Mövzu: 21 Nitqin üslubları

Xəbərin mübtəda ilə yerini dəyişməsi


Dağılın buludlar, kəsilin gurultular, sakit olun ildırımlar (Ə.Haqver-diyev); Sızlar yada düşəndə ürəyimin telləri, O mehriban, o əziz tələbəlik illəri (C.H.); Lalə, bəsdir! Onu gəl gözləmə sən, Keçdi üstündən o dəhşətli bulud...

(S.V.). Bu nümunələrdə xəbər (dağılın, sızlar, gözləmə, keçdi) mübtəda ilə yerini dəyişərək cümlənin əvvəlinə keçirilmiş, məntiqi vurğu altına düşmüş, cümlə bütövlükdə güclü emosional rəng almışdır.

Tamamlığın xəbərlə yerini dəyişməsi


Dərdi verək küləklərə, ağlamayaq için-için. Toxum səpək küləklərə, xeyirxahlıq göyərtməkçin (N.X.).

Tamamlığın xəbərlə inversiyası atalar sözlərində daha çox müşahidə olunur: Saxla samanı, gələr zamanı; Açaram sandığı, tökərəm pambığı və s. Müəyyən vasitəsiz tamamlıq olan cümlələrdə məntiqi vurğu mübtəda üzərinə düşərsə, həmin söz (mübtəda) xəbərin əvvəlinə gətirilir. Məsələn, Əhvalatın hamı-sını mən bilirəm (Ə.Haqverdiyev); Nənəmdən xoş xəbəri mən gətirmişəm (Ə.M.).

Təyinin təyin olunan sözlə yerini dəyiĢməsi


Ürək böyük, arzular çox, yollar uzun, səbrimsə az (C.V.); Buludlar don geydi sarı, qırmızı (N.X.)

Cümlədə üzvlərin yer dəyişməsi bütün hallarda müəyyən sözün daha çox nəzərə çarpdırılması tələbindən irəli gəlir ki, bu da nitqdə ifadəliliyi artırır, emosionallığı gücləndirir, məntiqi vurğunu nəzərə çarpdırır, nəticədə üslubi effekt yaranır.

Nitqin emosionallığını artıran, ona üslubi çalarlıq verən vasitələrdən biri də xitablardır. Xitablar dinləyicinin diqqətini söylənilən məsələyə cəlb etmək məqsədilə işlənilir. Başqa cür desək, bu vasitə ilə danışan dinləyəni söyləniləcək fikri eşitmək üçün hazır vəziyyətdə saxlayır.

Bundan başqa, xitablar digər məzmunlu cümlələrdə işlənərək nitqə üslubi rəngarənglik verir, onun təsirini artırır. Məsələn: Xoş gördük, ay Səməd (İ.A.) (səmimiyyət); Ay aman! Heydər bəy, Səfər bəy, yetişin mən boğuldum! (qorxu, təlaş) (M.F.A.); Əzizim, dedim ki, boz at sağalan kimi səni tərkimə alıb dağlara aparacağam (əzizləmə, istək); Ay ana, təqsirin hamısı məndədir (M.İ.) (etiraf) və s.

Bir sıra hallarda danışan cansız qüvvələrə müraciət edir ki, belə xitablar üslubi məqsəd daşıyır. Sırf ekspressiv səciyyə kəsb edən bu xitablar bədii ədəbiyyat üçün səciyyəvidir:

Lalə, rəngindəki yanğın de, nədən?


Niyə məlulsan, a dağlar qızı, sən? (S.V.)


Çiçəyini, gülünü sevdim, Vətən!


Obanı, elini sevdim, Vətən! (N.K.)

Bəzən daha güclü üslubi effekt yaratmaq məqsədilə xitablar təkrar olunur:

Bakı, Bakı, ana Vətən!


Bizə şöhrət yarandın sən! (S.V.)


Bəziniz uyqulu, bəziniz uyqusuz


Küləklər, küləklər, ey əziz küləklər (M.M.)

Müxtəlif hissi halları ifadə edən cümlələrdə xitablar bəzən nidalarla işlənir ki, bu ekspressivliyi artırır, məna çalarları yaradır:

Ah, mehriban ana! Ah, əziz ana!


gündən bəridir, həsrətəm sana (S.V.)

Sintaksisin üslubi imkanları, şübhəsiz ki, yuxarıda deyilənlərlə məhdud-laşmır. Digər sintaktik quruluşların - təktərkibli cümlələrin, söz-cümlələrin, mürəkkəb cümlələrin və sairənin də nitqin obrazlılıq və ifadəliliyini yaratmaq, təsir gücünü artırmaq, incə məna çalarlarını yaratmaq imkanları vardır. Natiq ünsiyyət prosesində onlardan istifadə edərək nitqini zənginləşdirməlidir.