mənsub qrup, tirə” mənasını bildirməyə xidmət edir.   N.Q