Mövzu: 21 Nitqin üslubları

Əmr cümlələrinin işlədilməsində də fərqli məna çalarları, üslubi məqamlar vardır. Bu cümlələr danışanın məqsədindən asılı olaraq təkid, təklif, xahiş, məsləhət, nəsihət, çağırış, arzu, istək, təskinlik, yalvarış, qəzəb və s. kimi mənalar ifadə edir, müvafiq intonasiya ilə tələffüz olunur.


Vaqqıldama bayquş kimi idbar dilənçi! (Sabir) (qəzəb); Tək vəzir qalsın, özün də yaxın gəl (F.K.) (əmr, təkid);


Gəl-gəl, a yaz günləri,


İlin əziz günləri (A.Ş.) (arzu, istək)


Allah sənin ömür, dövlətini artıq eləsin, ağa! (M.F.A.) (yalvarış); Həqdən ayrılma, şahım!... Elm və səbatımızı qoru, şahım (İ.N.) (məsləhət, nəsihət); Çağır gəlib mənə kömək etsinlər (H.A.) (təkid).

Nida cümlələri də danışanın məqsədinə uyğun məna çalarları yaradır ki, bunlar nitqin ekspressivliyini, emosionallığını artırır, təsirini gücləndirir. Nidalar müxtəlif hissi halları – ağrı, təəccüb, təlaş, iztirab, yorğunluq, qorxu, kədər, həsrət, çağırış, müraciət, yalvarış və s. ifadə etməklə fərqli intonasiyalarla söylənilir. Pəh-pəh, əcəb söz eşidirik, bu da bizim oxumuş, sahib-kamal qarda-şımız! (N.B.V.) (təəssüf); Boy, sən burada nə gəzirsən! (M.S.) (təəccüb); Afərin, dost, burada sənin sözlərinlə tamamilə şərikəm! (M.H.) (razılıq); Bəh-bəh, təbiətin nə gözəl guşələri varmış! (S.K.) (məmnunluq); Vay-vay! Nə yaman müşkülə düşdü işim, allah! (M.Ə.S.) (təlaş) və s.

Feli sifət, feli bağlama və məsdər tərkiblərinin də fikrin effektli çatdırılması, mənanın qabarıq verilməsi, emosionallığın artırılmasında müəyyən üslubi əhəmiyyəti vardır.
Ey çılğın küləklər, nəşəniz daşarkən,


Bağların şehindən mey sorub coşarkən


Nalqıran dağları atlayıb aşarkən,


Məni də alınız, uçayım dağlara


Könlümdə nə varsa, açayım dağlara.

(M.M.)

Bu parçada feli bağlama tərkibləri təsriflənən fellə verilən fikrin axıcılığında, təsirli, dolğun olmasında, oxucuya asan çatdırılmasında üslubi əhəmiyyət kəsb edir. Eləcə də məsdər tərkibləri cümlədə sözlər arasında əlaqəni yığcam şəklə salır, mənanı dəqiqləşdirir, fikrin qısa və yığcam ifadəsinə xidmət edir.


Bəzən keçmişləri xatırlamaq da çox ağır olar (C.C.); Öz həyətinin meyvəsini babat qiymətə sata bilmək, ildə nağd üç-dörd yüz manat pul əldə etmək arzusu ilə gecə-gündüz çalışırdı (Ə.Ə.).

Dilimizdə cümlə üzvlərinin məntiqi – qrammatik cəhətdən məqbul sayılan müəyyən düzülüş ardıcıllığı vardır: mübtəda xəbərdən əvvəl, təyin təyin olunandan qabaq, zərflik feli xəbərdən əvvəl, tamamlıq xəbərin yanında gəlir. Belə bir ardıcıllıq fikrin ifadəsi üçün yararlı sayılır. Xüsusən, yazılı nitqdə bu sıra düzümü daha çox gözlənilir.

Bəzən fikrin məzmunundan, subyektin məqsədindən asılı olaraq bu sıra pozulur, cümlə üzvləri öz yerlərini dəyişir. Bu dəyişiklik üslubi effekt yaratmaq, söz və söz birləşmələrini daha çox nəzərə çarpdırmaq məqsədi daşıyır. Belə inversiya şeir dilində özünü daha çox göstərir.