Mövzu birjalar və bazar iQTİsadiyyatinda onlarin rolu

3. Birja əmtəəsi ilə sazişlər və onların növləri

Birja sazişi – müəyyən olunmuş qaydada birjadan qeydiyyatdan keçmiş, birja əmtəəsinə münasibətdə hüquq və öhdəliklərin dəyişdirilməsi haqqında qarşılıqlı razılaşmadır. Burada birja əmtəəsi adı altında təkcə mallar, hazır məhsullar yox, eyni zamanda müxtəlif növ qiymətli kağızlar, ayrı – ayrı valyuta növləri çıxış edir.

Birjada sazişlərin bağlanması üçün onun dörd cəhəti nəzərə alınmalıdır.
1. Təşkilati cəhət – fəaliyyət və istifadə qaydasını göstərir.
2. İqtisadi cəhət – sazişin bağlanması məqsədini, effektivliyini, riskləri nəzərdə tutur.
3. Hüquqi cəhət – tərəflərin saziş əsasında yaranan hüquq və öhdəliklərini, onların mülki məsuliyyətini müəyyən edir.
4. Etik cəhət – sazişlərə ictimai münasibəti əks etdirir. Bu nöqteyi nəzərdən sazişlərin bağlanmasında müəyyən normaların, davranış qaydalarının mövcudluğu və müşahidə olunması zəruridir. Etik cəhət birja əmtəəsi ilə aparılan sazişlərə olan etibarlılıq dərəcəsini və investorun yığılmış pul vəsaitlərini sazişə yatırmaq istəyini əks etdirir.
Sazişlərin tərkibinə qiymətli kağızlarla sazişlər misalında nəzər salaq. Bunun üçün aşağıdakıların olması zəruridir:
- sazişin obyekti – alınıb – satılan qiymətli kağızlar;
- sazişin həcmi – satılmaq üçün təklif olunan, alınmaq üçün tələb olunan qiymətli kağızların miqdarı;
- sazişin bağlanacağı qiymət;
- sazişin yerinə yetirilmə müddəti, yəni satıcının qiymətli kağızları təqdim etdiyi alıcının işə qəbul etdiyi vaxt;
- saziş üzrə hesablaşma müddəti – satıcı tərəfindən alınmış qiymətli kağızların dəyərinin ödənilməsi.
Müştərilərin statusundan asılı olaraq sazişlər institutsional investorlar üçün tapşırıq əsasında həyata keçirilən topdansatış və fiziki şəxslər, fərdi investorlar üçün edilən pərakəndə satış növlərə bölünür. Topdansatış sazişlərin bağlanmasında institutsional investorlar üçün müəyyən edilmiş məhdudiyyətlər mütləq nəzərə alınmalıdır. Məsələn, büdcədən kənar fondlar təkcə dövlətin, mərkəzi hökumətin qiymətli kağızları ilə sazişlər bağlaya bilər, investisiya fondları hər hansı bir emitentin qiymətli kağızlarını, onun nizamnamə kapitalının 5 % - dən artıq olmamaq şərti ilə alınmaq üçün göndərə bilər və s.
Əmtəə birjasında iki əsas növdə sazişlər bağlanır:
1. Real mallar üzrə ( forvard ) sazişlər.
2. Müddətli ( fyuçers ) sazişlər.
Real mallar üzrə ( forvard ) sazişlər onunla tamamlanır ki, faktiki olaraq əmtəə satıcıdan alıcının sərəncamına keçir. Başqa sözlə, real mal üzrə saziş birja anbarlarının hər hansı birində real əmtəənin təhvil – təslimi ilə başa çatır. Bu o deməkdir ki, birjada malı satan satıcı anbarda həmin maldan olduqda sazişi bağlayıb sata bilər. Real əmtəənin satıcısı həmin malı kontraktda müəyyən edilmiş vaxt ərzində birja anbarlarının birinə göndərir. Satıcı varrantı öz bankında saxlayır və malgöndərmə vaxtı gəldikdə onu anbarda saxlanılan malın dəyərini və onun sığorta dəyərini ödəmək şərti ilə alıcıya verir. Alıcı varrantı ( malın anbara qəbiul edilməsi barədə şəhadətnaməni ) alanda əvəzində satıcıya çek təqdim edir.
Müddətli sazişlər, real mal sazişindən fərqli olaraq, tərəflərin real malı göndərmək və yaxud qəbul etmək öhdəliyi deyil, mala olan alqı – satqı hüququnu nəzərdə tutur. fyuçers sazişi ancaq həmin birja tərəfindən müəyyən edilmiş bir malın ( mal qrupunun ) standartına uyğun bağlanıla bilər. Fyuçers sazişi bağlananda yalnız iki əsas şərt razılaşdırılır : qiymət və mövqe ( göndərmə vaxtı ). Fyuçers sazişlərinin hamısı real mal üzrə kontraktlardan fərqli olaraq, hökmən və təsili qaydada birjaların nəzdində olan hesablaşma palatasında qeydə alınmalıdır.
Əmtəə birjasında saziş bağlanarkən aşağıdakı məqsədlər əsas tutulur:
1. Real malın alqı – satqısı. Bu proses malın satıcıdan son alıcıya keçməsi ilə tamamlanır.
2. Möhtəkirlik əməliyyatları. Bu əməliyyatlar birja kontraktlarının alqı – satqısından hasil olan mənfəətin əldə edilməsi ilə bağlıdır.
3. Sığorta ehtiyatları. Bu əməliyyatlardan birja bazarlarında qiymətlərin dəyişilməsi riskindən və itkilərdən qorunmaq üçün istifadə olunur.
Fond birja sazişləri ödəmə şərtlərinə görə kassa və müddətli əməliyyatlara bölünür.
Kassa sövdələşmələri əsasən investisiyaların cəlb edilməsi ilə əlaqədardır. Kassa sövdələşmələrinə əsasən hesablaşma qurtaran kimi aparılır. Kassa sazişlərində qiymtəli kağızların ödənilməsi saziş bağlanan kimi dərhal edilir. Alınıb satılan qiymətli kağızlar dəsti böyük olduqda hesablaşma müddəti uzun ola bilər.
Müddətli sazişlər üzrə hesablaşmalar tərəfin əvvəlcədən müəyyən etdiyi müddətdən sonra saziş bağlanan ona olan məzənnə ilə keçirilir. Yəni müddətli əqdlər üzrə kontraktın bağlanıldığı, qiymətin müəyyən edildiyi, hesablaşmaların aparılacağı müddətlər əvvəlcədən dəqiq müəyyən olunur. Müddətli əqdlər üzrə hesablaşmalar ya ayın ortasına, ya da ayın sonunda keçirilir.
Müddətli sazişlərin növləri kimi fyuçers və opsionlar geniş yayılmışdır.
Fyuçers sazişləri alıcı və satıcı arasında bağlanan, gələcəkdə müəyyən müddət ərzində əvvəlcədən müəyyən edilmiş məzənnə ilə qiymətli kağızların müəyyən miqdarını müvafiq olaraq satmaq və almaq öhdəlikli standart müddətli müqavilədir. Fyuçers sazişi bağlandığı an heç nə alınmır və satılmır. Sadəcə əqd bağlandıqda hər iki tərəf öz üzərinə aktivin alınması və satılmasına dair öhdəlik qəbul edir. Fyuçers müqavilələri alıcıya satıcı tərəfindən fond qiymətlilərinin çatdırılması ilə yekunlaşa bilər. Lakin elə hal da ola bilər ki, bu nəzəərdə tutulmasın. Çünki, hər bir tərəfin istəyi ilə sövdələşmə vaxtından əvvəl ləğv oluna bilrə.
Opsion sazişi öz sahibinə əvvəlcədən təyin edilmiş qiymətlə və müəyyən edilmiş müddət ərzində birja aktivlərini almaq, yaxud satmaq hüququnu verən standart birja müqaviləsidir. Saziş bağlandıqda alıcı satıcıya opsion mükafatı adlandırılan məbləği ödəyir. Bu məbləği həm də opsionun qiyməti də adlandırırlar. Əslində opsion sazişlərinin bütün parametrləri əvvəlcədən müəyyənləşdirilir, birja satışları gedişində isə yalnız opsion müəyyən müəyyən edilir. Opsion sazişi ilə əlaqədar bir məqamı qeyd etmək lazımdır ki, opsion tərəflərə icrası məcburi olan öhdəlik deyil, yalnız hüquq verir ( ingiliscə “opsion” seçim, seçim hüququ kimi tərcümə olunur).
Fond birja sazişləri arasında forvard sazişləri də fərqləndirilir. Forvard sazişləri aktivlərin təyin olunmuş müddətdə təsbit edilmiş qiymətlə təqdim edilməsi haqqında sazişdir. Forvard sazişlərində aktivlərin miqdarı, keyfiyyət xassələri, təqdim edilmə tarixi və s. parametrlər tərəflər arasında razılaşdırılır. Hər bir forvard sazişi üzrə onun əsasında duran aktivlərin real təqdim edilməsi baş verir. Forvard sazişlərinin likvidliyi həm məhduddur, həm də aşağıdır, çünki, onlar üzrə hər cür risk reallaşa bilər.
Birja vasitəsilə həyata keçirilən valyuta sazişlərini aşağıdakı qruplara bölmək mümkündür:
1. Gələcək sazişlər.
2. Opsion sazişlər.
Gələcək sazişlər birja vasitəçiləri kanalı ilə həyata keçirilir. Vasitəçilər müştərilərinin tapşırıqlarını birja salonuna çıxarır və maraqlananlara təqdim edirlər. Alış və satış qiymətləri uyğunlaşanda əməliyyat həyata keçirilir. Birja bu qiyməti açıq şəklildə hamıya elan edir. Gələcək əməliyyatların bilavasitə aparılması müəyyən riski aradan qaldırır. Çünki, əməliyyatları aparan birja brokerləri həm alıcı, həm də satıcı üçün müqaviləyə zəmanət verir. Birjadan müqavilə alan tərəfindən ilk marja adlanan vəsait qoyulması tələb olunur. İlk mardan əlavə bir də dəstəkləmə marjası vardır. Sazişin dəyəri birjadakı gündəlik məzənnə dəyişmələrinə bağlanmışdır. Məzənnə dəyişmələri ilə əlaqədar sazişin dəyərinin artması və ya azalması gündəlik ödənir. Buna gələcək ödəniş sistemi deyilir.
Birja opsionlarına bəzən qeydli opsionlar da deyilir. Birja opsion sazişləri valyuta növləri, tətbiq olunan məzənnələr, ən az valyuta məbləğləri, müddətləri və tamamlanma tarixləri baxımından standart xarakter daşıyan sazişlərdir.